نخبگان کلید احیای جایگاه تمدنی همدان در سطح ملی
دو سال پیش، رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با اعضای دبیرخانه کنگره هشت هزار شهید همدان، این استان را با عباراتی بسیار ارزشمند توصیف کردند: «همدان مرکز علم، مرکز دین، مرکز جهاد، مرکز هنر، مرکز همه ارزشهای تمدنی یک کشور محسوب میشود؛ یعنی در طول تاریخ که نگاه میکنیم، این خصوصیات را در همدان مشاهده میکنیم؛ اینها همه امتیاز است.»
این سخن روشن میکند که همدان از گذشتهای کهن تاکنون، نهفقط یک شهر، بلکه بستر شکلگیری اندیشه، هنر، دیانت و جهاد بوده است. هگمتانه مادها، حضور شخصیتهایی چون بوعلیسینا، باباطاهر، رشیدالدین فضلالله، شیخ محمد بهاری و در دوران نزدیکتر، شهید همدانی و شهید چیتسازیان، گواهی است بر اینکه این شهر همواره «کارخانه انسانسازی» و مرکز رشد و پرورش شخصیتهای اثرگذار در عرصههای علمی، فرهنگی، هنری و دینی بوده است.
با این حال، سخن رهبر انقلاب تنها یک یادآوری تاریخی نیست؛ بلکه اکنون، دو سال پس از آن تأکید راهبردی، زمان آن رسیده که با نگاهی نقادانه و تحلیلی، وضعیت امروز همدان را بازبینی کنیم. پرسش اساسی این است که آیا همدان توانسته چنین جایگاه عظیمی را حفظ و تقویت کند؟ نسبت میراث تاریخی و سرمایه انسانی آن با نیازهای معاصر کشور چگونه است؟ چه نقاط قوت و ضعف ملموسی وجود دارد و برای استمرار نقشآفرینی ملی و منطقهای چه اقداماتی لازم است؟
در این گفتوگو، با حجتالاسلام سجاد کرمی، پژوهشگر حوزه حکمرانی به بررسی این پرسشها پرداختهایم؛ گفتوگویی که میکوشد نشان دهد امروز کجاییم، چه کردهایم و چه باید بکنیم تا همدان بار دیگر در خور جایگاه تمدنی و تاریخی خود بدرخشد و الهامبخش نسلهای آینده باشد.
آنچه میخوانید مشروح این گفتوگو است:
*جایگاه تمدنی همدان در طول تاریخ چگونه شکل گرفته و چه عواملی آن را به «مرکز علم، دین، جهاد و هنر» تبدیل کرده است؟
همدان یک جغرافیای تمدنی و تاریخی و محل تولد تمدن ایرانی است. این موضوع فوقالعاده دارای اهمیت است که میتواند به نسلهای مختلف طی قرون متمادی، هویت ببخشد. هویت و تاریخ، چیزی است که به یک ملت اعتماد بهنفس میدهد و مسیر آینده او را برای رسیدن به پیشرفت هموار میکند. اگر از ظرفیت هویتی، تمدنی و تاریخی یک ملت درست استفاده شود، میتواند اتمسفر هویتبخش در یک جغرافیا ایجاد کند. هویت تاریخی همدان هم در طول تاریخ مخصوصاً تاریخ بعد از اسلام، عنصر شتاببخش شکلگیری آثار و شخصیتهای علمی، دینی، هنری، ادبی و... شد.
این موضوع اهمیت بسزایی دارد؛ چراکه شخصیتهای برجستهای چون ملا حسینقلی شوندی، مرحوم آقانجفی، شیخ محمد بهاری، رضیالدین آرتیمانی، خواجه رشیدالدین فضلالله، باباطاهر عریان، آخوند ملاعلی معصومی، شیخ هادی تألهی، شیخ غیاثالدین طه محمدی، سرداران رشید پس از انقلاب همچون شهید چیتسازیان، شهید همدانی، شهید شادمانی و بانوان مجاهدی نظیر خانم مرضیه حدیدچی، تنها استثنائات تاریخی نیستند، بلکه نمادهایی از یک فضای هویتی درخشان در همدان بهشمار میروند. این فضا در طول تاریخ، همچون کارخانهای برای انسانسازی، به تربیت انسانهای شاخص و بزرگ در عرصههای گوناگون پرداخته است.
تکیه بر پیشینه تمدنی و تاریخی اگر درست و صحیح اتفاق بیفتد، آن پیشینه را بهروز و در هر زمانی به دستاوردهای تمدنی آن اضافه میکند؛ بنابراین بهنظر بنده، مهمترین عامل در تبدیل شدن همدان به مرکز علم، دین، فرهنگ، جهاد و هنر، توجه به این هویت تاریخی و پاسداشت آن است.
* امروز چه نشانههایی از آن جایگاه تاریخی در عرصههای علم، دین و هنر دیده میشود؟
امتداد تاریخ و تمدن همدان در عرصههای علم، دین و هنر به این بستگی دارد که آن جایگاه تاریخی تا چه اندازه بهعنوان عنصری الهامبخش برای نسلها مطرح و درونی شده باشد. در عرصه هنر و ادبیات بالأخص ادبیات پایداری و دفاع مقدس، همدان امروز شخصیتهای پیشتازی دارد. در زمینه صنایع دستی مانند مبل و منبت ملایر میتوانیم بگوییم استان همدان صاحب سبک و هنر است؛ اما باید گفت که در زمینه علمی، دینی و فرهنگی، آن پیشینه درخشان نتوانسته در دهههای اخیر امتداد یابد. اگرچه امروز شخصیتهای همدانی بزرگ و قابل احترامی در دانشگاه، حوزه و... داریم؛ اما این موضوع هم نتوانسته معرف جایگاه علمی و دینی خاصی برای این استان باشد. چنین مسئلهای البته عوامل مختلفی دارد که در جای خود قابل بحث است.
* همدان در شرایط کنونی تا چه حد توانسته در سطح ملی نقشآفرینی کند و نقاط قوت و ضعف آن چیست؟
نقشآفرینی همدان در سطح ملی نیازمند این است که یک یا چند ویژگی را داشته باشد. نخست اینکه بتواند در زمینههای فرهنگی، اقتصادی، هنری، علمی و غیره در کشور بهعنوان یک قطب مطرح شود. متأسفانه اکنون نمیتوانیم این نقش را برای استان همدان قائل باشیم. ظرفیتهای متعدد همدان در عرصههای مختلف بعضاً مغفول مانده و بهعنوان یک محصول اقتصادی، فرهنگی و... معرفی نشدهاند.
دوم اینکه بتواند با توجه و تکیه بر هویت تاریخی خود، الهامبخش سایرین در سطح ملی باشد. این نیازمند تلاش، برنامهریزی و معرفی شخصیتها و پیشینه تاریخی همدان به نسلها در سطح ملی است. متأسفانه بنده فکر میکنم حتی حتی نسل جوان و شهروندان استان همدان نیز از این گنجینه تاریخی و تمدنی خود به اندازه کافی آگاه نیستند؛ بنابراین وقتی شما در سطح ملی از همدان صحبت میکنید، صرفاً یک پیشینه تاریخی غنی اجمالی و منقطع از دنیای امروز به ذهن مردم متبادر میشود. واقعیتی که یک نقطه ضعف است.
لازمه، زمینه و مقدمه نقشآفرینی همدان بهعنوان یک جغرافیای تأثیرگذار و هویتبخش در سطح ملی آن است که همدان و سرمایهها و ظرفیتهای آن بهخوبی شناخته شوند. متأسفانه این اتفاق رقم نخورده و وقتی که این شناخت حاصل نشده باشد، نه میتواند الهامبخش باشد و نه هویتبخش. همچنین نمیتواند در کشور بهعنوان یک مرکز و کانون شکلگیری و جهتدهی به حوادث و جریانهای علمی، دینی، فرهنگی، اقتصادی، هنری، ادبی و... مطرح شود؛ البته نقطه قوت همدان سرمایههای گذشته و فعلی است که باید از آنها هنرمندانه برای ایجاد یک فضای هویتبخش استفاده شود.
*میراث هشت هزار شهید همدان چه تأثیری بر هویت، سرمایه اجتماعی و جایگاه فرهنگی استان گذاشته است؟
شهدای استان همدان معرف هویت این استان هستند؛ به این معنا که یک هویت تاریخی، تمدنی و دینی پررنگ و درخشان در همدان وجود دارد که خروجی آن در بزنگاههایی مانند دفاع مقدس عینیت یافته است. این هویت بیانگر دارالمؤمنین بودن و دارالمجاهدین بودن همدان است. هشت هزار شهید استان همدان به ما ثابت کرده که آن هویت اصیل تمدنی و تاریخی همچنان در طول تاریخ حفظ شده و جریان پیدا کرده و در بزنگاههای تاریخی خود را نشان داده است. این بعد از تاریخ همدان در صورتی که درست معرفی شود، هویتبخش است و سرمایه اجتماعی بهدنبال دارد؛ اما اگر درست معرفی نشود و نتوانیم ارتباطی بین این میراث عظیم با نسلها برقرار کنیم، طبیعتاً نتوانستهایم این عنصر عظیم هویتبخش را برای تربیت نسلها و ایجاد سرمایه اجتماعی بهکار گیریم.
تمام چیزی که ما از هویت ملی و تاریخی خود میخواهیم، در پرداخت هنرمندانه به شهدای استان قابل استحصال است. همه آنچه که از ارزشها، آرمانها و الگوها برای هویتبخشی به جوانها مورد نیاز است، در این میراث عظیم نهفته است. میدانید که یکی از مهمترین عوامل هویتبخشی و تزریق اعتماد بهنفس به ملتها، وجود قهرمانها در تاریخ آنهاست. تاریخ همدان ازجمله در دوره دفاع مقدس، آکنده از قهرمانهایی است که ملتهای دیگر با فانوس بهدنبال یافتن و یا ساختن آنها هستند. متأسفانه قدر این سرمایه سترگ را ندانستهایم. با احترام به همه عوامل زحمتکش، گویی تعداد شهدای استان را به آماری برای مسابقه با تعداد شهدای سایر استانها تبدیل کردهایم. مهمترین کاری که باید کرد، این است که فرهنگ ایثار، شهادت، میهندوستی، دینداری، مردمداری و... شهدا در قالبهای متنوع هنری و ادبی و... به روح تشنه مردم نوشانده شود؛ اما در این زمینه کمکاری و کجسلیقگی زیاد است.
*آیا همدان همچنان «مرکزیت ملی» دارد یا نقش آن بیشتر به سطح منطقهای محدود شده است؟
هیچکدام. مرکزیت ملی و منطقهای، تعریف و مؤلفههای خودش را دارد. دنیای امروز دنیای افتخار به گذشته، بدون امتداد آن به زمان حال نیست. بالیدن به پیشینه افتخارآور برای هیچ فرد و گروه و ملتی مرکزیت ایجاد نمیکند. محوریت و مرکزیت در دنیای امروز نیاز به تلاش، برنامهریزی و پیشتازی در عرصههای مختلف علمی، دینی، تکنولوژیک، صنعتی، اقتصادی، فرهنگی و... دارد. امروز اساساً عناصر موفق و هویتبخش همدانی همه در سطح کشور پراکنده شدهاند. این نمیتواند به همدان مرکزیت ملی بدهد.
ما در زمینههای ادبی افراد بسیار شاخصی را در سطح کشور داریم. افراد تأثیرگذاری مانند جناب آقای حسام، جناب آقای محقق و افراد بسیار دیگری اما فعالان فرهنگی و مسئولان استان آیا توانستهاند این افراد شاخص را به هویت تمدنی همدان پیوند بزنند و معرفی کنند؟ در ابعاد علمی، دینی و حوزوی، افراد تأثیرگذاری را داریم؛ اما عملکرد نامناسب مسئولان مربوطه، مانع حضور و نقشآفرینی مؤثر آنها و درنتیجه مطرح شدن همدان بهعنوان یک قطب در این عرصهها شده است. عرصههای اقتصادی و صنعتی و... هم از این موضوع مستثنی نیستند. با اطلاع عرض میکنم که متأسفانه برخی از افراد توانمند و مستعد که ظرفیت تبدیل همدان به یک مرکز ملی در عرصههایی خاص را دارند، طرد و یا سرد شدهاند. این فاجعه است.
* برای حفظ و بازآفرینی جایگاه تاریخی و تمدنی همدان چه الزاماتی نیاز است؟ دانشگاهها، حوزههای علمیه و مراکز فرهنگی همدان چه رسالتی دارند؟
نخست باید میراث فرهنگی و تاریخی همدان به طرز صحیح و فارغ از ملاحظات گروهی، جناحی و مسائل دیگر بازنمایی شود. اساساً باید تحولی در معرفی و ارائه میراث تاریخی و تمدنی همدان ایجاد شود.
دوم اینکه باید فعالیتها و اقدامات بهروز و متفاوت و متمایزی در سطح دانشگاهها، حوزهها، مراکز فرهنگی و اقتصادی انجام شود. موتور محرکه همه این اقدامات، میتواند پیشینه تمدنی و تاریخی استان باشد. ما امروز در دانشگاهها و حوزههای علمیه و مراکز فرهنگی همدان شاهد نوعی روزمرگی هستیم. روزمرگی نمیتواند به یک استان مرکزیت و محوریت بدهد. با روزمرگی نمیشود میراث تاریخی همدان را حفظ و بازآفرینی کرد. استان همدان ظرفیت این را دارد که با تکیه بر هویت تاریخیاش، تمایزها، تفاوتها، و ویژگیهایی را در خود ایجاد کند که در سراسر کشور و منطقه، در مرکز توجه واقع شود.
سوم اینکه پاسداشت و بزرگداشت واقعی و عملی بزرگان و مفاخر همدان در عرصههای مختلف، راهی برای یادآوری و از الزامات بازیابی آن جایگاه تاریخی و تمدنی است. ذیل همین الزام، گرد هم آوردن این مفاخر در جهت ساختن استان به نحو درخور مطرح است. همدان با توجه به شخصیتهای دینی، علمی، فرهنگی و اقتصادی خود میتواند مرکز پرداختن به مسائل مختلف باشد.
نکته چهارم اینکه همدان برای احیای جایگاه والای خود، باید در عرصههای مختلف گفتمان تولید کند. دانشگاهها چه در عرصه علمی و چه در عرصه سیاسی، باید مرکز تولید علم و گفتمان سیاسی باشند. در دانشگاهها بعضاً خودتحقیری، در حوزهها روزمرگی و در مراکز فرهنگی، فقدان درک اولویتها و مشغول شدن به امور دست چندم، از مهمترین موانع بازآفرینی و امتداد آن هویت تاریخی و تمدنی هستند.
* با توجه به تحولات امروز (تکنولوژیک، اقتصادی و فرهنگی)، چه فرصتها و چالشهایی پیشروی همدان وجود دارد؟
تحولات امروز بسیار سریع دارد اتفاق میافتد. در عرصه فناوری، اقتصاد و فرهنگ، اگر همدان زودتر دست بهکار نشود، صرفاً به یک شهر تاریخی تبدیل خواهد شد. در عرصه فناوری، پزشکی، فناوریهای جدید و... استعداد و ظرفیت در همدان وجود دارد. این فرصتی است که اگر نتوانیم آنها را بهکار گیریم و زمینه پیشرفت را در آن عرصهها فراهم کنیم، از دست خواهد رفت. از دست رفتن ظرفیتها، یک گناه نابخشودنی تاریخی است. ما در زمینه اقتصادی و صنعتی متأسفانه از افراد مختلف میشنویم که امکان فعالیت اقتصادی و صنعتی موفق در همدان وجود ندارد. این هم دلایل خاص خود را دارد که الآن مجال مناسبی برای پرداختن به آن نیست؛ اما در زمینه اقتصادی و صنعتی باید اتفاقهای مهمی در سطح استان بیفتد. این تاریخ همدان نیست که باید امروز برای ما نقشآفرینی کند و ما را به یک منطقه شاخص و مرکز فعالیتها در کشور تبدیل کند، بلکه الهام گرفتن از تاریخ و تطبیق آن با شرایط امروز ماست که ما را در سطح کشور و منطقه برجسته میکند. امروز حرکت تمدنی ما که امتداد همان پیشینه درخشان تاریخی است، باید با پیشرفت تکنولوژیک، اقتصادی و صنعتی همراه باشد. همچنین من خیلی افسوس میخورم برای شهر دارالمؤمنین و دارالمجاهدین همدان که در زمینههای فرهنگی نتوانسته آنطور که باید نقش محوری خود را ایفا کند. بسیاری از رویدادهای فرهنگی کشور باید استان همدان را بهعنوان مرکز خود بشناسند. ما نهتنها این مرکزیت را بهدست نیاوردهایم، بلکه در مواردی که مرکز برگزاری رویدادها بودیم، آن را از دست دادیم. ما باید ذیل ظرفیت تمدنی و تاریخی همدان، میزبان و هویتبخش بسیاری از رویدادها باشیم.
* ظرفیت میراث تاریخی و فرهنگی همدان چگونه میتواند به توسعه پایدار و اثرگذاری ملی کمک کند؟
این یک موضوع تخصصی است که باید متخصصان درباره آن نظر بدهند؛ از دیدگاه یک فرد عادی میگویم اگر بتوانیم در چند بخش موفق عمل کنیم، قطعاً به توسعه پایدار استان و کشور کمک خواهیم کرد.
نخستین موضوع، بازاریابی گردشگری است که در این زمینه با کمبودهایی مواجه هستیم. جاذبههای تاریخی و فرهنگی همدان یک ظرفیت بسیار عظیم است. هم جذابیت دارد و هم میتواند هویتبخش باشد. دومین موضوع، آمادگی میزبانی شایسته از گردشگران است. از ورودی شهر و استان گرفته تا امکانات و ظرفیتهای پذیرایی از گردشگران، هیچکدام با جایگاه والای میراث تاریخی و فرهنگی همدان تناسب ندارند. جاده منتهی به غار علیصدر را ببینید!
* و در پایان اگر بخواهید برای مدیران استان نسخهای عملی پیشنهاد کنید، سه اولویت اصلی برای حفظ جایگاه تمدنی همدان چیست؟
من فکر میکنم نسخه و نقشه راه مشخص است؛ اما اراده کافی برای تحقق آن وجود ندارد؛ چون هم دردسر دارد و هم سعه صدر بالایی را میطلبد. در عین حال حسبالامر شما سه مرحله را برای احیای این جایگاه پیشنهاد میکنم:
1. همدان و هویت تاریخی و تمدنی آن را خوب بشناسند!
2. نقشه راه و برنامه دقیقی برای تحول در استان داشته باشند.
3. از همه ظرفیتهای انسانی، سختافزاری و نرمافزاری استان برای احیای این جایگاه تاریخی بهره ببرند. همدان ظرفیتهای انسانی خارقالعادهای دارد.
همه اینها مستلزم شکلگیری یک نهاد متمرکز است که همه دستگاهها و نهادها را به خط کند.
* بازگشت همدان به جایگاه تمدنی مستلزم بهرهگیری از ظرفیتهاست
در پایان باید گفت؛ همدان، شهری با پیشینهای کهن و پرافتخار، همواره در تاریخ ایران جایگاهی ویژه داشته، از هگمتانه مادها تا دوران معاصر، این دیار نهفقط مرکز زیست شهری، بلکه بستر شکلگیری علم، هنر، دیانت و جهاد بوده، آنچه همدان را متمایز میکند، ترکیب هویت تاریخی با ظرفیت انسانی است؛ انسانی که توانسته در بزنگاههای تاریخی، از علم و فرهنگ گرفته تا ایثار و مقاومت، نقشآفرینی کند.
امروز اما واقعیت این است که بسیاری از این ظرفیتها هنوز در سطح ملی بازتاب پیدا نکرده و تصویر تاریخی همدان، کمتر به یک سرمایه عملی برای توسعه علمی، اقتصادی و فرهنگی تبدیل شده است. در حالی که استان ظرفیتهای بالقوه فراوانی دارد، از میراث فرهنگی و تاریخی گرفته تا صنایع دستی و شخصیتهای اثرگذار. نبود هماهنگی، برنامهریزی محدود و توجه ناکافی به معرفی این ظرفیتها، مانع از نقشآفرینی واقعی همدان شده است.
آنچه روشن است اینکه همدان نهتنها نیازمند حفظ میراث تاریخی و فرهنگی خود است، بلکه باید این میراث را به ابزاری برای اثرگذاری در جهان امروز تبدیل کند. این موضوع نیازمند برنامهریزی بلندمدت، بهرهگیری هوشمندانه از ظرفیتهای انسانی و نهادی و نگاه جدی به توسعه پایدار و ملی است. همدان میتواند با بازتعریف جایگاه خود، نهفقط در حافظه تاریخ، بلکه در عمل و در زندگی روزمره مردم، همچنان «مرکز ارزشهای تمدنی» کشور باقی بماند و الهامبخش نسلهای آینده باشد.
