با وجود تصویب قانون هوای پاک در سال 1396 به‌منظور کاهش آلودگی و بهبود کیفیت زندگی شهروندان، کم‌توجهی نهادها و سازمان‌های دولتی نسبت به مسئولیت‌ها، به تداوم وضعیت ناسالم هوا منجر شده است؛ اگرچه تلاش‌هایی برای کنترل منابع آلاینده و ارتقای فرهنگ زیست‌محیطی انجام شده، اما کارساز نبوده است.
قانون هوای پاک که سال 1396 تصویب شد، یکی از مهم‌ترین اسناد محیط‌زیستی کشور است؛ قانونی فرابخشی که با هدف کنترل منابع آلاینده، کاهش انتشار ذرات مضر، ارتقای نظارت و استانداردسازی فعالیت‌ها تدوین شده است؛ اهمیت این قانون زمانی بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم سالانه هزاران نفر به‌دلیل آلودگی هوا دچار بیماری‌های تنفسی و قلبی می‌شوند و خسارت‌های اقتصادی ناشی از آن، به میلیاردها تومان می‌رسد؛ این قانون پاسخی به نگرانی عمومی و تلاشی برای بازگرداندن حق تنفس به شهروندان ایرانی است.
در این قانون، بیش از 32 ماده و ده‌ها تبصره در نظر گرفته شده که طیف گسترده‌ای از مسئولیت‌ها را مشخص می‌کند؛ یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های قانون، تعریف دقیق وظایف سازمان‌های مختلف همچون وزارت صنعت، وزارت نفت، وزارت کشور، وزارت نیرو، سازمان محیط‌زیست و شهرداری‌ها است و این تقسیم مسئولیت موجب می‌شود که کنترل آلودگی نه به شکل شعاری، بلکه در قالب یک ساختار اجرایی و قابل پیگیری انجام گیرد.
قانون هوای پاک با تمرکز بر منابع آلاینده، بیش از هر چیز صنایع، نیروگاه‌ها و خودروها را زیر ذره‌بین قرار می‌دهد؛ خودروهای فرسوده و بدون استاندارد، یکی از تهدیدهای جدی برای هوا است که بر اساس قانون، خروج آن‌ها از چرخه استفاده باید با جدیت پیگیری شود، همچنین تولید خودروهای جدید تنها با رعایت استانداردهای آلایندگی یورو 4 و یورو 5 مجاز است؛ هرچند اجرای این بخش هنوز با چالش‌هایی جدی روبه‌رو است که قانون، معاینه فنی اجباری، توسعه حمل‌ونقل عمومی و گسترش ناوگان پاک را نیز از الزامات کنترل آلودگی می‌داند.
از سوی دیگر، صنایع موظف شده‌اند فیلترهای استاندارد، سیستم‌های کنترل آلایندگی و پایش‌های لحظه‌ای را نصب و داده‌های آن‌ها را به سازمان محیط‌زیست منتقل کنند؛ این شفافیت داده‌ها موجب می‌شود حتی شهروندان نیز بتوانند در جریان وضعیت واقعی آلاینده‌ها قرار گیرند و مطالبه‌گری عمومی افزایش پیدا کند.
قانون هوای پاک تنها به سخت‌افزار و فناوری محدود نمی‌شود، بلکه به رفتار انسانی نیز توجه دارد؛ توسعه فرهنگ زیست‌محیطی، آموزش در مدارس، تقویت آگاهی عمومی و تشویق مردم به استفاده کمتر از خودرو شخصی، بندهایی است که نشان می‌دهد قانون، نگاه اجتماعی و فرهنگی نیز دارد که بدون اصلاح رفتار شهروندی، هیچ قانون یا فناوری نمی‌تواند آسمان ایران را پاک نگه دارد.
یکی از چالش‌های این قانون، اجرا نشدن کامل آن است که بسیاری از بندها هنوز اجرایی نشده یا با تأخیر اجرا شده‌اند؛ کمبود بودجه، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی، ضعف نظارت و نبود هماهنگی میان دستگاه‌ها ازجمله مواردی است که مانع تحقق کامل اهداف قانون شده‌اند؛ به‌عبارتی، قانون روی کاغذ وجود دارد، اما تحقق آن در آسمان شهرها هنوز نیمه‌راه است.
با وجود تمام دشواری‌ها، اجرای بخش‌هایی از قانون آثار مثبتی داشته است، توسعه معاینه فنی هوشمند، گسترش اتوبوس‌های گازسوز، کنترل صنایع آلاینده و توسعه فضای سبز شهری ازجمله این اقدامات است و در کلان‌شهرهایی همچون اصفهان، تهران و مشهد، اجرای قانون هوای پاک به بهبود نسبی شاخص‌های آلودگی در برخی روزهای سال کمک کرده؛ هرچند راهی طولانی تا رسیدن به هدف نهایی باقی مانده است.
*لزوم برنامه‌ریزی پیش‌دستانه و اقدام هماهنگ دستگاه‌ها برای کاهش آلودگی هوا احساس می‌شود
رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان با بیان اینکه مشکل اصلی مدیریت آلودگی هوا نبود قانون نیست، اظهار می‌کند: تا زمانی که دغدغه آلودگی هوا تنها در فصل پاییز و پس از وقوع بحران مطرح شود، امکان مدیریت مؤثر وجود نخواهد داشت و باید از ماه‌ها قبل برای مهار آلاینده‌ها برنامه‌ریزی شود.
ابوالفضل قربانی، با تأکید بر اینکه آلودگی هوا تنها یکی از انواع آلودگی‌هاست و بسیاری از آلودگی‌های دیگر کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، ادامه می‌دهد: بی‌توجهی به آلودگی‌های غیرهوا، که گاهی خطرات بیشتری دارند، موجب شده جامعه و مسئولان تنها در زمان اوج آلودگی نسبت به این موضوع حساس شوند و ماه‌های بحرانی را با دغدغه‌های دیرهنگام پشت سر بگذارند.
وی با اشاره به اینکه آلودگی هوا هنوز به یک دغدغه جدی برای مردم و برخی مسئولان تبدیل نشده است، تأکید می‌کند: چون این موضوع به ضرورت درک نشده، هر سال با آغاز پاییز ناگهان همه متوجه وجود آلودگی می‌شوند و در نتیجه اقدامات دیرهنگام و ناکافی صورت می‌گیرد و مسئولان و مردم هر دو نقش اثرگذاری در این تأخیر دارند.
وی با اشاره به نقش استفاده بی‌رویه از خودروهای شخصی در افزایش آلودگی، می‌گوید: بخش زیادی از آلودگی هوای شهر ناشی از حجم بالای تردد خودروهاست، در حالی که بسیاری از این سفرها ضرورت چندانی ندارند و بخشی از جابه‌جایی‌ها می‌تواند با روش‌های جایگزین یا حمل‌ونقل عمومی انجام شود.
این مسئول با اشاره به اقدامات مدیریت شهری در حوزه کاهش آلودگی و توسعه حمل‌ونقل پاک اضافه می‌کند: توسعه حمل‌ونقل عمومی، گسترش فضای سبز، توجه به فعالیت کارگاه‌های عمرانی و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی همواره مورد توجه بوده، اما برای رسیدن به اثرگذاری واقعی باید جدیت بیشتر و عزم مشترک‌تری شکل گیرد و دستگاه‌های مختلف نیز همراه باشند.
انتظار می‌رود با برنامه‌ریزی پیش‌دستانه و عزم مشترک دستگاه‌ها، علاوه بر کاهش آلودگی هوا، نگرش جامعه نسبت به مسائل زیست‌محیطی نیز تغییر کند؛ توجه به حمل‌ونقل عمومی، ترویج استفاده از وسایل نقلیه پاک و ایجاد زیرساخت‌های لازم، گام‌هایی اساسی در این راستا خواهند بود.
تنها با یک رویکرد جامع و هم‌راستا در مدیریت آلودگی، می‌توان در سال‌های آینده شرایط بهتری را برای تنفس سالم شهروندان فراهم کرد.