در روزگاری که زندگی اجتماعی، اقتصادی و حتی خانوادگی مردم به‌شدت با فناوری‌های نوین گره خورده، مهارت‌های دیجیتال دیگر یک انتخاب لوکس یا تخصصی نیستند، بلکه به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای زیستن در دنیای امروز تبدیل شده‌اند. یکی از گروه‌هایی که تقویت این مهارت‌ها در میان آنان می‌تواند تأثیر گسترده و عمیقی بر جامعه داشته باشد، بانوان خانه‌دار هستند؛ زنانی که در قلب خانواده، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی فرهنگ مصرف رسانه‌ای، تربیت فرزندان و حتی هدایت اقتصاد خانگی ایفا می‌کنند.

با وجود این، هنوز در بسیاری از خانواده‌ها، سواد دیجیتال به‌عنوان یک مهارت اساسی شناخته نمی‌شود و نگاه سنتی به نقش زن در خانه باعث شده که بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی برای آموزش، اشتغال و ارتباطات اجتماعی در میان بانوان خانه‌دار کمتر جدی گرفته شود. در حالی که، با گسترش سکوهای آموزشی و فرصت‌های کسب‌وکارهای برخط، این فضا می‌تواند بستری امن و مؤثر برای توانمندسازی زنان باشد.

در همین زمینه، در گفت‌وگویی تفصیلی با دبیرکل سواد رسانه‌ای یونسکو در ایران و مدرس و پژوهشگر رسانه به بررسی ابعاد مختلف توسعه مهارت‌های دیجیتال برای بانوان خانه‌دار، چالش‌های موجود، نقش نهادهای داخلی در ترویج سواد رسانه‌ای و ضرورت حضور آگاهانه و هدفمند زنان در فضای دیجیتال پرداخته‌ایم.

آنچه در ادامه می‌خوانید ماحصل گفت‌وگو با وی است:

تفاوتی میان ضرورت سواد دیجیتال برای بانوان خانه‌دار و زنان شاغل وجود ندارد

دکتر معصومه نصیری، با اشاره به اهمیت توسعه مهارت‌های دیجیتال در جامعه گفت: مبحث توسعه مهارت‌های دیجیتال یا همان سواد رسانه‌ای و دیجیتال، برای تمامی شهروندانی که در عصر رسانه زندگی می‌کنند، از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی افزود: نمی‌توان تفاوت معناداری میان ضرورت برخورداری از این مهارت‌ها در میان بانوان خانه‌دار و زنان شاغل قائل شد. شاید تنها تفاوت در نوع و میزان استفاده از فضای دیجیتال باشد؛ به‌گونه‌ای که یک خانم شاغل ممکن است به‌دلیل نیازهای کاری، ناچار به استفاده گسترده‌تر از فناوری باشد، اما اصل نیاز به مهارت دیجیتال برای هر دو گروه یکسان است.

دبیرکل سواد رسانه‌ای یونسکو در ایران بیان کرد: زنان به‌عنوان رکن اصلی خانواده، در جایگاه همسری و مادری، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی ذائقه رسانه‌ای اعضای خانواده دارند. به همین دلیل، برخورداری آنان از سواد دیجیتال می‌تواند تأثیر مستقیمی بر نحوه و کیفیت استفاده از رسانه‌ها در محیط خانواده داشته باشد.

نصیری تأکید کرد: حتی مفاهیمی همچون «رژیم مصرف رسانه‌ای» نیز تا حد زیادی توسط بانوان در خانواده مدیریت می‌شود و لازم است مورد توجه و آموزش جدی قرار گیرد. به همین جهت، ارتقای سواد رسانه‌ای در میان بانوان خانه‌دار نه‌تنها ضرورتی فردی بلکه ضرورتی فرهنگی و اجتماعی به‌شمار می‌آید.

نمی‌توان نسخه‌ای واحد برای تمام بانوان خانه‌دار در حوزه مهارت‌های دیجیتال پیچید

وی سپس اظهار کرد: باید از ذهن خود دور کنیم که بتوان برای همه بانوان خانه‌دار ایرانی یک نسخه کلی در حوزه مهارت‌های دیجیتال ارائه داد؛ این گزاره درست نیست.

این مدرس رسانه افزود: سطح آشنایی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در میان بانوان خانه‌دار کشور، به عوامل متعددی ازجمله میزان تحصیلات، سطح دسترسی، شرایط فرهنگی حاکم بر خانواده و حتی نوع نگرش به فناوری بستگی دارد. از این‌رو، نمی‌توان نگاه یک‌دست و عمومی به این مسئله داشت.

نصیری تصریح کرد: آنچه اهمیت دارد، این است که آموزش‌های مرتبط با مهارت‌های دیجیتال متناسب با شرایط و نیاز هر گروه از بانوان طراحی شود. در حال حاضر، تحولات فناوری با سرعت چشمگیری در حال وقوع است؛ ظهور هوش مصنوعی و ابزارهای نوین ارتباطی، ضرورت یادگیری مداوم را دوچندان کرده است.

وی تأکید کرد: حتی بانوانی که تا امروز آموزش‌های متعددی دیده‌اند، همچنان باید مهارت‌های خود را به‌روز کنند، زیرا این حوزه پویا و در حال تغییر است. از سوی دیگر، زنان به‌عنوان رکن تربیتی جامعه، لازم است توانایی برخورد درست با این فضا را داشته باشند تا بتوانند نقش مؤثری در هدایت نسل آینده ایفا کنند.

بزرگ‌ترین مانع در مسیر توانمندسازی دیجیتال، نادیده‌گرفتن ضرورت آموزش است

این پژوهشگر رسانه یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی توانمندسازی دیجیتال زنان، به‌ویژه بانوان خانه‌دار را «فقدان درک ضرورت آموزش» عنوان کرد و گفت: یکی از موانع اساسی این است که بسیاری از افراد خود را بی‌نیاز از آموزش می‌دانند و تصور می‌کنند دانسته‌های فعلی‌شان کفایت می‌کند، در حالی‌که چنین برداشتی نادرست است.

نصیری خاطرنشان کرد: نخستین گام برای ارتقای سواد دیجیتال، پذیرش این واقعیت است که یادگیری در این عرصه هیچ‌گاه پایان نمی‌یابد و همواره باید برای پرکردن خلأهای دانشی و مهارتی تلاش کرد.

وی در ادامه با اشاره به نگرانی‌های موجود درباره تأثیر حضور پررنگ بانوان در فضای مجازی بر سبک زندگی، اظهار کرد: یکی از دغدغه‌های جدی در این زمینه، تغییرات فرهنگی و هویتی ناشی از الگوهای رایج در فضای مجازی است. حضور غیرهدفمند و منفعل می‌تواند موجب تغییر در نقش‌های خانوادگی و ارزش‌های فرهنگی شود.

دبیرکل سواد رسانه‌ای یونسکو در ایران تأکید کرد: اگر بانوان بدون مهارت و آگاهی لازم وارد فضای دیجیتال شوند، ممکن است تحت‌تأثیر انگاره‌ها و الگوهای فرهنگی مهندسی‌شده در این فضا قرار گیرند. اما توانمندسازی دیجیتال و آموزش صحیح می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از این «استحاله فرهنگی» داشته باشد و زمینه حضور آگاهانه و هدفمند بانوان در فضای مجازی را فراهم کند.

ترویج سواد دیجیتال باید با نگاه درون‌زا و تکیه بر ظرفیت‌های داخلی انجام شود

نصیری با تأکید بر ضرورت اتکا به توان داخلی در زمینه توسعه مهارت‌های دیجیتال اظهار کرد: اعتقاد دارم که در حوزه ترویج سواد دیجیتال باید نگاه درون‌زا و مستقل داشته باشیم. نباید منتظر ماند که نهادها یا منابع خارجی برای ما برنامه‌ریزی کنند یا آموزش ارائه دهند.

وی افزود: نهادهای داخلی کشور از ظرفیت کافی برخوردارند تا بتوانند در زمینه آموزش و توانمندسازی دیجیتال اقدامات مؤثر انجام دهند. دستگاه‌هایی مانند آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت علوم و همچنین رسانه‌های ملی و محلی، ازجمله صداوسیما، می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در ترویج و گسترش سواد دیجیتال ایفا کنند.

این مدرس رسانه تصریح کرد: اگر این نهادها هم‌افزایی و همکاری لازم را داشته باشند، می‌توان انتظار داشت که سواد رسانه‌ای و دیجیتال در کشور به‌صورت پایدار و متناسب با نیازهای فرهنگی جامعه توسعه یابد. نگاه درون‌زا در حوزه آموزش دیجیتال، علاوه بر کارآمدی بیشتر، موجب می‌شود که محتوا و روش‌های آموزشی با ارزش‌ها و واقعیت‌های بومی هم‌خوانی داشته باشد.

حضور زنان در فضای دیجیتال باید هدفمند و مبتنی بر آموزش باشد

نصیری با اشاره به نقش مهارت‌های دیجیتال در توسعه مشاغل خانگی اظهار کرد: برای زنانی که در حوزه کارآفرینی و مشاغل خانگی فعالیت دارند، تسلط بر مهارت‌های دیجیتال و استفاده از فضای مجازی می‌تواند به گسترش و رونق کسب‌وکارشان کمک کند.

وی افزود: توصیه من به بانوان این است که تا زمانی که شیوه هدفمند رفتار کردن در فضای دیجیتال را نیاموخته‌اند، وارد این فضا نشوند. ورود به فضای مجازی بدون آموزش و برنامه‌ریزی می‌تواند آسیب‌زا باشد.

دبیرکل سواد رسانه‌ای یونسکو در ایران در پایان سخنان خود تأکید کرد: مهم آن نیست که صرفاً در فضای دیجیتال حضور داشته باشیم، بلکه باید این حضور هدفمند، آگاهانه و مبتنی بر مهارت باشد. بانوان باید خود را موظف بدانند که به‌صورت مستمر به افزایش مهارت‌های خود در این فضا بپردازند، چراکه آموزش و توانمندسازی، شرط اصلی برای حضور مؤثر و سالم در محیط دیجیتال است.

آنچه از گفت‌وگو با این پژوهشگر رسانه برمی‌آید، این است که سواد دیجیتال دیگر مهارتی لوکس یا انتخابی نیست؛ بلکه ضرورتی است که می‌تواند مسیر زندگی فردی و اجتماعی زنان را متحول کند.

او بر این باور است که بانوان خانه‌دار، به‌ویژه به‌عنوان محور تربیتی خانواده، نقشی اساسی در شکل‌دهی فرهنگ مصرف رسانه‌ای نسل جدید دارند و حضورشان در فضای دیجیتال باید با شناخت، هدفمندی و آموزش همراه باشد.

در جهانی که هر روز فناوری‌های تازه‌تری در حال ظهورند، غفلت از یادگیری و مهارت‌افزایی می‌تواند به فاصله‌ای عمیق میان انسان و واقعیت‌های عصر نوین منجر شود. بنابراین، توانمندسازی زنان در حوزه مهارت‌های دیجیتال، نه‌تنها مسیری برای رشد فردی آنان، بلکه گامی مؤثر در جهت ارتقای فرهنگی و اجتماعی جامعه است.

سمیرا گمار