نبود سالن استاندارد، بزرگترین ضعف جشنوارههای موسیقی کردستان
در قلب کوهستانهای کردستان، جایی که نسیم کوهها بوی چوب تازه را به مشام میرساند، هنری دیرپا و پُرظرافت نسل به نسل منتقل شده است؛ هنر سازسازی. این هنر نه صرفاً یک حرفه، بلکه آیینهای است از روح موسیقیایی مردم این دیار که با ریشههای فرهنگی و آیینی آنها درهم تنیده است. کردستان، با میراث غنی موسیقی مقامی و روایی، همواره خاستگاه استادکارانی بوده که با دستان هنرمند خود، سازهایی میآفرینند که هر نت آن قصهای از عشق، رنج و امید را بازمیگوید.
در میان این سازها، تار جایگاه ویژهای دارد. بدنه محکم و خوشتراش آن، اغلب از چوب درخت توت ساخته میشود؛ چوبی که در اقلیم کردستان فراوانی دارد و بهدلیل رزونانس منحصربهفرد، صدایی گرم و پُرطنین به ساز میبخشد. ساخت تار، فرآیندی است که ماهها تلاش، حوصله و دقت میطلبد. از انتخاب دقیق چوب گرفته تا خراطی، کندهکاری، پردهبندی و تزئینات ظریف، هر مرحله نشاندهنده پیوند عمیق سازگر با اثر خود است.
استادکاران کردستانی نهتنها به فنهای سنتی وفادار ماندهاند، بلکه نوآوری را نیز در دل این هنر جای دادهاند؛ برخی اساتید این حوزه کارگاههایی برپا کردهاند که به مکانی برای آموزش و انتقال تجربه به نسلهای تازه تبدیل شده است. این تلاشها سبب شده سازهای دستساز کردستان نهتنها در ایران، بلکه در میان نوازندگان حرفهای جهان نیز جایگاهی معتبر بیابند.
امروز در روزگاری که تولید صنعتی و انبوه، تهدیدی برای اصالت هنرهای دستی محسوب میشود، هنر سازسازی در کردستان همچنان قامت استوار خویش را حفظ کرده است؛ به پشتوانه هنرمندانی که باور دارند هر ساز، روح زندهای دارد.
در راستای بررسی جایگاه و اهمیت هنر سازسازی در کردستان، گفتوگویی مفصل با رحمت آئینی، استاد برجسته این عرصه و دارنده بیش از 38 سال تجربه حرفهای، انجام شده است که در ادامه نتیجه را میخوانید:
* آغاز مسیر هنری رحمت آیینی
این پیشکسوت و استادکار حرفه سازسازی با بیان اینکه مسیر خود را حدود 38 سال پیش آغاز کردم زمانی که در خانه استاد یوسف حیدری نوازنده و سازگر مقیم اسدآباد همدان که از اقوام ما بود حضور مییافتم، گفت: از همان زمان با دنیای تار و ظرافتهای ساخت آن آشنا شدم.
رحمت آئینی با اشاره به اینکه استاد من فردی توانا، بااخلاق و جامع بودند؛ اظهار کرد: دوره مقدماتی سازسازی را نزد این استاد بزرگ سپری کردم و از همان ابتدا فهمیدم که این کار صرفاً یک حرفه فنی نیست، بلکه عشق و صبر میطلبد.
وی که دارای سالها تجربه در این حرفه است، با تأکید بر اینکه انتخاب چوب سرنوشت صدای ساز را تعیین میکند، ابراز کرد: چوبهای زردآلو، افرا، گلابی و گردو، گزینههای مناسبی برای ساخت تار هستند.
این پیشکسوت و استادکار حرفه سازسازی با بیان اینکه چوب توت بهترین بازدهی آوایی را دارد، عنوان کرد: این چوب بهدلیل تراکم، رزونانس و ساختار الیاف، صدایی گرم و شفاف ایجاد میکند.
وی خاطرنشان کرد: برای کاسه تار، گردو انتخاب ارجح است؛ چوبی با رنگپذیری طبیعی و مقاومت بالا در برابر تغییرات رطوبتی که در مناطق غرب کشور بهوفور یافت میشود.
آئینی در ادامه تصریح کرد: ساخت تار، فرآیندی دقیق و زمانبر بوده که نیازمند ابزارهای تخصصی است.
وی در بخش دیگر سخنان خود ابزارهای کار خود را معرفی کرد و گفت: تیشه برای تراش اولیه، مغاره و مغار تخت برای پرداخت ظریف، مغار گلویی برای بخشهای داخلی و انحنادار کاسه و تیشههای مخصوص کندهکاری، در ناحیه داخلی و خارجی کاسه هستند.
این پیشکسوت و استادکار حرفه سازسازی، در ادامه عنوان کرد: هر ابزار، نقش خاصی در خلق صدای نهایی دارد و دقت در استفاده از آنها مرز میان یک ساز معمولی و یک ساز ماندگار را مشخص میکند.
* دامنه مهارت فراتر از تار
آئینی با اشاره به اینکه در طول 36 سال فعالیت علاوهبر تار سازهای سهتار، تنبور، عود، کمانچه و ویولن نیز ساخته است، توضیح داد: هر ساز، قواعد رکلاژ و تنظیم خاص خود را دارد.
این پیشکسوت و استادکار حرفه سازسازی تأکید کرد: سازسازی یک علم است و نه صرفاً ذوق؛ باید خصوصیات صوتی هر چوب، نحوه خشک کردن، چگالی و حتی جهت رگههای چوب را شناخت.
وی با بیان اینکه ترجیح میدهم از رنگ طبیعی چوب بهره ببرم، گفت: چوب گردو با نور خورشید به مرور زمان تیرهتر میشود و جلوهای هنری پیدا میکند.
آئینی یادآور کرد: برای محافظت از ساز در برابر رطوبت و حشرات، ترکیبی از لاک و الکل استفاده میشود که هم شفافیت سطح را افزایش میدهد و هم به عمر ساز میافزاید.
به اذعان وی، برای این کار از آب آهک، سایر رنگها همچون کیلر و پلیاورتان و انواع اسیدها نیز استفاده میشود؛ اما لاک الکل بهترین گزینه برای محافظت از چوب برای مصون ماندن از حشرات یا سایر موارد است.
* مهر مرغوبیت صنایع دستی، افتخار کردستان
این پیشکسوت و استادکار حرفه سازسازی دلیل کسب این نشان ملی را در دو عامل خلاصه کرد و افزود: کیفیت استثنایی چوب منطقه غرب کشور و مهارت استادکاران دلیل کسب مهر مرغوبیت صنایع دستی کردستان است؛ هرچند ویژگیهای خاک و املاح آن بر رنگ و تراکم چوب تأثیر میگذارد، اما عامل انسانی یعنی تجربه و فن، مهمترین بخش این معادله است.
آئینی جشنوارههای موسیقی استان را متوسط ارزیابی کرد و بزرگترین ضعف آنها را نبود فضای مناسب اجرا دانست و اظهار کرد: ماندگاری موسیقی در این خطه بهدلیل همت مردم و پیگیری آنها بوده؛ اجرای موسیقی در سالنهای ورزشی یا سینما به کیفیت صدا لطمه میزند و وجود سالنهای استاندارد در شهر خلاق موسیقی برای حفظ این عنوان، ضروری است.
وی پیشنهاد کرد: جشنوارهها با حضور گسترده موسیقی اقوام، سازهای کوبهای و ارکستر برگزار شوند تا هم محبوبیت عمومی افزایش یابد و هم نسل جوان جذب این هنر شود.
به گفته این پیشکسوت و استادکار حرفه سازسازی، ایجاد علاقه به سازهای بومی در میان جوانان کردستان نیازمند بهوجود آوردن بسترهای لازم است و حتی در شهرهای اربیل و سلیمانیه عراق، توجه به سازهای ایرانی مانند تار، سهتار و سنتور، بیشتر شده است.
وی معتقد است: اگر برای موسیقی منطقه بستر مناسب ایجاد شود، میتوان تأثیر فرهنگی عمیقی بر مناطق همجوار گذاشت.
* چالشهای اقتصادی حرفه سازسازی
آئینی در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به اینکه درآمد این حرفه در مقام شغل اول چندان پایدار نیست و تنها افرادی با تبحر بالا و یا دارای حمایت مالی از دیگر فضاها میتوانند روی آن حساب کنند، گفت: در غیر این صورت، بهتر است سازسازی بهعنوان شغل دوم و برای حفظ علاقه انجام شود؛ چراکه پرداختن به هنر و خرید ساز، جزء اولویت خرید عموم جامعه نیست.
* ضرورت حمایت و ایجاد زیرساختهای استاندارد برای موسیقی کردستان
کردستان میراثدار یکی از اصیلترین جریانهای سازسازی و موسیقی ایرانی است؛ اما بدون ایجاد زیرساختهای مناسب، این میراث در گذر زمان در معرض آسیب جدی قرار میگیرد. هنر سازسازی، همچون آنچه در کارگاههای پیشکسوتانی چون رحمت آئینی جریان دارد، نیازمند حمایت چندجانبه است؛ حمایتهایی که شامل تأمین مواد اولیه مرغوب، آموزش نسل جدید و ایجاد بسترهای مناسب برای عرضه و اجرا میشود. موسیقی، بهویژه موسیقی اقوام، زمانی میتواند نقش فرهنگی و اجتماعی خود را ایفا کند که امکان معرفی در محیطهای شایسته را داشته باشد.
یکی از چالشهای اساسی در کردستان، نبود سالنهای استاندارد اجرای موسیقی است؛ استفاده از مکانهایی همچون سالنهای ورزشی یا سینما برای اجرا، کیفیت صوتی و تجربه هنری را بهشدت کاهش میدهد و مانع ارتباط کامل مخاطب با اثر میشود. یک سالن استاندارد باید دارای آکوستیک حرفهای، نورپردازی تخصصی، امکانات صحنه و ظرفیت مناسب برای مخاطبان باشد. چنین فضایی نهتنها به ارتقای کیفیت اجراها کمک میکند، بلکه در جذب علاقهمندان جدید به موسیقی سنتی و بومی نقش حیاتی دارد.
مسئولان فرهنگی و متولیان حوزه هنر باید این نیاز را بهعنوان اولویت جدی استان تلقی کنند. سرمایهگذاری در ساخت و تجهیز سالنهای تخصصی اجرا، گامی استراتژیک در صیانت از میراث موسیقی و سازسازی کردستان و فرصتی برای تبدیل این ظرفیت فرهنگی به جاذبهای ملی و حتی فراملی است.
