ایمنی شهری، امروز به‌عنوان یکی از ضروری‌ترین اولویت‌ها در مدیریت جوامع مطرح است؛ موضوعی که بی‌توجهی به آن می‌تواند ابعاد فاجعه‌باری بر جای بگذارد. چه در سطح جهانی و چه در کشور، تجربه‌ها نشان داده که نبود زیرساخت‌های ایمن، علاوه‌بر تحمیل خسارت‌های سنگین به امکانات موجود، زمینه‌ساز بروز بحران‌های بزرگ شده و سلامت عمومی را به خطر انداخته است.
کارشناسان و متخصصان شهری بارها در گفت‌وگو با اصحاب رسانه، نقاط بحرانی هر شهر را شناسایی کرده و به‌صراحت از مخاطرات و تهدیدات موجود سخن گفته‌اند. آنان ضمن تحلیل وضعیت، راهکارهایی برای کاهش احتمال وقوع حادثه ارائه کرده‌اند؛ با این حال، در سال‌های گذشته، کم‌توجهی و گاه بی‌اعتنایی به این هشدارها باعث وقوع رویدادهای هولناک شده است.
ازجمله این حوادث، می‌توان به آتش‌سوزی و فروریختن ساختمان پلاسکو در تهران اشاره کرد؛ حادثه‌ای که نه‌تنها موجب تخریب زیرساخت یک مرکز مهم تجاری شد، بلکه جان تعدادی از شهروندان را گرفت و اثرات روانی آن تا امروز باقی است. نمونه دیگر، انفجار مهیب در بندر شهید رجایی است که خسارات گسترده‌ای بر جای گذاشت و بار دیگر ضعف سیستم‌های ایمنی و نظارتی را آشکار کرد.
این وقایع که به حافظه جمعی مردم ایران پیوسته‌اند، هشدار آشکاری است که مسئولان شهری و نهادهای مرتبط نباید آن را نادیده بگیرند. تداوم بی‌توجهی به اصول ایمنی نه‌تنها تهدیدی برای رشد و توسعه شهرهاست، بلکه می‌تواند به بحران‌هایی تبدیل شود که آثار آن نسل‌های آینده را نیز تحت ‌تأثیر قرار دهد.
با توجه به آنچه گفته شد، برای واکاوی دقیق‌تر این مسئله با دکتر حسن سجادزاده، عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا، گفت‌وگویی انجام دادیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
*به مناسبت روز آتش‌نشانی، نخست می‌خواهم از شما بپرسم وضعیت ایمنی شهری در برابر حریق و حوادث غیرمترقبه در شهرهای مختلف ازجمله همدان را چطور است؟
بررسی‌های و دیده‌های میدانی از وضعیت ایمنی شهری همدان نشان می‌دهد که این شهر فاقد آمایش کامل، متقن و قابل اعتماد در حوزه ایمن‌سازی و مدیریت بحران است.
نبود چارچوب مشخص برای ایمن‌سازی ساختمان‌ها، به‌ویژه در مواقع اضطراری، به‌وضوح در ابعاد مختلف قابل مشاهده است؛ از کنترل کیفیت ساخت‌وساز گرفته تا ظرفیت‌های موجود برای مقابله با بحران و مدیریت خطرهای حیاتی.
ساختمان‌های حساس، به‌ویژه ابنیه حیاتی، در شهر همدان فاقد شناسایی دقیق و هدف‌گذاری مشخص از منظر پدافند غیرعامل هستند. طرح جامع پدافند غیرعامل که به‌صورت محرمانه تهیه شده، تاکنون در دسترس عموم قرار نگرفته. شواهد موجود از کمبود شدید زیرساخت‌های ایمنی و فقدان فضاهای پشتیبانی در مواقع بحرانی حکایت دارد؛ وضعیتی که می‌تواند کارکرد بسیاری از ساختمان‌های مهم را در شرایط اضطرار مختل کند.
نبود فضاهای پشتیبانی مؤثر، هم در معابر شهری و هم در پیرامون ساختمان‌های خاص، یکی از نقاط ضعف اصلی در ایمنی شهری محسوب می‌شود. درصورت وقوع حادثه، محدودیت این فضاها امکان امدادرسانی سریع و گسترده را کاهش داده و پیامدهای بحران را تشدید می‌کند.
شهر همدان با ساختار هندسی شعاعی و گرد، به‌گونه‌ای توسعه یافته که در مواقع بحران می‌تواند به عاملی مشکل‌ساز تبدیل شود. ورودی‌های شهر به‌دلیل این نوع توسعه، توان کافی برای پشتیبانی و تسهیل ورود نیروهای امدادی در شرایط اضطراری را ندارند. در بافت مرکزی شهر نیز، تمرکز و گسترش مداوم کاربری‌ها و ساختمان‌های خاص بدون توجه به پراکندگی فضایی، خطر بروز فاجعه در هنگام وقوع حوادث را افزایش داده است.
*ضرورت نگاه راهبردی در توسعه شهری
در شهرهایی با هسته مرکزی و ساختار شعاعی، رعایت اصول توزیع و پراکندگی فضایی کاربری‌ها و ساختمان‌ها، اهمیت حیاتی دارد. این امر در مواقع بحران امکان امدادرسانی و مدیریت ایمن شهر را فراهم می‌کند؛ موضوعی که در همدان نیازمند بازنگری فوری در طرح‌های توسعه شهری و اولویت‌دهی به برنامه‌های جامع ایمنی است.
* از نگاه دانش شهرسازی، شهر ایمن به لحاظ کالبد شهری، معابر و سازه‌ای چه ویژگی‌هایی دارد؟
کارشناسان حوزه شهری بر لزوم رویکرد محل‌محور در برنامه‌ریزی شهری تأکید دارند؛ رویکردی که با تنظیم نظام دسترسی فضاها و ایجاد شبکه معابر خوانا، امکان ارتقای تاب‌آوری و ایمنی شهری را فراهم می‌کند. ارتباط مستقیم ایمنی با موضوعاتی چون تاب‌آوری و پدافند غیرعامل، ضرورت این رویکرد را دوچندان کرده است.
بخش قابل توجهی از مشکلات ایمنی همدان در بافت‌های تاریخی شکل گرفته، جایی که معابرِ محدود و بارگذاری‌های سنگین، تهدیدات جدی ایجاد می‌کنند. نمونه‌های این بارگذاری‌ها شامل مجتمع‌های تجاری و پارکینگ‌های طبقاتی است که در مناطقی مانند محله آقاجانی‌بیگ و کبابیان ساخته یا در حال ساخت هستند. چنین پروژه‌هایی خطر بالقوه برای ایمنی شهری در آینده به همراه دارند.
توزیع نامتوازن مراکز خدمات اضطراری در سطح شهر همدان، زمان دسترسی به این خدمات را افزایش و کارآمدی عملیات امدادرسانی را کاهش داده است. علاوه بر این، کمبود فضاهای پشتیبانی شهری و روند کاهش فضاهای باز به‌دلیل توسعه نامتوازن، از ظرفیت ایمن‌سازی شهری می‌کاهد.
نظام موجود شهرسازی و معماری همدان با افزایش تراکم و کاهش فضاهای باز، روندی معکوس در جهت تحقق شهر ایمن ایجاد کرده است. از منظر کالبدی، توجه به هندسه فضا، تأمین فضاهای باز، بارگذاری متعادل و جلوگیری از افزایش تراکم در مناطق مرکزی، اصولی هستند که باید در برنامه‌های توسعه شهری لحاظ شوند.
*خیلی وقت‌ها شنیده‌ایم که کوچه‌های باریک بافت قدیمی یا برج‌ها و مجتمع‌های تازه‌ساز، کار را برای آتش‌نشان‌ها سخت می‌کنند. از نگاه یک شهرساز، مهم‌ترین نقایص طراحی شهری که مانع خدمات‌رسانی به‌موقع آتش‌نشانی می‌شود چیست؟
بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که نواقص متعدد در طراحی شهری و مدیریت زیرساخت‌ها، روند امدادرسانی در همدان را با مشکلات جدی مواجه کرده است. این نواقص، هم جنبه کالبدی دارند و هم به حوزه‌های ترافیکی و مقررات ساخت‌وساز مرتبط هستند.
یکی از مهم‌ترین موانع خدمات‌رسانی، وجود کوچه‌های باریک به‌ویژه در بافت‌های تاریخی است. علاوه بر این، مدیریت ناکارآمد ترافیک باعث گسترش رفتارهایی نظیر پارک دوبل و ایجاد ازدحام در خیابان‌ها شده است. این وضعیت، به‌ویژه در ساعات اوج تردد، امدادرسانی را به‌شدت کند و گاه غیرممکن می‌سازد.
تقاطع‌های نامطلوب و شعاع گردش‌های غیر استاندارد، به‌ویژه در رینگ نخست شهر، از مشکلات مهم شبکه معابر محسوب می‌شود. نبود محورها یا مسیرهای اضطراری برای عبور خودروهای امدادی، کمبود فضاهای پشتیبان و اختلال در دسترسی سریع به نقاط حادثه‌خیز را به‌همراه دارد.
شبکه‌های فشار آب شهری به‌طور یکنواخت و راهبردی در نقاط مختلف همدان توزیع نشده‌اند؛ این کمبود می‌تواند در عملیات اطفای حریق یا امدادرسانی در بحران‌ها تأثیر منفی بگذارد.
در حوزه شهرسازی، فقدان یک نظام مدون پهنه‌بندی تراکم، موجب شده پروژه‌های بلندمرتبه بدون توجه کافی به الزامات ایمنی، ظرفیت معابر و اصول امدادرسانی در نقاط مختلف شهر احداث شوند. وضعیت کنونی به صاحبان سرمایه این امکان را می‌دهد که صرفاً بر اساس توان مالی و با پرداخت هزینه‌های مربوطه به شهرداری، اقدام به احداث ساختمان‌های تجاری و مسکونی چندین طبقه در هر بافتی نمایند. این روند، با تشدید تراکم بی‌رویه، موانع متعددی را در مسیر فعالیت‌های امدادی ایجاد کرده است.
با توجه به تأثیر مستقیم ویژگی‌های کالبدی و ترافیکی بر توان امدادرسانی، ضرورت دارد تدوین نظام پهنه‌بندی دقیق، طراحی مسیرهای اضطراری مشخص، اصلاح ساختار شبکه معابر و ارتقای تأسیسات شهری، باید به‌عنوان یک اولویت فوری در دستور کار مدیریت شهری قرار گیرد.
*در مقررات ساخت‌وساز و طرح‌های شهری، آیا اصول ایمنی و دسترسی برای آتش‌نشانی به‌طور جدی دیده شده است یا هنوز جای خالی زیادی وجود دارد؟ اگر نیاز به اصلاح هست، چه تغییراتی را ضروری می‌دانید؟
با وجود تدوین مقررات و آیین‌نامه‌های متعدد در حوزه ایمنی ساختمان، اجرای عملی آن‌ها در شهر همدان با ضعف جدی مواجه است. مقررات ملی ساختمان، به‌ویژه مبحث سوم آن که مستقیم به حفاظت ساختمان‌ها در برابر آتش و موضوعات ایمنی می‌پردازد و نیز مباحث چهارم (تأسیسات) و نوزدهم (صرفه‌جویی در انرژی) آن، چارچوب‌های دقیقی برای ارتقای ایمنی پیش‌بینی کرده‌اند، اما در زمان اجرا اغلب مورد غفلت قرار می‌گیرند.
در طرح‌های جامع و تفصیلی شهری همدان، اصول بنیادین ایمنی و دسترسی که بایستی به‌طور جدی مدنظر قرار گیرند، غالباً توسط مشاوران پروژه‌ها نادیده گرفته می‌شود. ازجمله موارد حیاتی که کمتر به آن‌ها اعتنا می‌شود، پیش‌بینی ایستگاه‌های آتش‌نشانی در مکان‌های جانمایی بهینه و اجرای تعریض‌های ضروری برای تسهیل دسترسی خودروهای امدادی است.
موقعیت مکانی ایستگاه‌های آتش‌نشانی و نحوه پراکندگی آن‌ها در همدان، پاسخگویی سریع به حوادث را دشوار کرده است. این مشکل زمانی تشدید می‌شود که فاصله ایستگاه‌ها تا مناطق حساس یا پرخطر، با استانداردهای تعیین‌شده ایمنی همخوانی ندارد.
کاربری‌های پرخطر شهری، به‌دلیل نبود رعایت حریم استاندارد، می‌توانند در شرایط بحران تبدیل به کانون‌های خسارت شوند. فقدان دسته‌بندی دقیق کاربری‌ها بر اساس میزان حساسیت آن‌ها و مکان‌یابی مناسب برای کاهش خطر، یکی از ضعف‌های جدی در مدیریت ایمنی شهری محسوب می‌شود.
یک شهر ایمن نیازمند آن است که کاربری‌های مختلف بر اساس سطح خطر و حساسیت دسته‌بندی شده و برای هر دسته، جانمایی متناسب با ضوابط ایمنی انجام شود. این اقدام می‌تواند در زمان بحران واکنش سریع و کنترل خسارات را امکان‌پذیر سازد.
*امروز درباره «شهر تاب‌آور» بسیار می‌شنویم. شهری که بتواند در برابر آتش‌سوزی و بلایا مقاوم باشد، چه ویژگی‌هایی دارد؟ همدان چقدر با این الگو فاصله دارد؟
مطالعات تاریخی نشان می‌دهد این شهر در گذشته یکی از تاب‌آورترین مناطق ایران در برابر سیل، جنگ و تهدیدات محیطی بوده است. با این حال، روند توسعه دهه‌های اخیر مسیر متفاوتی را طی کرده و توان مقاومتی شهر به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است.
شبکه معابر و موقعیت ایستگاه‌های خدمات‌رسان ایمنی، ازجمله آتش‌نشانی، در شرایط فعلی پاسخگوی نیازهای بحران نیست. علاوه بر این مقوله حمل‌ونقل ایمن و پایدار نیز جایگاه شایسته‌ای در برنامه‌های شهر ندارد. نبود زیرساخت‌های مؤثر برای دوچرخه‌سواری، پیاده‌مداری و توسعه حمل‌ونقل عمومی، خلأ جدی در تقویت تاب‌آوری ایجاد کرده است.
رودخانه‌های شهری همدان مدفون شده و مدیریت آب‌های سطحی عملاً وجود ندارد. اهداف طرح جامع خطرپذیری شهری نیز در چارچوب طرح‌های جامع و تفصیلی به شکل مؤثر اجرایی نشده است.
در حوزه اجتماعی، تلاش‌های محدودی برای آموزش شهروندان و جذب مشارکت آن‌ها در افزایش تاب‌آوری انجام شده است. بی‌توجهی به رویکرد محل‌محور که می‌تواند تعاملات محلی را در مدیریت بحران تقویت کند، از دیگر نقاط ضعف محسوب می‌شود.
شهر فاقد سیستم‌های هوشمندی است که بتواند هشدارهای فوری صادر کند یا هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی را در زمان بحران به‌سرعت و دقت انجام دهد. نبود مدیریت یکپارچه شهری، ظرفیت اجرای عملیات تاب‌آوری را در شرایط اضطراری به‌شدت کاهش داده است.
*بافت‌های فرسوده همیشه از کانون‌های پرخطر در آتش‌سوزی‌ها هستند. از نظر شما چه برنامه‌هایی باید برای کاهش این خطر در محله‌های قدیمی همدان و سایر شهرها اجرا شود؟
الگوی اصیل بافت تاریخی این شهر در صورت حفظ و استفاده از شیوه‌های سنتی خود، می‌تواند بهترین نمونه برای توسعه ایمن شهری باشد. با این حال، مداخلات کالبدی گسترده و بارگذاری‌های فراتر از ظرفیت بافت، طی سال‌های اخیر موجب کاهش ایمنی و افزایش آسیب‌پذیری آن شده است.
در بافت تاریخی همدان، تأسیسات مدرن و هوشمند شهری به‌کار گرفته نشده و مسیرهای دسترسی اضطراری طراحی و اجرا نشده‌اند. این ضعف، توان واکنش سریع در شرایط بحرانی را به‌شدت محدود کرده است.
ارتقای ایمنی بافت، نیازمند آموزش ساکنان و تقویت روحیه اجتماعی جوامع محلی است تا آمادگی رویارویی با بحران‌های احتمالی افزایش یابد.
ایجاد فضاهای سبز کوچک تحت عنوان «پارک‌های جیبی» یا «پوکت پارک‌ها» می‌تواند علاوه بر افزایش سرانه فضای سبز، به امدادرسانی مؤثر در شرایط بحرانی کمک کند. همچنین طراحی و اتصال شبکه معابر پیوسته، عامل مهمی در اصلاح موضعی عملیات امدادی در بافت تاریخی محسوب می‌شود.
راه حل کوتاه‌مدت آن؛ تقویت مسیرهای اضطراری و ایجاد فضاهای پشتیبان مناسب و راه حل میان‌مدت آن؛ توسعه معابر پیوسته و ارتقای تجهیزات امدادی و راه حل بلندمدت آن؛ کاهش بارگذاری در بافت‌های قدیمی، حذف کاربری‌های مزاحم و جلوگیری از ساخت مجتمع‌های تجاری بلندمرتبه در محدوده بافت است.
اجرای نقشه جامع مدیریت ایمنی و پشتیبانی بافت تاریخی، شرط لازم برای حفظ هویت، کارکرد و امنیت این بخش ارزشمند شهر همدان است.
*همکاری بین‌بخشی و ارتقای ایمنی فقط کار آتش‌نشانی نیست. شهرداری، نظام مهندسی، آتش‌نشانی و حتی شهروندان چه نوع همکاری مشترکی باید داشته باشند تا شهر ایمن‌تر شود؟
بررسی وضعیت ایمنی شهری نشان می‌دهد که چالش‌ها تنها به ضعف مقررات یا کمبود تجهیزات محدود نمی‌شود، بلکه فقدان یک نظام مدیریتی یکپارچه، مهم‌ترین مانع در مسیر ایجاد شهری ایمن و پایدار است. ساختار فعلی، به‌دلیل پراکندگی وظایف و نبود هماهنگی میان مجموعه‌های متعدد، مانع اجرای کامل و مؤثر وظایف قانونی و مأموریت‌های تخصصی در حوزه ایمنی عمومی می‌شود.
نقش شهرداری به‌عنوان محور اجرا در حوزه تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی، به‌ویژه در بخش ایمنی، کلیدی است. این نهاد باید حساسیت ویژه‌ای نسبت به گنجاندن الزامات ایمنی در اسناد بالادستی و برنامه‌های توسعه شهری داشته باشد. علاوه بر این، در حوزه مقررات ملی ساختمان، به‌ویژه کنترل و اجرای مباحث حیاتی، شهرداری‌ها باید با دقت کامل عمل کنند.
در حوزه بازآفرینی شهری و ساماندهی بافت‌های فرسوده، ظرفیت‌های بزرگ برای کاهش خطرات و ارتقای ایمنی وجود دارد که بدون همکاری فعال و هدفمند شهرداری با سایر نهادها محقق نخواهد شد.
سازمان نظام مهندسی ساختمان، می‌تواند با اعمال کنترل دقیق و سختگیرانه بر رعایت مباحث مقررات ملی ساختمان، به‌ویژه مبحث سوم که مستقیماً به ایمنی در برابر آتش و حفاظت سازه‌ها مرتبط است، نقشی تعیین‌کننده ایفا کند. این اقدام ضمن جلوگیری از تخلفات فنی، بستر مناسبی برای کاهش خطرات و آسیب‌پذیری‌های شهری فراهم می‌آورد.
سازمان آتش‌نشانی، علاوه بر مأموریت‌های عملیاتی، باید آموزش‌های مستمر و مانورهای تخصصی را در سطح محلات شهری برگزار کند. این رویکرد ضمن افزایش آگاهی عمومی، تمرین واکنش سریع در شرایط بحران را تقویت می‌کند و ارتباط میان شهروندان و دستگاه‌های امدادی را استحکام می‌بخشد.
بخش فرهنگی مدیریت شهری با طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی در حوزه ایمنی، قادر است سطح آمادگی جامعه را ارتقا دهد. فرهنگ‌سازی عمومی و آموزش نحوه واکنش صحیح در برابر حوادث، یکی از ارکان اصلی مدیریت خطر شهری است.
ایمنی شهری یک مأموریت صرفاً بخش‌محور نیست. نمی‌توان این مسئولیت خطیر را به یک سازمان، معاونت یا نهاد واحد سپرد. اجرای کامل الزامات و برنامه‌های ایمنی، نیازمند یک ساختار مدیریتی بین‌بخشی و هماهنگ است که در آن همه بازیگران، از شهرداری تا نظام مهندسی، آتش‌نشانی و معاونت فرهنگی، در چارچوبی واحد و هم‌افزا عمل کنند. بدون چنین هماهنگی، دستیابی به شهری ایمن و پایدار ممکن نخواهد بود.
*چقدر آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی در حوزه ایمنی را جدی گرفته‌ایم؟ تجربه موفقی سراغ دارید که بتوان در همدان هم پیاده کرد؟
بررسی تجارب ایمنی شهری در همدان حاکی از آن است که نمونه‌های موفق اجرایی در حوزه ایمن‌سازی، تاکنون جایگاه برجسته‌ای نیافته‌اند. با این حال، توجه به حوزه فرهنگ‌سازی عمومی و آموزش همگانی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در واقع، نبود الگوهای مستمر فرهنگی، یکی از مهم‌ترین ضعف‌های ساختاری در مسیر تحقق شهر ایمن و تاب‌آور محسوب می‌شود.
با توجه به پیچیدگی بحران‌های شهری، از آتش‌سوزی و زلزله گرفته تا حوادث صنعتی، ایجاد یک سبک آموزش رسمی و روزمره برای جامعه ضروری است. این رویکرد باید در مدارس، پارک‌های شهری، محلات و مراکز فرهنگی شهرداری جاری باشد تا شهروندان در هر گروه سنی، مهارت‌های واکنش به بحران را بیاموزند و تمرین کنند.
برگزاری مانورهای تخصصی و کارگاه‌های آموزشی در سطح مدارس و پارک‌ها می‌تواند نقش مهمی در بالا بردن قدرت واکنش شهروندان ایفا کند. این برنامه‌ها باید با محتوای دقیق، سن ‌متناسب و مبتنی بر واقعیت‌های بحران طراحی شوند تا آمادگی عملیاتی جامعه را افزایش دهند.
تجارب جهانی در حوزه ایمنی، سلامت و محیط‌زیست (HSE) ثابت کرده‌اند که تأسیس انجمن‌های محلی ایمنی، می‌تواند بستر مناسبی برای هماهنگی مردمی و تبادل دانش فراهم آورد. این انجمن‌ها با همکاری آموزش و پرورش و سازمان‌های شهری، می‌توانند برنامه‌های آموزشی تخصصی برای کودکان، نوجوانان و خانواده‌ها اجرا کنند.
در برخی شهرهای کشور، ازجمله تهران، طرح «همیاران آتش‌نشانی» با هدف آموزش کودکان و نوجوانان به اجرا درآمده است. این طرح به ارتقای دانش پایه ایمنی، افزایش مهارت واکنش سریع و تقویت حس مسئولیت اجتماعی در نسل جوان کمک کرده است. همدان می‌تواند با بهره‌گیری از این تجربه، سازمان‌دهی مشابهی را برای گروه‌های سنی مختلف طراحی کند.
مقوله ایمنی شهری نباید به اقدامات مقطعی محدود شود. ضرورتی اجتناب‌ناپذیر وجود دارد که یک مدل واحد فرهنگ‌سازی و آموزشی برای مفهوم «شهر ایمن» طراحی و پیاده‌سازی گردد. این مدل جامع، که شامل آموزش‌های رسمی، تمرین‌های منظم، کارگاه‌های عملی و مهم‌تر از همه، تغییر نگرش عمومی است، باید به‌صورت هماهنگ در تمام ارکان مدیریت شهری، آموزش و پرورش، انجمن‌های محلی و دستگاه‌های امدادی به اجرا درآید تا از آسیب‌پذیری شهر در برابر بحران‌ها کاسته شود.
*همیشه یکی از دغدغه‌ها، کمبود تجهیزات و نیرو در آتش‌نشانی است. شما به‌عنوان شهرساز فکر می‌کنید مدیریت شهری چه راه‌حل پایداری برای این مشکل دارد؟
رویکرد نوین مدیریت شهری در جهان تأکید می‌کند که اتکای صرف به نیروی انسانی یا تجهیزات سنتی، پاسخگوی پیچیدگی بحران‌های امروز نیست. بر اساس این دیدگاه، تحقق مفهوم «شهر هوشمند» و استفاده از فناوری‌های نوین، می‌تواند وابستگی غیرضروری به نیروهای انسانی و روش‌های سنتی را کاهش دهد و در فرآیند تأمین ایمنی شهری نقش تحولی ایفا کند.
بر مبنای اصل شناخته‌شده «پیشگیری مهم‌تر از درمان»، اقدامات ایمنی باید پیش از وقوع بحران اجرا شوند. طراحی فضاهای شهری، برنامه‌ریزی بلندمدت و مدیریت یکپارچه، باید از ابتدا با نگاه بازدارنده نسبت به وقوع حادثه شکل گیرد تا مجموعه اقدامات پس از بحران به‌عنوان مرحله ثانویه و نه اصلی تلقی شود.
یکی از نقاط ضعف در ایمنی شهری همدان، فقدان یک تحلیل جامع از پراکنش ایستگاه‌های امداد و آتش‌نشانی در سطح شهر است. چنین تحلیلی، در کنار ارتقای نقش مشارکت‌های محلی، می‌تواند نقاط آسیب‌پذیر را شناسایی کرده و مدل خدمات ایمنی یکپارچه را در سطح شهر تقویت کند.
شهر ایمن نیازمند یک مدل ترکیبی است که در آن فناوری هوشمند، مدیریت شهری، آموزش همگانی و مشارکت اجتماعی در کنار یکدیگر عمل کنند. فناوری‌های نوین ازجمله پهپادها، سامانه‌های هشدار سریع، ربات‌های امدادی و سیستم‌های پایش پیچیده، در بسیاری از شهرهای جهان کارآمدی خود را در کاهش خسارات و سرعت واکنش اثبات کرده‌اند.
به‌کارگیری سامانه‌های هشدار پیشرفته، قادر است پیش از گسترش بحران، به شهروندان و نهادهای مدیریتی اطلاع‌رسانی دقیق و سریع دهد. این اقدام ضمن کاهش بار عملیاتی آتش‌نشانی و نیروهای امدادی، امکان اتخاذ تصمیم‌های دقیق و به‌موقع را فراهم می‌کند.
تا زمانی که یک بسته کامل شامل فناوری‌های هوشمند، سیستم‌های پایش و هشدار، مدیریت یکپارچه، آموزش همگانی و مشارکت اجتماعی به‌طور همزمان اجرا نشود، دستیابی به ایمنی پایدار در شهرهای ایران، ازجمله همدان، دشوار خواهد بود. تلفیق این عناصر، می‌تواند پاسخ مؤثر و جامع به مشکلات و دغدغه‌های حوزه ایمنی شهری ارائه کند.
*اگر بخواهیم چشم‌انداز 10 سال آینده را برای همدان ترسیم کنیم و شهری ایمن در برابر حریق داشته باشیم، به‌نظر شما سه اقدام فوری و اولویت‌دار چیست؟
با توجه به ساختار هندسی خاص و شکل دایره‌ای شهر همدان، مجموعه‌ای از اقدامات کلیدی می‌تواند تأثیر مستقیم و فوری بر ارتقای ایمنی شهری این شهر تاریخی داشته باشد. تمرکز بر نقاط حیاتی ورودی، حفاظت از بافت‌های قدیمی و آموزش گسترده شهروندان، سه محور اصلی این رویکرد هستند.
همدان در قلب یک شبکه مواصلاتی قرار دارد که سه ورودی اصلی شهر در یک نقطه راهبردی به یکدیگر متصل می‌شوند. این گره ترافیکی به‌دلیل تراکم بالای وسایل نقلیه و عبور کامیون‌های سنگین، در صورت وقوع حادثه، می‌تواند کل شهر را تحت تأثیر قرار دهد.
اقدام فوری در این زمینه؛ محدود کردن ورود کامیون‌ها و وسایل نقلیه سنگین به داخل محدوده شهری و هدایت آن‌ها از طریق کنارگذرها و آزادراه‌های پیرامونی است. این سیاست علاوه بر کاهش خطرات حادثه، فشار ترافیکی بر مرکز شهر را نیز به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد.
بافت‌های قدیمی همدان دارای ارزش فرهنگی و گردشگری بالایی هستند اما از منظر ایمنی، آسیب‌پذیری جدی دارند. معابر تنگ، ساختمان‌های فرسوده و فقدان مسیرهای خروج اضطراری، از اصلی‌ترین مخاطرات این بخش از شهر است.
اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری با اولویت مقاوم‌سازی و بازطراحی مسیرهای دسترسی، می‌تواند همزمان حفاظت میراث و افزایش سطح ایمنی را تضمین کند.
ارتقای سطح آمادگی شهروندان، نیازمند برنامه‌های آموزشی منظم و گسترده در محلات، مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز عمومی است. فرهنگ‌سازی در حوزه ایمنی باید به‌صورت مستمر و با استفاده از ابزارهای نوین آموزشی، مانورهای عملی و کارگاه‌های تخصصی انجام شود تا آمادگی عمومی در برابر بحران‌ها افزایش یابد. این رویکرد، مکمل اقدامات فنی و کالبدی در حوزه ایمن‌سازی شهری است.
مدیریت ورودی‌های حیاتی شهر، ایمن‌سازی بافت‌های تاریخی و اجرای برنامه‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی، سه ستون اصلی برای ساختن شهر ایمن و پایدار در همدان هستند. اجرای هماهنگ این اقدامات، می‌تواند خطرپذیری شهری را کاهش داده و تاب‌آوری در برابر بحران‌های طبیعی و انسانی را تقویت کند.
*مسیر پیش‌ِرو برای همدان ایمن
ایمنی شهری همدان، با توجه به موقعیت جغرافیایی، ساختار هندسی ویژه و پیشینه تاریخی غنی، نیازمند نگرشی فراتر از اقدامات پراکنده و مقطعی است. گزارش حاضر، با بررسی همه ابعاد از مدیریت یکپارچه تا فناوری‌های نوین، از فرهنگ‌سازی عمومی تا مقاوم‌سازی بافت‌های تاریخی، نشان داد که دستیابی به یک شهر ایمن، فرآیندی چندبعدی و پیوسته است.
واقعیت این است که بحران‌های شهری ازجمله زلزله و آتش‌سوزی و یا حوادث صنعتی و محیطی، در شرایط فعلی می‌توانند اثرات گسترده‌ای بر زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی همدان بگذارند؛ بنابراین، پیشگیری باید در قلب تمامی طرح‌های توسعه شهری قرار گیرد. همدان به‌دلیل شکل دایره‌ای و تمرکز شدید ورودی‌ها، به‌ویژه در گره‌های مواصلاتی مهم، نیازمند سیاست‌های مدیریتی هوشمندانه برای کنترل جریان ترافیک سنگین و هدایت آن به مسیرهای جایگزین است.
از سوی دیگر، بافت تاریخی و محلات فرسوده، نه‌تنها به‌عنوان میراث فرهنگی باید حفظ شوند، بلکه با برنامه‌های بازآفرینی و ایمن‌سازی، ظرفیت تبدیل شدن به بخش‌های مقاوم و پایدار شهری را دارند. این موضوع، مستلزم همکاری مؤثر میان شهرداری، سازمان‌های تخصصی، دستگاه‌های امدادی و شهروندان است. تحقق این امر، مستلزم همکاری مؤثر میان شهرداری، سازمان‌های تخصصی ذی‌ربط، دستگاه‌های امدادی و مشارکت فعال شهروندان است.
آموزش و فرهنگ‌سازی، عنصر انسانی این دوره تحولی است. هیچ برنامه ایمنی بدون آماده‌سازی مردم قادر به موفقیت نیست؛ بنابراین، مدارس، دانشگاه‌ها، انجمن‌های محلی و رسانه‌ها باید در چهارچوب یک مدل آموزشی واحد برای «شهر ایمن» عمل کنند؛ مدلی که هم با فناوری‌های هوشمند مانند سامانه‌های هشدار، پهپادها و ربات‌های امدادی تلفیق شود و هم در زندگی روزمره شهروندان جای گیرد.
موفقیت در این مسیر، به انگیزه جمعی، مدیریت هماهنگ و استفاده جسورانه از تجارب جهانی وابسته است. اگر همه بخش‌ها دست در دست هم بگذارند، همدان می‌تواند نه‌تنها به شهری مقاوم و ایمن بدل شود، بلکه به الگویی ملی در مدیریت پیشگیرانه بحران‌ها ارتقا یابد.

شهره کرمی