همدان با پیشینه‌ای کهن در تولید و ترویج صنایع‌ دستی، یکی از ستون‌های فرهنگی و اقتصادی غرب کشور به‌شمار می‌رود. از سفال و سرامیک لالجین تا منبت‌کاری ملایر و سایر ظرفیت‌های استان، هنرهای سنتی این استان طی دهه‌های اخیر توانسته‌اند سهمی مؤثر در هویت و معیشت مردم داشته باشند. راه‌اندازی سه بازارچه دائمی صنایع‌ دستی در نقاط مختلف استان، پاسخی عملی به نیاز قدیمی این حوزه برای داشتن فضایی پایدار در عرضه و معرفی آثار است؛ اقدامی که می‌تواند ضمن کاهش وابستگی فروشندگان به مناسبت‌های فصلی، جریان عرضه را به شکل منظم و ماندگار سامان دهد.
برنامه‌ریزی برای ایجاد نمایشگاه‌های دائمی صنایع‌ دستی نیز با هدف تکمیل همین چرخه دنبال می‌شود تا هنرمندان بتوانند آثار خود را به‌صورت مستمر در معرض دید گردشگران و شهروندان قرار دهند. چنین نمایشگاه‌هایی اگر به‌صورت حرفه‌ای با استانداردسازی بصری و روایت فرهنگی همراه شوند، می‌توانند افزون‌بر کارکرد اقتصادی، نقش آموزشی و فرهنگی برجسته‌ای ایفا کنند.
در کنار توسعه زیرساخت‌های عرضه، توجه به کیفیت تولید و ارتقای توان حرفه‌ای هنرمندان، از مسیر آموزش‌های تخصصی در حوزه برندسازی، مدیریت تولید و بازاریابی، مسیر تازه‌ای پیش روی صنایع‌ دستی همدان گشوده است. ترکیب این سه ضلع آموزش، نمایش و فروش، نه‌تنها به رونق بازار داخلی می‌انجامد، بلکه زمینه‌ حضور مؤثرتر دست‌سازه‌های همدان در بازارهای ملی و بین‌المللی را فراهم می‌کند. استمرار این روند درصورت وجود مدیریت منسجم و نظارت دقیق بر کیفیت فنی و روایت فرهنگی، می‌تواند صنایع‌ دستی همدان را از سطح فعالیت‌های پراکنده به جایگاهی نظام‌مند و پایدار در اقتصاد فرهنگی کشور برساند.
با توجه به اهمیت راه‌اندازی سه نمایشگاه دائمی صنایع‌ دستی در استان همدان، طرحی که قرار است در سه شهرستان همدان واقع در کاروان‌سرای جلدی، نهاوند و ملایر (واقع در بخشی از اداره میراث فرهنگی این شهرستان‌ها)، انجام شد؛ ضرورت بررسی ابعاد آن بیش‌ازپیش احساس می‌شود. این نمایشگاه‌ها که هدفشان تقویت جایگاه صنایع‌ دستی و فراهم‌سازی بازار پایدار برای هنرمندان بومی است، می‌توانند به‌عنوان حلقه‌ای میان تولید، آموزش و گردشگری فرهنگی عمل کنند. ازاین‌رو برای واکاوی ضرورت، کارکرد و پیامدهای احتمالی این طرح، گفت‌وگویی تحلیلی با منوچهر جهانیان، استاد دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ انجام شد که در ادامه می‌خوانید:
استاد دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ با اشاره به جایگاه حیاتی نمایشگاه‌های صنایع‌ دستی در احیای فرهنگ بومی، تأکید کرد: ایجاد نمایشگاه‌های دائمی در شهرهایی مانند همدان، ضرورتی فرهنگی، اقتصادی و هویتی است.
منوچهر جهانیان گفت: نمایشگاه‌ها، چه در سطح استانی، چه ملی و بین‌المللی، باید واجد شرایط اولیه لازم برای معرفی درست آثار و کالاهای صنایع‌ دستی باشند؛ چیدمان محصولات، ساختار فضایی و نحوه ارائه، همه باید در خدمت نمایش اصیل هنرهای سنتی هر منطقه باشند.
* معماری نمایشگاه، بازتاب‌دهنده هویت بومی و اجتماعی
جهانیان در ادامه افزود: در شهرهایی مانند همدان، محل نمایشگاه باید ازنظر معماری بازتابی از تاریخ، تمدن و ویژگی‌های فرهنگی- اجتماعی استان باشد و به‌نوعی بتواند نمادی از میراث آن منطقه به‌شمار آید.
استاد دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ توضیح داد: ساختمان نمایشگاه نباید صرفاً فضایی برای فروش کالاها باشد، بلکه باید روایتگر فرهنگ، تمدن و سبک زندگی آن منطقه باشد.
به گفته وی، این فضا نماد ارتباط میان انسان و محیط فرهنگی‌اش است؛ جایی که آثار نه‌فقط به نمایش گذاشته می‌شوند، بلکه معنا و هویتشان نیز منتقل می‌شود.
استاد دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ گفت: نمایشگاه صنایع‌ دستی می‌تواند نقشی فراتر از یک بازار فروش ایفا کند؛ این رویداد فرصتی برای تبادل فرهنگی میان تولیدکنندگان، هنرمندان و مخاطبان داخلی و بین‌المللی است و به حفظ و انتقال میراث فرهنگی میان نسل‌ها کمک می‌کند.
وی افزود: بازدیدکنندگان در چنین فضاهایی با تاریخ و تمدن همدان و همچنین با بخشی از فرهنگ ملی کشور روبه‌رو می‌شوند؛ نتیجه آن تقویت هویت فرهنگی و ایجاد پیوندهای اجتماعی تازه میان مردم و هنر است.
*کارکرد اقتصادی و فرصت‌های توسعه
جهانیان با تأکید بر بُعد اقتصادی این نمایشگاه‌ها، اظهار کرد: نمایشگاه‌های صنایع‌ دستی نه‌تنها موجب رونق اقتصادی استان می‌شوند، بلکه بستر توسعه بازار فروش، صادرات محصولات هنری و حتی جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی را فراهم می‌کنند.
وی یادآور شد: چنین رویدادهایی می‌توانند باعث ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم و غیر مستقیم شوند و هنرمندان و صنعتگران را به سمت شناخت دقیق‌تر نیاز بازار و تولید محصولات متناسب با سلیقه مشتریان، هدایت کنند.
جهانیان گفت: یکی از مهم‌ترین جنبه‌های نمایشگاه‌های دائمی، ارتباط میان هنرمندان، کارآفرینان و مؤسسات علمی است؛ در کنار برگزاری این نمایشگاه‌ها، می‌توان کارگاه‌های آموزشی و ورکشاپ‌های زنده برای خلق آثار هنری برگزار کرد که هم موجب انتقال تجربه‌های ارزشمند به نسل‌های بعدی شود و هم انگیزه مضاعفی برای بازدیدکنندگان و خریداران ایجاد کند.
وی افزود: نمایش زنده فرآیند خلق هنر، جذابیت نمایشگاه را چندبرابر کرده و آن را به جریان زنده فرهنگی تبدیل می‌کند.
* نقش خلاقیت و هوش مصنوعی در صنایع‌ دستی
جهانیان با نگاهی آینده‌نگر به استفاده از فناوری‌های نوین، گفت: هنرمندان امروزی می‌توانند از هوش مصنوعی در راستای خلاقیت و توسعه آثار خود استفاده کنند، البته نه به شکلی که با فرهنگ و هویت آن منطقه در تضاد باشد.
وی افزود: متأسفانه در برخی موارد شاهد الگوبرداری‌های نادرست از طریق فضای مجازی یا تولید آثار توسط هوش مصنوعی هستیم که با اصالت‌های فرهنگی سازگاری ندارد؛ اما اگر از هوش مصنوعی به‌درستی استفاده شود، می‌تواند یاری‌گر هنرمندان اصیل در نمایش هوشمندانه‌تر زیبایی‌های بومی باشد.
وی در ادامه گفت: در نمایشگاه‌های دائمی انتخاب هنرمندان باید دقیق و براساس اصالت و سابقه کاری انجام شود؛ آثاری که مهر و امضای هنرمندان برجسته را دارند، باید در اولویت قرار گیرند. پس از آن شاگردان و هنرجویان متعهد نیز می‌توانند با آثار خود در فرآیند یادگیری و تداوم نسل هنری، نقش‌آفرینی کنند.
جهانیان افزود: نمایش زنده خلق آثار توسط استادکاران و تشکیل کارگاه‌های آموزشی در محل نمایشگاه، موجب پویایی فضا و تداوم جریان نمایشگاهی می‌شود.
* طراحی و فضاسازی؛ از ظاهر زیبا تا هویت ماندگار
این استاد دانشگاه درباره جنبه طراحی نیز گفت: طراحی فیزیکی نمایشگاه نباید صرفاً تقلید از فضاهای مدرن و مجازی باشد؛ بلکه باید در هماهنگی کامل با فرهنگ، تاریخ و زیبایی‌شناسی محلی قرار گیرد. جذابیت ظاهری بدون هویت فرهنگی، نمایشگاه را به مجموعه‌ای سرد و بی‌روح بدل می‌کند.
به گفته جهانیان، هرچند ممکن است فضاهای پُرزرق‌وبرق و مدرن در نگاه اول جذاب باشند، اما تأثیر روانی و هنری آثار اصیل سنتی را ندارند.
استاد دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ یادآور شد: نمایشگاه دائمی صنایع‌ دستی باید عرصه‌ای برای معرفی آثار فاخر و اصیل باشد، نه محلی برای رقابت هیجانی یا عرضه محصولات غیر مرتبط؛ روح نمایشگاه باید از درون هنر بومی بجوشد، نه از هیاهوی پیرامونی.
وی افزود: این فضا نباید تحت‌ تأثیر کالاهای جانبی یا هیجانات تبلیغاتی و فضای مجازی قرار گیرد؛ بلکه باید اعتبار خود را از اصالت هنرمندان و طراحی حرفه‌ای فضا بگیرد.
جهانیان در پایان سخنانش گفت: اگر قرار است در استان همدان نمایشگاه دائمی صنایع‌ دستی ایجاد شود، باید فضایی باشد که تمام جنبه‌های فرهنگی، تاریخی و اقتصادی این استان را بازتاب دهد. این نمایشگاه نباید صرفاً محل فروش باشد، بلکه باید به دانشگاه زنده هنرهای بومی بدل شود؛ جایی برای نمایش، آموزش، خلاقیت و تداوم میراث فرهنگی.
* نمایشگاه دائمی، آیینه هویت و سرمایه فرهنگی همدان
نمایشگاه‌های دائمی صنایع‌ دستی اگر به‌درستی طراحی و اجرا شوند، می‌توانند از مرز یک رویداد اقتصادی ساده فراتر روند و به نقطه اتصال فرهنگ، خلاقیت و توسعه شهری تبدیل شوند. همدان با پیشینه ممتاز تاریخی و ظرفیت انسانی گسترده از استادکاران سفال‌گر و منبت‌کار تا هنرمندان چرم و شیشه، شایستگی این را دارد که این ظرفیت را نه در قالب غرفه‌های فصلی، بلکه در یک فضای دائمی، آموزشی و الهام‌بخش، به نمایش گذارد.
گفتنی است؛ آنچه دکتر جهانیان بر آن تأکید کرد، ضرورت شکل‌گیری چنین فضاهایی بر پایه اصالت فرهنگی استان و توجه به معماری بومی است، جایی که هر حجره بازتابی از تاریخ و تمدن منطقه باشد. تحقق این ایده نیازمند طراحی مبتنی بر هویت، انتخاب هنرمندان اصیل و پیوند میان خلاقیت و فناوری‌های نو ازجمله هوش مصنوعی است.
درنهایت نمایشگاه دائمی صنایع‌ دستی می‌تواند نه‌تنها موجب رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار در استان شود، بلکه در بلندمدت به‌عنوان آیینه تمام‌نمای هویت همدان شناخته شود؛ آیینه‌ای که از گذر هنر، فرهنگ و نوآوری، تصویری ماندگار از ایران فرهنگی را در ذهن مخاطبان داخلی و جهانی نقش می‌زند. حال باید دید استان همدان از چه زمانی شاهد برپایی چنین نمایشگاه‌هایی خواهد بود؟ چراکه وجود چنین فضایی خود یک اثر جاذب برای حوزه گردشگری است.

شهره کرمی