اقدامات زیرساختی؛ گلوگاه اصلی صرفهجویی آب و کاهش آلودگی در کشاورزی
کشاورزی و دامداری بهعنوان دو بخش اساسی در تأمین غذای انسانها، نقش بسیار مهمی در زندگی روزمره دارند. با این حال، فعالیتهای کشاورزی و دامداری تأثیرات قابل توجهی بر محیط زیست بر جای میگذارند که بررسی آنها از اهمیت بالایی برخوردار است. کشاورزی بهدلیل استفاده گسترده از زمین، آب و کودهای شیمیایی، تغییرات زیادی در خاک و منابع طبیعی ایجاد میکند. برای مثال، مصرف بیش از حد آب در آبیاری مزارع میتواند باعث کاهش منابع آب زیرزمینی شود.
همچنین، استفاده نادرست و بیرویه از کودها و سموم شیمیایی منجر به آلودگی خاک و آبهای زیرسطحی میشود که به سلامت انسانها و جانوران آسیب میرساند. از سوی دیگر، دامداری نیز نقش مهمی در تولید گازهای گلخانهای دارد. انتشار گازهایی مانند متان از طریق فرآیندهای هضم دامها، به افزایش گرمایش جهانی کمک میکند.
همچنین، دامداری گسترده باعث تخریب پوشش گیاهی و جنگلها میشود که این موضوع به نوبه خود بر تنوع زیستی و تعادل زیستبوم تأثیر منفی دارد. در مجموع، کشاورزی و دامداری اگرچه برای تأمین نیازهای غذایی ضروری هستند، اما بدون مدیریت صحیح میتوانند به تخریب محیط زیست منجر شوند.
بنابراین، استفاده از روشهای پایدار و فناوریهای نوین در این حوزهها برای کاهش اثرات زیستمحیطی امری حیاتی است که باید به آن توجه ویژهای شود.
در ادامه؛ گفتوگو با عضو هیئتعلمی مؤسسه تحقیقات خاک و آب را درخصوص تأثیرات و ردپای کشاورزی و دامداری بر محیط زیست میخوانید.
دکتر میلاد نوری در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب با اشاره به تأثیرات کشاورزی بر محیط زیست اظهار کرد: بهعنوان اقدامی که بشر برای حصول غذا انجام میدهد، کشاورزی چندین دیدگاه دارد. یک نوع کشاورزی، سازگار با محیط زیست است و آسیبهایی که وارد میشود بهنوعی جبران میشود. کشاورزی در کشورهای پیشرفته، بهدلیل آنکه اقدام انسانی است و اقدامات انسانی ردپایی روی محیط زیست دارند، به گونهای مدیریت میشود که این ردپا محاسبه، بررسی و جبران شود.
وی افزود: تأثیر کشاورزی بر محیط زیست قطعی است، زیرا اقدامی انسانی است. اما مهمتر از خود این تأثیر، نحوه برخورد و مدیریت با آن است. بهعنوان مثال، افزودن کود به خاک و برداشت آب، هر دو اثرگذار هستند، ولی چگونگی بررسی و جبران این اثرات اهمیت بیشتری دارد.
این پژوهشگر تغییرات اقلیمی با اشاره به مهمترین چالشهای زیستمحیطی ناشی از فعالیتهای کشاورزی و دامداری در ایران گفت: یکی از مهمترین اثرات زیستمحیطی کشاورزی در کشور، مسئله آب است. البته سه عامل اصلی آلودگی منابع آب و خاک، تخلیه و برداشت منابع آبی و فرسایش خاک است. اثرات دیگری هم وجود دارد، اما این سه مورد، اصلیترین ردپاهای کشاورزی بر محیط زیست هستند. با توجه به شرایط کشور، تخلیه آبخوانها و برداشت از منابع سطحی و زیرزمینی، یکی از مهمترین آثار کشاورزی بر محیط زیست ایران است.
نوری درباره روشهای کشاورزی پایدار تصریح کرد: مهمترین اقدامی که باید انجام شود، تنها مربوط به بخش کشاورزی نیست. بخشهایی مانند صنعت، معدن، نیرو، انرژی و حتی امور خارجه میتوانند به کشاورزی کمک کنند تا به سمت پایداری زیستمحیطی سوق داده شود. کشاورزی باید متعادل با ظرفیت محیط زیستی کشور باشد.
وی افزود: بهعنوان نمونه، مطالعاتی در حوزه «ظرفیت حمل» (Carrying Capacity) نشان داده است که با توجه به ویژگیهای آب، خاک و منابع پایه، یک کشور تا چه میزان میتواند جمعیت خود را تغذیه و امنیت غذایی را تأمین کند. بر این اساس، کشاورزی باید متکی بر توان اکولوژیک (بومشناختی) و زیرساختهای کشور باشد تا بتوان آن را کشاورزی پایدار نامید، در غیر این صورت به پایداری منجر نخواهد شد.
این متخصص حوزه آب و خاک با اشاره به اهمیت پایداری محیط زیستی در کشاورزی، عنوان کرد: در زمینه استفاده از منابع آب، کشاورزان باید توجه ویژهای به جلوگیری از هدررفت و آلودگی داشته باشند. در منابع آب مفهوم هدررفت به معنای عمومی آن وجود ندارد. برخی بر این باورند که بخشی از آب مصرفی در خاک نفوذ کرده و بخشی دیگر تبخیر میشود، اما این تصورات در شرایط کنونی صحیح نیست. اجرای اقدامات فنی همچون آبیاری تحت فشار، ممکن است در کوتاهمدت صرفهجویی چشمگیری ایجاد نکند و حتی در صورت فقدان مدیریت مؤثر، به افزایش برداشت آب منجر شود.
نوری یادآوری کرد: بزرگترین چالشها در حوزه کشاورزی بیشتر به مسائل حکمرانی مربوط میشود. نحوه تخصیص آب و نظارت بر این فرآیند، کلید حل مشکلات فعلی است. در حالی که اقدامات فنی در مزرعه میتواند تأثیرات جزئی داشته باشد، تأثیرات عمده در حکمرانی و مدیریت منابع آب است.
وی همچنین درباره آلودگیهای محیطی ناشی از کشاورزی گفت: در مناطقی مانند خوزستان که رد پای زیادی از آلودگیها مشاهده میشود، نیاز به اقداماتی همچون زهکشی و اصلاح ساختار شیمیایی خاک داریم. کاهش شوری خاک و جلوگیری از توسعه شوری در این مناطق از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین باید استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی را محدود کنیم تا از ورود آلایندهها به منابع آبی جلوگیری شود.
وی در ادامه تأکید کرد: در بخش کشاورزی، اقدامات زیرساختی اهمیت بسیار بیشتری نسبت به اقدامات فنی در مزرعه دارند. به گفته او، بدون زیرساختهای مناسب، تحقق هرگونه پیشرفت اساسی در صرفهجویی مصرف آب و کاهش آلودگی امکانپذیر نخواهد بود، زیرا گلوگاه اصلی این چالش، در حوزه زیرساخت نهفته است.
این کارشناس حوزه آب و خاک گفت: فعالیتهای دامداری نیز تأثیرات چشمگیری بر منابع طبیعی بر جای میگذارند. برای نمونه، تولید هر کیلوگرم گوشت گاو نیازمند حدود 15 هزار لیتر آب است؛ رقمی که ردپای بزرگ این بخش بر محیطزیست را نشان میدهد. بر اساس تجربیات تاریخی، این مسئله در ایران امروز بیش از گذشته نمایان شده است.
نوری تأکید کرد: مدیریت صحیح، تقویت زیرساختها و حکمرانی مؤثر بر منابع آب، سه عامل کلیدی برای مهار اثرات منفی فعالیتهای کشاورزی و دامداری بر محیطزیست بهشمار میروند.
وی با اشاره به چالشهای مربوط به تولید گوشت قرمز و غله در ایران، گفت: از سال 1353، مطالعات نشان داده که ایران باید در انتخاب میان تولید گوشت قرمز یا غله تصمیم بگیرد تا به پایداری برسد. بهنظر من، تولید غله در ایران از اهمیت بیشتری نسبت به تولید گوشت و دامداری برخوردار است.
وی با تأکید بر پیامدهای زیستمحیطی این دو صنعت افزود: پرورش دام و تولید گوشت، بهویژه از نظر میزان مصرف آب، اثرات قابلتوجهی بر محیطزیست بر جای میگذارند.دامداریها بهطور کلی بخش بالایی از منابع آبی را مصرف میکنند، چراکه تولید این محصولات مستلزم استفاده گسترده از آب است. این موضوع باید بهطور جدی در سیاستگذاریهای بخش کشاورزی مورد توجه قرار گیرد.
این فعال حوزه کشاورزی همچنین به تولید گازهای گلخانهای توسط دامداریها اشاره کرد و افزود: دامداریها، بهویژه دامهای سنگین مانند گاوهای گوشتی و شیری، مقدار زیادی گاز متان تولید میکنند که میتواند تأثیرات عمدهای بر تغییرات اقلیمی داشته باشد. درخصوص این موضوع بهویژه در سطح جهانی، تحقیقات بسیاری انجام شده است.
نوری در خصوص روشهای کاهش این تأثیرات گفت: یکی از اقدامات ممکن در این راستا، استفاده از گیاهانی است که آب کمتری مصرف میکنند. بهعنوان مثال، جایگزینی ذرت علوفهای با جو علوفهای یا تغییر نوع دام میتواند میزان مصرف آب را کاهش دهد. با این حال، دام برای تولید گوشت نیازمند آب است و بهنظر میرسد که ایران در تولید داخلی گوشت محدودیتهای قابل توجهی دارد.
وی تأکید کرد: برای رسیدن به خودکفایی در تولید گوشت، باید ظرفیت بومشناختی ایران بررسی شود. از آنجا که کشور توان تولید زیاد دام را ندارد، واردات گوشت باید ادامه یابد. همچنین، سیاستهای کلی کشاورزی باید مورد بازنگری قرار گیرد.
وی به اهمیت آموزش و آگاهیرسانی به کشاورزان در کاهش اثرات منفی بر محیطزیست اشاره کرد و گفت: اگر کشاورزان از تأثیرات فعالیتهای خود بر محیطزیست آگاه شوند، حتی در شرایطی که منافع کوتاهمدت اقتصادی آنان تحت تأثیر قرار گیرد، تمایل خواهند داشت که به حفظ محیطزیست کمک کنند.
این متخصص حوزه آب و خاک تأکید کرد: حاکمیت باید زمینهسازی کند تا آگاهیرسانی به کشاورزان بهطور مؤثر انجام شود، این مسئله بهعنوان یکی از حلقههای گمشده در سیاستهای کشاورزی ایران مطرح است.
در پایان میتوان گفت که کشاورزی و دامداری، هرچند از ارکان اصلی اقتصاد و تأمین غذای جامعه بهشمار میروند، اما در صورت اجرای نادرست، آسیبهای جدی و جبرانناپذیری به محیطزیست وارد خواهند کرد.
اصلاح زیرساختها به معنای بهبود روشها، ابزارها و امکانات در این دو حوزه است تا هم بازدهی بالاتر رود و هم آسیبهای زیستمحیطی کاهش یابد.
این روش شامل استفاده بهینه از منابع، کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی و حفظ تنوع زیستی است. برای مثال، میتوان از کودهای طبیعی (کمپوست) به جای کودهای شیمیایی استفاده کرد.
استفاده از سیستمهای آبیاری قطرهای و هوشمند که آب را بهطور مستقیم به ریشه گیاه میرسانند، باعث کاهش مصرف آب میشود.
با کاشت چند نوع گیاه در یک زمین و یا تغییر نوع کشت در هر فصل، خاک حفظ میشود و آفات کمتر میشوند.
به جای سموم شیمیایی، استفاده از موجودات طبیعی که آفات را کنترل میکنند، میتواند محیط را سالم تر نگه دارد.
همچنین با تغذیه مناسب، تولید گاز متان کاهش مییابد و سلامت دام بهتر حفظ میشود.
کود حیوانی را میتوان جمعآوری و به کمپوست تبدیل کرد تا هم خاک را غنی کند و هم از آلودگی محیط جلوگیری شود.
بهبود تهویه و فضاهای نگهداری دام باعث کاهش بیماریها و انتشار گازهای آلاینده میشود.
نگهداری دامها در تراکم مناسب، به کاهش فشار بر محیط زیست کمک میکند.
اصلاح زیرساختهای کشاورزی و دامداری به روشهای پایدار و دوستدار محیط زیست، میتواند هم تولید غذایی را تضمین و هم از تخریب منابع طبیعی جلوگیری کند. این کار نیازمند آموزش کشاورزان و دامداران، حمایت دولت و استفاده از فناوریهای نوین است. وقتی محیط زیست حفظ شود، آینده بهتر و سالمتری برای انسانها و موجودات دیگر رقم میخورد.