تابآوری اجتماعی؛ چراغ امید در دل بحرانهای اقتصادی و اجتماعی
یک جامعهشناس برجسته تشریح کرد: حتی در روزگار تورم، بیکاری و فشارهای اقتصادی و اجتماعی، نشانههای روشنی از همدلی، حمایت و مشارکت اجتماعی در ایران دیده میشود. مردم در کنار هم میایستند، به همسایگان کمک میکنند و شبکههای داوطلبانه و فرهنگی را زنده نگه میدارند. این رفتارها، نمونهای از تابآوری اجتماعی است؛ توانایی جامعه برای تحمل سختیها و حفظ امید، انسجام و همکاری در دل بحرانها.
در روزگار کنونی، فشارهای اقتصادی و اجتماعی بخش بزرگی از زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داده است؛ از تورم و بیکاری گرفته تا دغدغههای تأمین مسکن و مخارج روزمره خانوادهها. با این حال، در دل این چالشها، نشانههای روشنی از همدلی، حمایت و مشارکت اجتماعی همچنان زنده است. مردم هنوز در کنار یکدیگر ایستادهاند، به همسایگان کمک میکنند، در طرحهای داوطلبانه مشارکت دارند و سنت دیرپای مهماننوازی و گذشت را زنده نگه میدارند.
جامعهشناسان این رفتارها را نشانه تابآوری اجتماعی میدانند؛ توانایی مردم برای تحمل فشارها و مشکلات روزمره و ادامه زندگی با روحیه امید و همدلی.
استاد و پژوهشگر حوزه جامعهشناسی، در گفتوگو با سپهرغرب، تابآوری اجتماعی را محصول تعامل میان عوامل اقتصادی، فرهنگی، معنوی و اجتماعی میداند و معتقد است حتی در شرایط سخت، جامعه ظرفیت فوقالعادهای برای همراهی و همدلی دارد. این مقدمه مسیر ورود به گفتوگو با دکتر امانالله قرائیمقدم را هموار میکند.
این استاد و پژوهشگر حوزه جامعهشناسی، تابآوری اجتماعی را توانایی مردم برای تحمل فشارها و مشکلات روزمره تعریف کرده و گفت: این ظرفیت به مجموعهای از عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی معنوی بستگی دارد.
قرائیمقدم توضیح داد: تابآوری اجتماعی با وضعیت اقتصادی خانوادهها رابطه مستقیم دارد. وقتی بیکاری، تورم و کمبود درآمد بر زندگی خانوادهها سایه میافکند، تابآوری پایین میآید. خشونت، پرخاشگری و بیعدالتی نیز این فشار را افزایش میدهد، اما تابآوری تنها به اقتصاد محدود نمیشود؛ آرامش در محیط زندگی، روابط دوستانه و خانوادگی و معنویت در جامعه نقش مهمی دارد.
با این حال، وی یادآور شد که در کنار این فشارها، هنوز شبکههای غیررسمی حمایت اجتماعی فعال هستند. مردم در قالب همسایگی، مهماننوازی، کمکهای داوطلبانه و مشارکت در طرحهای محلی، یکدیگر را حمایت میکنند. این رفتارها ریشه در فرهنگ دیرینه ما دارد. فرهنگ ایرانی همواره بر همدلی و گذشت تأکید داشته و افراد را به همراهی با یکدیگر ترغیب کرده است.
وی با اشاره به تأثیرات فرهنگی و تاریخی گفت: فرهنگ همدلی در ایران ریشههای عمیق دارد. از قدیمیترین تمدنها تا امروز، ادبیات و رفتار اجتماعی ما نشاندهنده همزبانی و گذشت است؛ تا جایی که سعدیِ سخن گفته؛ «تو کز محنت دیگران بیغمی/ نشاید که نامت نهند آدمی». این فرهنگ، چراغ امیدی است که حتی در شرایط سخت اقتصادی، جامعه را زنده و فعال نگه میدارد.
این جامعهشناس شناختهشده افزود: فرهنگ همدلی نهفقط یک ارزش اخلاقی است، بلکه نقش عملی در افزایش تابآوری اجتماعی دارد. وقتی مردم احساس کنند در کنار هم هستند، شبکهای حمایتی وجود دارد و کسی تنها رها نمیشود، تحمل مشکلات و دشواریها بیشتر میشود.
قرائیمقدم تصریح کرد: چالشهای واقعی جامعه نیز روشن است؛ وقتی مردم با فقر، خشونت و مشکلات عدیده اقتصادی روبهرو میشوند، انسجام اجتماعی آسیب میبیند. بسیاری از خانوادهها با نگرانی درباره تأمین مخارج زندگی، آینده فرزندان، ازدواج و حتی سلامت خود مواجه هستند. این فشارها به سطح تابآوری فردی و جمعی اثر میگذارد.
او معتقد است که امید هنوز زنده است و اظهار کرد: راهکار اصلی برای تقویت تابآوری اجتماعی و همدلی، فراهم کردن شرایط عادلانه و پایدار توسط دولت و نهادهای اجتماعی است. وقتی مردم احساس کنند قوانین و فرصتها برای همه یکسان اجرا میشود، بستگی و دلبستگی به جامعه افزایش مییابد. احساس امنیت و آرامش روانی در جامعه، پایه سرمایه اجتماعی است.
این جامعهشناس مطرح کشورمان تأکید کرد: البته هر فرد نیز میتواند نقش مؤثری در تقویت تابآوری اجتماعی ایفا کند. مردم با کمکهای داوطلبانه، همسایگی فعال، مشارکت در برنامههای محلی و حمایت از نیازمندان، میتوانند تابآوری خود و جامعه را بالا ببرند. این اقدامات ساده، اما اثرگذار، نشاندهنده ظرفیت بالای جامعه برای همراهی و همدلی است.
دکتر قرائیمقدم اعلام کرد: تابآوری اجتماعی تنها یک مفهوم نظری نیست؛ توانایی منحصربهفردی است که با ایجاد فضای مناسب، حمایت متقابل و فراهم کردن امکانات برای زندگی بهتر، میتوان آن را در جامعه تقویت کرد. حتی در دل مشکلات، انسانها میتوانند با همدلی و مشارکت، زندگی را قابل تحملتر و امیدبخشتر کنند. وقتی مردم احساس کنند آیندهای روشن و منصفانه در انتظارشان است، انگیزه بیشتری برای حمایت از یکدیگر و مشارکت در جامعه پیدا میکنند.
وی با این بیان که وقتی مردم نگرانیهای روزانه دارند و چشمانداز آینده روشن نیستند، احساس امید و امنیت کاهش یافته و انگیزه برای همدلی اجتماعی پایین میآید. این شرایط نشان میدهد که تابآوری اجتماعی تنها به منابع فردی محدود نمیشود بلکه نتیجه تعامل میان جامعه، فرهنگ و نهادهای اجتماعی است و مسئولیت دشواری روی دوش دولت و حاکمیت میگذارد.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی تأکید کرد: در تحلیلهای علمی، مطالعات جامعهشناسانی مانند «جیمز کلمن» درباره سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی، اهمیت زیادی دارد. کلمن معتقد است سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد، همکاری و همرنگی میان اعضای جامعه، میتواند توان تحمل فشارها و همدلی اجتماعی را افزایش دهد. وجود شبکههای حمایتی و اعتماد متقابل در جامعه، تابآوری فردی و جمعی را تقویت میکند و نشان میدهد که سرمایه اجتماعی غیرمادی، حتی در سختترین شرایط، نقش حیاتی دارد.
قرائیمقدم با این بیان که منابع اصلی تابآوری اجتماعی با رونق اقتصاد ارتباط مستقیم و تنگاتنگ دارد و هرچه این منابع تقویت شوند، تابآوری اجتماعی و انسجام جامعه پایدارتر خواهد بود و جامعه میتواند آیندهای روشنتر و انسانیتر بسازد، سخنان خود را به پایان برد.
* قدرت غیرمادی جامعه؛ اعتماد، همدلی و تابآوری اجتماعی
نگاه به تابآوری اجتماعی در جامعه امروز ما نشان میدهد که شرایط اقتصادی و اجتماعی، هرچقدر هم سخت و پیچیده باشد، نمیتواند کامل ظرفیت همدلی و حمایت اجتماعی را از بین ببرد. ما در میان تورم، بیکاری و فشارهای روزمره، هنوز شاهد شبکههای غیررسمی حمایتی هستیم؛ مردم به شکل خودجوش و با انگیزه انسانی از یکدیگر حمایت میکنند، همسایگان را یاری میدهند و حتی در سادهترین مناسبات روزمره، مهر و گذشت را زنده نگه میدارند.
تابآوری اجتماعی در واقع آینهای از توان جامعه برای مقاومت و استمرار زندگی با کیفیت انسانی است. این تابآوری تنها محصول سیاستها و امکانات اقتصادی نیست، بلکه در تعامل پیچیدهای میان اعتماد عمومی، حس امنیت روانی، انسجام فرهنگی و فرهنگ مشارکت شکل میگیرد. وقتی مردم احساس کنند زندگی عادلانه و فرصتها برابر است، وقتی نگرانیهای روزمره کمتر شود و چشمانداز فردا کمی روشنتر بهنظر برسد، توان تحمل فشارها افزایش مییابد و همدلی گسترش پیدا میکند.
نکته مهم این است که تابآوری اجتماعی یک فرآیند جمعی است. هر رفتار حمایتی کوچک، هر اقدام داوطلبانه و هر حرکت همدلانه، نهتنها به فرد کمک میکند، بلکه سرمایه اجتماعی جامعه را تقویت میکند و در بلندمدت، بستر پایداری برای مواجهه با بحرانها فراهم میآورد. این یعنی حتی در دل مشکلات اقتصادی، ظرفیت بالقوه جامعه برای همدلی و همکاری میتواند امیدبخش باشد.
در نهایت، تجربه روزمره نشان میدهد که تابآوری اجتماعی چیزی فراتر از تحمل است؛ این یک انتخاب آگاهانه و فعالانه برای ایجاد زندگی انسانیتر و اجتماعی پایدارتر است. جامعهای که میتواند در سختیها با هم بایستد، نشان میدهد که منابع اصلی قدرت آن نه در ثروت و امکانات مادی، بلکه در روابط انسانی، اعتماد و ارزشهای فرهنگی نهفته است. هرچقدر ما بتوانیم این منابع غیرمادی را تقویت کنیم، تابآوری اجتماعی و همدلی میان مردم نیز پایدارتر خواهد شد.
البته هیچ کدام از این مؤلفهها نقش دولتمردان را در ایجاد یک زندگی پررونق و باثبات اقتصادی و اجتماعی کمرنگ نمیکند. بخش بزرگی از بار اصلاح وضعیت و توانمند کردن مردم بر دوش حاکمیت است که امیدواریم مورد غفلت قرار نگیرد.
