صنعت دامپروری همواره یکی از ارکان مهم تأمین امنیت غذایی و اقتصاد روستایی استان همدان به‌شمار می‌رود، اما در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی ازجمله نوسانات قیمت نهاده‌ها، کمبود آب و مشکلات بازاریابی مواجه شده است. در حالی که استان همدان از نظر مراتع و برخی نژادهای بومی دام‌های کوچک مزیت‌های بالقوه‌ای دارد، دامداران با مسائل اقتصادی و مدیریتی دست و پنجه نرم می‌کنند و ظرفیت‌های بالقوه این حوزه به‌طور کامل مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.

با ذکر این مقدمه و به همین منظور، گفت‌وگویی داشتیم با عضو هیئت‌علمی گروه علوم دامی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی‌سینا و از پژوهشگران برجسته حوزه کشاورزی استان تا از چالش‌ها، مزیت‌ها و راهکارهای توسعه دامپروری استان همدان بیشتر بدانیم. او در این مصاحبه به بررسی وضعیت فعلی صنعت دامپروری، نژادهای بومی، طرح‌های توسعه‌ای، مشکلات واردات خوراک دام و اهمیت ویژندسازی محصولات دامی پرداخته و راهکارهای عملی برای بهبود وضعیت دامداران ارائه کرده است.

این گفت‌وگو، تصویری دقیق و کارشناسی از شرایط دامپروری در همدان ارائه می‌دهد و به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا با شناخت دقیق‌تر، تصمیمات بهتری در این حوزه اتخاذ کنند.

آنچه در ادامه می‌خوانید ماحصل گفت‌وگو با وی است:

دکتر پویا زمانی در ابتدا درباره وضعیت دامپروری استان گفت: در استان همدان، مانند سایر مناطق کشور، شرایط مناسب نیست. یکی از مهم‌ترین مشکلات، مسئله خوراک و نهاده‌هاست. نهاده‌ها بسیار گران شده‌اند و بازار محصولات نیز ثبات ندارد؛ گاهی قیمت بالا می‌رود که در این مواقع هزینه‌ها پوشش داده می‌شود، اما وقتی قیمت پایین می‌آید، دامداران با مشکلات اقتصادی جدی مواجه می‌شوند، به‌ویژه دامداری‌های صنعتی توان ادامه فعالیت را از دست می‌دهند. تنها دامداری‌های روستایی و عشایری هستند که با وجود نوسانات قیمت، می‌توانند به فعالیت ادامه دهند؛ چراکه وابستگی کمتری به نهاده‌های صنعتی دارند و می‌توانند دام‌های خود را در مراتع بچرانند.

وی سپس درباره دامداری‌های صنعتی افزود: مرغداری‌ها و گاوداری‌های صنعتی، بخش زیادی از خوراک خود را از طریق واردات تأمین می‌کنند. برای مثال، مرغداری‌ها وابسته به غلات و کنجاله وارداتی هستند و گاوداری‌ها نیز بخش قابل توجهی از خوراک‌شان کنسانتره‌های وارداتی است؛ بنابراین، نوسانات نرخ دلار باعث افزایش هزینه‌ها می‌شود و مشکلات اقتصادی دامداری‌ها را تشدید می‌کند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا در ادامه درباره مزیت‌های رقابتی استان همدان اظهار کرد: از منظر نژاد دام، گوسفند «مهربان» یکی از مزیت‌های برجسته استان است، زیرا با شرایط محیطی و مراتع همدان سازگاری یافته است. البته هر استان مزیت‌های خاص خود را دارد؛ برای مثال، نژاد «افشاری» که در همدان نیز پرورش داده می‌شود، در اصل متعلق به استان زنجان و مناطق اطراف آن است و با آن محیط سازگاری بیشتری دارد. در حالی‌که در مراتع همدان، نژاد «مهربان» عملکرد و سازگاری بالاتری از خود نشان می‌دهد و دامداران با پرورش آن می‌توانند بازدهی بیشتری کسب کنند.

زمانی درباره برنامه‌های اصلاح نژاد دام‌ها نیز توضیح داد: در سال‌های اخیر ژن چندقلوزایی در گوسفندان افشاری تکثیر و بین نژادهای مختلف توزیع و باعث شده خلوص نژاد گوسفند مهربان در بسیاری از گله‌ها کاهش یابد. کمتر دامداری‌ای را می‌توان یافت که گوسفند مهربان خالص داشته باشد. این مسئله نیازمند اطلاع‌رسانی و روشنگری است تا دامداران بدانند استفاده از این ژن باید با شرایط خاص و برنامه‌ریزی دقیق صورت گیرد.

وی به چالش‌های استفاده از ژن چندقلوزایی اشاره کرد و متذکر شد: این ژن ممکن است برای دامداری‌های صنعتی که مدیریت و تغذیه مناسبی دارند، مزایایی داشته باشد و تعداد بره‌ها افزایش یابد اما در دامداری‌های سنتی و روستایی، با توجه به محدودیت‌ها در تغذیه و بهداشت، افزایش چندقلوزایی می‌تواند تلفات بیشتری ایجاد کند. حتی در نژاد افشاری هم، دام‌هایی که سه یا چهارقلو زایش می‌کنند، توانایی شیردهی کافی ندارند و در صورت نبود تغذیه دستی، احتمال مرگ و میر بره‌ها بالا می‌رود.

این پژوهشگر حوزه کشاورزی و علوم دامی در ادامه درباره تقویت زنجیره تأمین از تولید تا بازار، تأکید کرد: در دنیا، دامداری‌های صنعتی معمولاً زنجیره تأمین خوراک خود را در اختیار دارند و بخش زیادی از علوفه و خوراک دام را در زمین‌های خود تولید می‌کنند. در ایران، نظام پرورش دام کوچک عمدتاً به‌صورت سنتی و عشایری شکل گرفته و طی هزاران سال با مراتع و چراگاه‌های طبیعی سازگار شده است. دامداران روستایی که زمین یا مراتع اختصاصی در اختیار دارند، در برابر نوسانات اقتصادی مقاومت بیشتری نشان می‌دهند و تأمین خوراک برای آنان با چالش کمتری همراه است.

زمانی اضافه کرد: دامداری صنعتی در بخش پرورش گوسفند و بز در ایران بدون داشتن زمین یا چراگاه کافی، پایدار نیست. چراکه دام‌هایی که در محیط بسته نگهداری می‌شوند، مشکلات بهداشتی بیشتری دارند و تلفاتشان بالاتر است. در مقابل، دام‌هایی که در مراتع آزاد چرای طبیعی دارند، سلامت بهتر و تلفات کمتری دارند. بخش کنسانتره و جیره‌های متراکم نیز عمدتاً وارداتی است و نوسانات نرخ ارز روی هزینه آن‌ها تأثیر مستقیم دارد.

چالش‌ها و راهکارهای توسعه دامپروری در استان همدان

وی سپس درباره محدودیت منابع آب و تولید خوراک دام در کشور اظهار کرد: با توجه به کمبود آب، برنامه‌ریزی برای تولید خوراک دام در داخل کشور چندان منطقی نیست. نه امکانات تولیدی کافی داریم و نه منابع آب لازم فراهم است. بسیاری از منابع آب موجود هم هدر می‌روند. به‌نظر من، بهتر است کشور به سمت واردات پایدار خوراک دام حرکت کند، اما این واردات نباید به‌صورت انحصاری انجام شود.

وی ادامه داد: متأسفانه اکنون برخی شرکت‌های بزرگ، واردات خوراک دام را در اختیار دارند، مثلاً کنجاله سویا توسط یک یا دو شرکت وارد می‌شود و هر زمان بخواهند، قیمت را افزایش یا کاهش می‌دهند. با وجود نظارت تعزیرات، عملاً مشکلات دامداران حل نمی‌شود، زیرا گاهی این محصولات در گمرک یا انبارها دپو شده و بین دامداران توزیع نمی‌شوند یا به مناطق دیگر فروخته می‌شوند؛ بنابراین، تعداد شرکت‌های واردکننده باید افزایش یابد و انحصار در این بخش شکسته شود، چراکه بخش قابل توجهی از مشکلات دامداران ناشی از این وضعیت مافیایی است.

این استاد دانشگاه در ارزیابی طرح‌های توسعه دامپروری درخصوص طرح «هر روستا، یک دامداری»، گفت: مفهوم دامداری گسترده است و می‌تواند شامل پرورش گاو شیری، گاو پرواری، گوسفند، بز و حتی مرغداری‌ها باشد؛ بنابراین، ابتدا باید مشخص شود منظور از طرح کدام نوع دامداری است. اگر منظور دامداری‌های کوچک مثل گوسفند و بز باشد، به‌نظر من این طرح به‌صورت کلی موفق نخواهد بود. برخی روستاها اصلاً شرایط مناسب دامداری ندارند؛ برخی خشک هستند و زمین کافی برای چراگاه ندارند. بسیاری از روستاییان نیز دام‌های خود را به‌صورت سنتی و کوچک پرورش می‌دهند و مدیریت دام‌ها توسط یک یا دو نفر انجام می‌شود.

زمانی افزود: اگر بخواهیم در چنین روستاهایی دامداری صنعتی ایجاد کنیم، روش مناسبی نخواهد بود. با این حال، در برخی روستاها که امکانات و زمین کافی دارند، می‌توان با مشارکت روستاییان و تشکیل تعاونی‌ها، دامداری صنعتی ایجاد کرد. در این حالت، روستاییان زمین و دام خود را در اختیار قرار می‌دهند و از مزایای مدیریت صنعتی بهره‌مند می‌شوند. این کار می‌تواند سطح تولید را افزایش دهد، اما اجرای آن باید متناسب با ظرفیت هر روستا باشد.

پروژه دانشگاه بوعلی‌سینا برای ارتقای کیفیت لاشه و ویژند شدن گوسفند مهربان

وی درباره ویژندسازی محصولات دامی استان، اظهار کرد: تاکنون اقدام ویژه‌ای در این زمینه انجام نشده، اما گونه گوسفند مهربان می‌تواند به‌طور طبیعی به‌عنوان ویژند استان شناخته شود؛ چراکه طی هزاران سال با شرایط بومی استان سازگار شده و مردم مناطق اطراف، طعم گوشت آن را به دیگر نژادها ترجیح می‌دهند. افزون بر این، گروهی از دامداران در پی پرورش گوسفند مهربان خالص هستند، ازاین‌رو این نژاد به‌خودی‌خود ظرفیت تبدیل شدن به ویژند شاخص استان را دارد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا در بخش پایانی سخنان خود گفت: ما نیز در دانشگاه بوعلی سینا پروژه‌ای در دست اجرا داریم که به بهبود کیفیت لاشه گوسفندان مهربان می‌پردازد. در این پروژه، جهش ژنی به نام «میوستاتین» که باعث افزایش میزان ماهیچه در لاشه می‌شود، در گوسفندان مهربان اعمال شده است. اکنون چند نسل از این دام‌ها تحت مطالعه هستند و سازگاری آن‌ها با شرایط محیطی در حال بررسی است. نتایج اولیه نشان می‌دهد که میزان ماهیچه افزایش، چربی کاهش و درصد و وزن لاشه به‌طور قابل توجهی بهبود یافته است. با تکثیر و تثبیت این جهش در چند سال آینده، این پروژه می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد یک ویژند قوی و متمایز برای محصولات دامی همدان شود.

نگاه به آینده دامپروری همدان

در پایان باید گفت؛ صنعت دامپروری استان همدان، با وجود مزیت‌های طبیعی و نژادهای بومی، هنوز ظرفیت‌های بالقوه خود را به‌طور کامل محقق نکرده است. چالش‌های اقتصادی، محدودیت منابع آب و وابستگی به واردات خوراک دام، ضرورت برنامه‌ریزی هوشمندانه و سرمایه‌گذاری هدفمند را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

به‌نظر می‌رسد راهکار پایدار، تلفیق روش‌های سنتی و صنعتی در قالب پروژه‌های تعاونی و مشارکتی باشد؛ روستاییان با توانایی‌های محلی خود می‌توانند زنجیره تولید را تقویت کرده و دامداری‌های صنعتی با مدیریت مدرن نیز بهره‌وری را افزایش دهند. در کنار آن، برنامه‌ریزی برای واردات پایدار خوراک دام و ایجاد رقابت سالم میان شرکت‌های واردکننده، می‌تواند ثبات اقتصادی دامداران را تضمین کند.

همچنین توجه به ویژندسازی محصولات بومی، ارتقای کیفیت لاشه و استانداردسازی تولید، نه‌تنها جایگاه محصولات دامی همدان را در بازارهای داخلی و خارجی تقویت می‌کند، بلکه می‌تواند به یک هویت تجاری شاخص برای استان تبدیل شود. به این ترتیب، با اتخاذ سیاست‌های هدفمند و همراهی فعالان این حوزه، دامپروری همدان می‌تواند از وضعیت فعلی فراتر رفته و نقش مؤثری در اقتصاد روستایی و تأمین امنیت غذایی کشور ایفا کند. به‌ویژه آن‌که صاحب‌نظران دانشگاهی نیز با مطالعات علمی و میدانی در صدد رشد و ارتقای وضعیت دامی استان هستند و استفاده از تجارب آنان می‌تواند مسیر رسیدن به نتایج پایدار و ارزشمند را کوتاه‌تر کند.

سمیرا گمار