در سال‌های اخیر، چهره برخی مناطق همدان ازجمله بلوار ارم، پیاده‌راه تاریخی بوعلی به‌عنوان قلب تپنده گردشگری شهری به صحنه استقرار روزافزون دستفروشان و مشاغل غیرثابت شهری بدل شده، این حضور که تا ساعات پایانی شب ادامه دارد، اگرچه بخشی از آن پاسخی به نیاز معیشتی اقشار کم‌درآمد است، اما در غیاب برنامه‌ریزی و مدیریت مشخص، تبعاتی چندوجهی بر سیمای شهری، اقتصاد پایدار و ویژند گردشگری همدان گذاشته است.
دستفروشان، با ارائه کالاهای متنوع و گاه قیمت‌های پایین، به‌طور طبیعی جاذب بخشی از تقاضای خرید هستند و این امر در کوتاه‌مدت می‌تواند گردش مالی محلی را تحریک کند. با این حال، ادامه روند فعلی بدون در نظر گرفتن ضوابط مکان‌یابی، کنترل بهداشت، زیباسازی و هماهنگی با طرح‌های شهری موجب افزایش بی‌نظمی بصری، انسداد مسیر عبور عابران و کاهش کیفیت تجربه گردشگران می‌شود. پیاده‌راه بوعلی که باید فضای آرام و فرهنگی بازدیدکنندگان باشد، به‌واسطه ازدحام، سروصدای بالا و چیدمان ناموزون بساط‌ها، بخشی از جذابیت محیطی خود را از دست می‌دهد. همچنین در بلوار ارم و یا سایر مناطق شهری همچون بلوار بم حضور دستفروشان باعث بی‌نظمی و نابسامانی شده و نیازمند توجه از سوی برنامه‌ریزان شهری است.
از منظر اقتصادی، تداوم این الگو نوعی رقابت نابرابر با اصناف دارای پروانه ایجاد می‌کند که هزینه اجاره، مالیات و عوارض می‌پردازند. این فشار می‌تواند در بلندمدت به تضعیف بازار رسمی منجر شود و در عین حال، نبود زیرساخت و خدمات شهری برای مشاغل غیرثابت، کارایی اقتصادی و ایمنی مشتریان را کاهش دهد. از منظر گردشگری، سیمای شلوغ و بی‌قاعده معابر اصلی، در ذهن گردشگران تصویری بی‌برنامه از مدیریت شهری نقش می‌بندد و احتمال کاهش بازدیدهای تکراری را بالا می‌برد.
اگر مدیریت شهری نتواند مدلی هوشمندانه برای سامان‌دهی این مشاغل طراحی کند، مدلی که هم حق معیشت را به رسمیت بشناسد و هم نظم و کیفیت فضای عمومی را حفظ کند، نه‌تنها به آسیب پایدار به ویژند گردشگری همدان منجر خواهد شد، بلکه بازگشت سرمایه‌گذاری‌های کلان در حوزه زیرساخت و زیباسازی شهری را نیز با خطر جدی مواجه می‌کند.
با توجه به اهمیت این موضوع با عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید:
صاحب محمدیان‌منصور، در آغاز گفت‌وگو با اشاره به اینکه این پدیده منحصر به همدان نیست، اظهار کرد: چنین مواردی را در بسیاری از شهرهای ایران و حتی در سطح جهانی هم می‌بینیم. برای نمونه، فروشندگان مواد غذایی سیار در یک بخش، و فروشندگان صنایع دستی یا زیورآلات در بخش دیگر فعالیت دارند.
وی با بیان اینکه همه این‌ها را نمی‌توان با یک نسخه واحد مدیریت کرد، گفت: مدیریت شهری باید با بهره‌گیری از مشاوران متخصص، هر مورد را جداگانه مطالعه و متناسب با نمونه‌های موفق جهانی راهکار طراحی کند. اساس ساماندهی هر مورد باید بر ویژگی‌های خاص خودش و با الهام از الگوهای جهانی باشد.
وی با اشاره به تجربه‌های بین‌المللی توضیح داد: در بسیاری از سایت‌های تاریخی یا پیاده‌راه‌ها، نظیر ایاصوفیه و خیابان استقلال استانبول، غرفه‌هایی متحدالشکل فعالیت می‌کنند که طراحی آن‌ها توسط خود شهرداری انجام شده و هزینه و عوارض آن را فروشنده می‌پردازد. این غرفه‌ها ویژگی‌های مشترکی دارند؛ متحرک‌اند، مجوز فعالیت در ساعات خاص دارند و ثابت نبودن‌شان باعث می‌شود نه منظر شهری آسیب ببیند و نه کثیف‌کاری و انباشت وسایل پیش آید.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان توضیح داد: ثابت بودن محل فروشندگان معمولاً باعث انباشت زباله و نازیبایی بصری شهر می‌شود. در مدل‌های موفق، غرفه‌ها یا با خودرو جابجا می‌شوند یا نیروی محرکه دارند و در زمان تعیین‌شده به محل می‌آیند و بعد از اتمام کار، کاملاً جمع‌آوری می‌شوند. حتی برخی مدل‌ها اجازه استقرار ثابت ندارند و محل فعالیتشان، بسته به نوع خدمات، مرتباً تغییر می‌کند.
محمدیان‌منصور خیابان استقلال استانبول را مثال زد و ابراز کرد: در این خیابان، بلوط‌فروشان همگی غرفه‌هایی مشابه دارند که با وسیله‌ای شبیه موتور، قابلیت جابجایی و تحرک دارند. نمونه دیگر در ارمنستان است؛ جایی که غرفه‌های صنایع دستی در زمان‌های مشخص و در معابر تعیین‌شده، با طراحی زیبا و یکپارچه، به معرض نمایش گذاشته می‌شوند.
وی تجربه شخصی‌اش در پروژه بلوار ارم را هم بازگو کرد و گفت: ما به این نتیجه رسیدیم که خوراکی‌های ارزان و سنتی، به گونه‌ای که یک خیابان غذا شکل بگیرد، می‌تواند تبدیل به جاذبه شود؛ اما باید شکل و شمایل غرفه‌ها یکسان باشد. 15 سال پیش، وانت‌هایی با ظاهر نامرتب و بدون نظارت فعالیت می‌کردند، اما اگر این مدل‌ها متحرک باشند، می‌توانند تحت نظارت کامل و با کد شناسایی مشخص فعالیت داشته باشند. در این حالت اگر تخلفی کردند، قابل پیگیری بوده و پرداخت عوارض هم دارند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان درخصوص منظر اقتصادی این موضوع، تأکید کرد: شهرداری نمی‌تواند کیفیت اقتصاد کلان را ارتقا دهد، اما می‌تواند پدیده دست‌فروشی را ساماندهی کند. با حذف کامل، فشار معیشتی به خانواده‌ها وارد می‌شود و آن‌ها به مشاغل پنهان و پرخطر روی می‌آورند.
محمدیان‌منصور با بیان اینکه وجود دست‌فروش، ذاتاً ایراد ندارد، ادامه داد: مسئله این است که آیا باید در بهترین خیابان‌های گردشگری همدان با فاصله کم کنار هم بنشینند، یا باید به شکلی چیدمان شوند که علاوه بر نظم، زیبایی هم ایجاد شود؟ برای مثال، در شهرهای توریستی، غرفه‌ها، خوراکی بومی یا صنایع دستی مرتبط با بناهای تاریخی می‌فروشند.
به گفته وی، گردشگری نیز از چنین ساماندهی بهره‌مند می‌شود؛ غرفه‌های زیبا، برای عرضه خوراکی یا صنایع دستی، قادرند خیابان‌های کم‌ رفت‌وآمدی مانند خیابان اکباتان را در ساعات خلوت، به مکانی پرتردد و امن تبدیل کنند. در واقع، ایجاد چنین رونقی می‌تواند به ارتقای امنیت اجتماعی نیز کمک کند.
وی با اشاره به تجربه‌های گذشته، افزود: تلاش‌هایی صورت گرفته بود تا دست‌فروشان خیابان اکباتان (انگشتر فروشان) به کاروانسرا منتقل شوند، اما این طرح با شکست مواجه شد؛ چراکه فروشندگان، مشتریان ثابت خود در خیابان را به مکان جدید ترجیح دادند.
این فعال گردشگری گفت: ما در زمان ثبت جهانی هگمتانه، پیشنهاد دادیم غرفه‌های یک شکل برای فروشندگان تعبیه شود تا بتوانند محصولات خود را در ساعات مشخصی ارائه دهند. این اقدام می‌توانست نقطه ضعف را به فرصت تبدیل کند.
محمدیان‌منصور ادامه داد: در دیگر کشورهای جهان غرفه‌های سیار با طرح‌هایی خاص مانند لیمو که دارای موتور متحرک هستند به مردم خدمات ارائه می‌دهند همچنین کانکس‌های فرهنگی نیز وجود دارند که برای خدمات دادن به شهروندان طراحی شده‌اند.
وی افزود: مثلاً پدیده انگشترفروشی خیابان اکباتان یک پدیده خاص و یک جاذبه است؛ اما باید بدانیم این موضوع را چگونه ساماندهی کنیم؛ البته بیشتر این موارد سیار هستند و زمان حضورشان کارشناسی‌شده و با مطالعه است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با اشاره نمونه‌های موفق، افزود: در جهان، حتی فروش خیابانی به شکل هنر خیابانی، اجرای تئاتر یا موسیقی وجود دارد. در تهران، منطقه 15 خرداد نمونه‌هایی از عرضه غذا در فضاهای عمومی وجود دارد. در همدان نیز بلوار ارم در زمان‌های مشخصی به محل تجمع و رفت‌وآمد عمومی تبدیل می‌شود.
محمدیان‌منصور در بخش دیگری از سخنانش هشدار داد: برخی نقاط، مانند گنجنامه، به‌دلیل استقرار دائمی رمالان و فالگیران و عرضه مواد غذایی فاقد نظارت بهداشتی، در نقاط دید گردشگران قرار گرفته‌اند. این استقرارهای ثابت، چهره تاریخی منطقه را مخدوش می‌کنند. به همین دلیل، لازم است تمامی غرفه‌ها متحرک باشند تا در صورت نیاز، به‌سرعت جابه‌جا شوند.
وی یادآور شد: کتیبه گنجنامه، سندی اصیل از دو پادشاه هخامنشی است که نقش مهمی در رمزگشایی خط میخی ایفا کرده است. آیا درست است که فالگیری و بلال‌فروشی چنین بی‌ملاحظه در کنار این اثر بی‌همتای تاریخی عرضه شوند؟ در حالی که می‌توان با طراحی زیبا و عرضه صنایع دستی و خوراکی‌های بومی و حتی اجرای نقالی یا شاهنامه‌خوانی، جاذبه‌های گردشگری را ارتقا داد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان توجه به جزئیات فرهنگی و محتوایی را هم ضروری دانست و گفت: معاونت فرهنگی، باید محتوا و نوع موسیقی، پرفورمنس (اجرای خیابانی) یا کالا را ارزیابی کند. حتی همان فالگیر با توانایی کلامی و آموزش دیدن، می‌تواند در لباس هخامنشی، روایت‌گر کتیبه شود و از این راه درآمد کسب کند.
حتی پایگاه ملی نیست، تأکید کرد: دستفروشان و رمالان باعث آسیب جدی به آن شده‌اند در حالی که کتیبه گنجنامه برجاست و حضور هخامنشیان در همدان را گواه است اما مدیرت شهری و اداره میراث فرهنگی ما هیچگونه دغدغه‌ای برای این فضا که می‌تواند ویژند همدان باشد و جزو مهم‌ترین آثار جهان، ندارند؟
محمدیان‌منصور با اشاره به اهمیت تاریخی و جایگاه رفیع گنجنامه در حد و اندازه بیستون گفت: متأسفانه این اثر حتی پایگاه ملی محسوب نمی‌شود، حضور دستفروشان و رمالان، آسیب جدی به این میراث گرانبها وارد کرده در حالی که کتیبه گنجنامه، سند حضور هخامنشیان در همدان است، متأسفانه نه مدیریت شهری و نه اداره میراث فرهنگی، هیچ دغدغه‌ای برای این فضا که می‌تواند ویژند همدان و جزو مهم‌ترین آثار جهان باشد، ندارند.
وی در ادامه، به تقسیم‌بندی پیشنهادی برای خیابان‌های تخصصی اشاره کرد و افزود: یک خیابان غذا که تا نیمه‌شب فعال باشد، یک خیابان صنایع دستی و یک خیابان هدایای شهر همدان. نکته مهم این است که دست‌فروشان باید در قالبی هدایت‌شده و متناسب با کارکرد خیابان و نیاز گردشگران فعالیت کنند. حتی روش تولید کالا نیز می‌تواند جلوی چشم مخاطب باشد تا جذابیت بصری و تجربه بازدید از این مکان‌ها افزایش یابد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان تأکید کرد: در صورتی که ظرفیت موجود مدیریت، ساماندهی و ساختارمند شود، موفق خواهیم شد. مثلاً فروش پرندگان یا نقالی در سایر کشورها ساماندهی و به فرصت برای مردم منطقه بدل شده است.
محمدیان‌منصور در بخش در پایانی سخنان خود گفت: این مسئله اجتماعی و فرهنگی، پیوند خورده به اقتصاد معیشتی است و باید برای هر مورد، مطالعه جداگانه و نسخه اختصاصی ارائه شود. الگوهای متنوعی در دنیا هست که می‌توان بومی‌سازی و اجرا کرد اما حذف کامل، معضلات پیچیده‌تری پدید می‌آورد. باید با طراحی، زمان‌بندی، مکان‌یابی و نظارت دقیق، این پدیده را از تهدید به فرصت بدل کنیم.
*دست‌فروشی قانونمند؛ فرصتی که همدان هنوز از آن غافل است
آنچه امروز در برخی خیابان‌های همدان می‌بینیم، نتیجه سال‌ها بی‌توجهی به واقعیتی است که هر روز در برابر چشم شهروندان و گردشگران قد می‌کشد؛ واقعیتی به نام دست‌فروشی بدون سازوکار قانونی و طراحی شهری. این حضور بی‌قاعده نه‌تنها سیمای معابر را مخدوش کرده، بلکه با تداخل کارکردی، فشار بر کسب‌وکارهای رسمی، ایجاد بی‌نظمی ترافیکی و مشکلات بهداشتی نیز همراه بوده است.
مدیریت شهری نمی‌تواند با یک تصمیم کلی و یک نسخه یکسان، پیچیدگی‌های این پدیده را حل کند. هر خیابان هویت، کارکرد، مشتری و ظرفیت خاص خود را دارد. اکباتان تاریخی با ارم گردشگری یا مسیرهای کم‌رفت‌وآمد، یکسان نیستند؛ هر منطقه نیازمند نسخه‌ای دقیق، پایدار و متناسب با شرایط واقعی است.
اکنون زمان آن رسیده که شهرداری و نهادهای متولی، از طرح‌های مقطعی فاصله بگیرند و با مطالعه میدانی، بهره‌گیری از مشاوران متخصص، مشارکت فعال ذی‌نفعان و الگوبرداری از تجربه‌های موفق جهانی، به سمت یک طرح جامع و عملیاتی حرکت کنند.
دست‌فروش باید صاحب غرفه‌ای یک شکل، زیبا، دارای شناسنامه فعالیت، زمان‌بندی مشخص و مکان متناسب با کارکردش باشد. چنین رویکردی هم معیشت صدها خانواده را حفظ می‌کند و هم شأن و زیبایی شهر را پاس می‌دارد.
همدان، شهری با میراث تاریخی و ظرفیت‌های بی‌نظیر گردشگری، نباید قربانی بی‌نظمی، ناهمگونی و چهره ناهنجار شود. خواسته مردم روشن است؛ نظمی که اقتصاد محلی را تقویت کند، امنیت اجتماعی را بالا ببرد و همزمان به ارتقای ویژند گردشگری شهر بیانجامد.

شهره کرمی