قناتها و چشمههای همدان شناسنامههای فراموششده
همدان به دلیل فراوانی چشمهها در گذشته به شهر هزار چشمه معروف بود؛ با این حال، امروزه این شهر با چالشهای جدی کمبود منابع آب مواجه است و خطر بحران آبی در این منطقه وجود دارد.
نقش چشمهها و قنوات از دیرباز در آبرسانی و آبادانی شهری همچون همدان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، اما متأسفانه طی روند توسعه شهری و گسترش ساختوسازها، بخش وسیعی از هویت شهر با نام «چشمهها» از بین رفته و به دست فراموشی سپرده شده است. این در حالی است که اعمال مدیریت قوی در این بخش میتواند تابآوری شهر را در مقابل کمبود منابع آبی افزایش داده و هزینههای مالی در حوزه آب را تا حدودی کاهش دهد.
با این تفاسیر، بر آن شدیم تا در گفتوگو با محمد صیفیکار، یکی از کارشناسان آشنا به گذشته تاریخی همدان، تصویر کاملی از چشمههای همدان ارائه دهیم و در عین حال در گفتوگو با علیمردان طالبی، دانشآموخته مهندسی آب، بررسی کنیم که منابع تضعیفشده آب را چگونه باید مدیریت و تقویت کرد.
نویسنده و همدانشناس، با بیان اینکه چشمههای موجود در منطقه الوند به عنوان یکی از منابع آبی مهم و معروف شناخته میشوند و نقش اساسی در سکونت انسانها در طول تاریخ ایفا کردهاند، گفت: یکی از دلایل مهم اقامت اقوام مختلفی همچون کاسیها، مادها و هخامنشیان در این ناحیه، وجود آب با کیفیت و رودهای خروشان الوند بوده است.
محمد صیفیکار با تأکید بر اینکه الوند را کوه هزار چشمه نیز مینامند زیرا دامنه این کوهسار بستر جاری هزاران چشمه فعال بوده است، اظهار کرد: برای مثال کمتر جایی میتوان یافت که در زیر قله آن، حتی در ارتفاع 3 هزار و 560 متری از سطح دریا، چشمهای دائمی به نام "حوض نبی" و یا پشت آن چشمههایی همچون چشمه بهشت وجود داشته باشد. بنابراین، وجود آبی که از الوند جاری است یکی از دلایل طبیعی استقرار تمدنها از دیرباز تاکنون در همدان بوده است.
وی با بیان اینکه به تبع این ظرفیت و به دلیل استقرار همدان در دامنه الوند، این شهر دارای تعداد زیادی چشمه و قنات بوده و هست، تشریح کرد: بخشی از این چشمهها بهطور طبیعی شکل گرفته و بخشی دیگر توسط انسانها بر اساس نیازهای اقتصادی و شرایط اقلیمی ایجاد شدهاند.
صیفیکار با تأکید بر اینکه برخی از این چشمهها بهصورت طبیعی شناسایی شده و به راحتی قابل دسترسی هستند، اما برخی دیگر نیاز به حفر چاهها و ایجاد سازههای قناتی داشتهاند، تصریح کرد: طبق اسناد، در حال حاضر در شهرستان همدان 220 رشته قنات شناخته و ثبت شده وجود دارد.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا قناتها در همدان ایجاد شدهاند، گفت: یکی از دلایل این است که در گذشته آبهای سطحی بهراحتی در دسترس بودند، اما از آنجاییکه آب سطحی میتواند آلودگی داشته باشد، قناتها برای بهداشت آب، نگهداری بهتر و دور نگهداشتن آن از دسترسی حیوانات ایجاد شدند.
او افزود: قناتها آب با کیفیت و گوارایی را تأمین میکردند که در دسترس حیوانات نبود و برای استفاده بهداشتی و سالم طراحی شده بودند. علاوه بر این، برخی قناتها در همدان کاربرد نظامی نیز داشتهاند؛ یعنی برای عبور و مرور نیروهای نظامی و حملونقل تدارکات استفاده میشدند.
صیفیکار تأکید کرد: این قناتها مصارف متنوعی داشته و بهصورت تاریخی بر اساس نیازهای مختلف شکل گرفتهاند و همچنان فعال و جاری هستند، اما متأسفانه در سالهای اخیر به دلیل ساختوسازها و دستکاریهای انجامشده، آسیبهایی به پایههای این قناتها وارد شده است.
وی خاطرنشان کرد: برای تقویت و احیای این منابع آبی، باید توجه بیشتری معطوف شود و شورای شهر، شهرداری و دیگر ارگانهای مربوطه با همکاری یکدیگر در این پروژهها مشارکت داشته باشند.
صیفیکار با اشاره به وجود چشمهها و قناتهای متعددی در همدان، از جمله چشمهها و قناتهای عبدالعظیم، ساربانا، پیروادی، حاج شیخ هادی، شیخ زینالعابدین، حاج خانی، امامزاده اسماعیل، خانم دراز، چهل پله، سید حاج آقا، قرقآباد، روناسی، آب دوباره، چشمه پری، چشمه ماهیان، شترگلو، پل الوند، کلهر، سید غیابک، پیرگرگ، سید احمد پهلوان، چشمه شوره، بابالحوائجی، هفت پستان، حوض آقا، قالیشویی و دهها قنات دیگر نام برد که هر کدام هویت و تاریخ خاصی دارند و باید به عنوان منابع طبیعی و بخشی از هویت همدان مورد حفاظت قرار گیرند.
او تأکید کرد: شهروندان و مسئولان باید به حفظ و احیای این منابع آب توجه بیشتری داشته باشند؛ این اقدام نه تنها به بهبود کیفیت زندگی مردم کمک میکند بلکه به حفظ تاریخ و فرهنگ منطقه نیز یاری خواهد رساند.
در ادامه، مهندس آب علیمردان طالبی، با بیان اینکه چشمهها ارتباط مستقیمی با وضعیت بارش دارند، گفت: اگر بارشها، بهویژه بارش برف در زمستان، مناسب باشد، چشمهها پرآبتر خواهند بود؛ اما منابع آب زیرزمینی علاوه بر بارشها، تحت تأثیر برداشت بیرویه نیز قرار میگیرند.
او افزود: چشمهها بهطور مستقیم با میزان بارش برف در ارتباط هستند و تنها در صورتی که تغییرات انسانی در قسمت بالادست آنها نظیر حفر چاه یا قنات صورت گیرد، ممکن است تحت تأثیر قرار بگیرند. در غیر این صورت، چشمهها به خودی خود روند آبدهی قبلی را حفظ میکنند؛ بهگونهای که در سالهای خشک دبی کمتر و در سالهای پربارش دبی بیشتری خواهند داشت.
طالبی با بیان اینکه در همدان چند چشمه مؤثر وجود داشت که متأسفانه اکنون از دست رفتهاند، اظهار کرد: در داخل شهر، بیشترین چشمهها از قناتهایی بودند که شاید از دو هزار سال پیش حفر شده و به نام چمن شناخته میشدند.
او افزود: این قناتها پس از حفر، به سمت رودخانههایی مانند رودخانه عباسآباد هدایت میشدند، اما ساختوسازها بهویژه در غرب شهر و نادیده گرفتن کورهها و میلههای قناتها توسط شهرداری باعث تخریب و ریزش بسیاری از این مسیرها شد.
این کارشناس مهندسی آب گفت: شهرداری با استفاده از عکسهای هوایی قدیمی مسیر قنوات و میلهچاهها را شناسایی کرده است، اما متأسفانه توجه کافی به آنها نشده است.
او ادامه داد: با تخریب و انحراف مسیر آب چشمهها در سطح شهر، متأسفانه این منابع آبی که زمانی یکی از منابع تأمین آب و بهداشت در همدان بودند، یا به کلی از بین رفتهاند یا به سمت رودخانهها منحرف شده و دیگر قابل استفاده نیستند.
طالبی تأکید کرد: برای تقویت این منابع آبی و جلوگیری از تضعیف آنها، لازم است شناسایی دقیقی از قنوات انجام شود و ساختوساز روی کورهها و میلههای چاهها ممنوع شود یا خاکبرداری صحیحی صورت گیرد.
او گفت: با استفاده از مقنیهای متخصص میتوان ایمنسازیهای لازم را انجام داد تا آب چشمهها به منازل هدایت نشود و از این آبها صرفاً برای فضای سبز و خدمات شهری بهرهبرداری شود.
وی در واکنش به مشاهده رهاسازی آب قنوات در برخی مناطق همچون روبهروی استانداری و دیگر محلات، اظهار کرد: مسلم است که باید برنامهای برای مدیریت این آبها تدوین شود. با کمک مشاوران متخصص میتوان مسیر آب را در سادهترین حالت با احداث نهرهای سیمانی مدیریت و به مخازن مورد نیاز برای آبیاری فضای سبز هدایت کرد.
معالوصف، با توجه به آنچه گفته شد، چشمهها و قناتها در بسیاری از مناطق، بهویژه در نواحی خشک و نیمهخشک همچون همدان، نه تنها منابع آب شیرین و سالم محسوب میشوند، بلکه از جنبههای فرهنگی و تاریخی نیز اهمیت زیادی دارند. این منابع آبی به سبب قدمت و اثرگذاری بر زندگی بشر، در تاریخ مدنیتی شهری همچون همدان نقشی بیبدیل داشتهاند.
با این حال، شرایط کنونی نشاندهنده تهدیدهای جدی برای این منابع است که احیا و حفاظت از آنها را امری ضروری میسازد. بنابراین، شناسایی و مستندسازی منابع و احیای چشمهها و قنوات ابتداییترین گام در این راستاست تا با مدیریت درست و پایدار بتوان حداکثر بهرهبرداری را از این منابع داشت.
در نهایت میتوان گفت، احیای چشمهها و قناتها نیازمند تلاشی جمعی و چندجانبه از سوی نهادهای دولتی، دانشگاهی، سازمانهای غیردولتی و تمامی ذینفعان است تا با اقدامات مشترک و هدفمند، علاوه بر حفظ منابع آبی، کیفیت زندگی جامعه ارتقا یابد و تاریخ و فرهنگ غنی منطقه حفظ شود. چنین اقداماتی نه تنها به حفاظت از محیطزیست کمک میکند، بلکه به ایجاد زندگی پایدار و متوازن نیز منجر خواهد شد.
