این کوهستان، به‌عنوان یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های طبیعی غرب کشور، جایگاهی فراتر از یک عارضه جغرافیایی دارد و نقشی محوری در حفظ تعادل زیست‌محیطی و هویت بوم‌شناختی استان همدان ایفا می‌کند. این رشته‌کوه با داشتن گستره‌ای از پوشش‌های گیاهی متنوع و منحصربه‌فرد، از گون‌زارها و چمن‌زارهای مرتفع گرفته تا گونه‌های بومی و اندمیک، کانونی برای تنوع زیستی منطقه محسوب می‌شود. گونه‌هایی همچون آویشن الوند که ارزش دارویی و اکولوژیک بالایی دارند، تنها بخشی از سرمایه‌های طبیعی این زیست‌بوم حساس هستند. حفظ این سرمایه‌های طبیعی، مستقیماً با امنیت زیستی و پایداری محیطی منطقه پیوند دارد.
الوند علاوه بر کارکردهای زیست‌محیطی، نقشی اساسی در تثبیت خاک، تنظیم چرخه آب، تغذیه آبخوان‌ها و کاهش فرسایش در شیب‌های طبیعی دارد. پوشش گیاهی این کوهستان همچون سدی طبیعی در برابر فرسایش عمل می‌کند و هرگونه اختلال در آن، به‌ویژه در مناطق شیب‌دار، می‌تواند آغازگر زنجیره‌ای از آسیب‌های جبران‌ناپذیر باشد. از بین رفتن پوشش گیاهی، کاهش نفوذپذیری خاک، تشدید روان‌آب‌ها و در نهایت افزایش فرسایش و رسوب‌گذاری، تنها بخشی از پیامدهای تخریب این زیست‌بوم است.
در این میان، حضور بی‌ضابطه آفرودسواران و موتورسواران در عرصه‌های طبیعی الوند به یکی از تهدیدهای جدی محیط زیستی تبدیل شده است. تردد این وسایل نقلیه سنگین و پرقدرت، با تخریب مستقیم پوشش گیاهی، آسیب به ریشه‌ها و برهم‌زدن ساختار خاک، تعادل طبیعی منطقه را مختل می‌کند. ایجاد شیارهای عمیق، فشردگی خاک و تسریع فرسایش، از پیامدهای آشکار این فعالیت‌هاست که نه‌تنها چشم‌انداز طبیعی الوند را مخدوش می‌کند، بلکه ظرفیت زیستی آن را برای نسل‌های آینده نیز به‌شدت کاهش می‌دهد. از همین رو، حفاظت از کوهستان الوند نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی زیست‌محیطی و مسئولیتی ملی است که نیازمند نظارت، قانون‌مندی و همراهی همه‌جانبه دستگاه‌ها و شهروندان است.
اخیراً، با وجود شرایط جوی زمستانی، شاهد تردد برخی موتورسواران در منطقه میدان میشان و انجام مانورهای مخرب بودیم که بازتاب گسترده‌ای در فضای مجازی داشت. با توجه به آسیب‌های جدی این رفتارها به منطقه، گفت‌وگویی با اسفندیار خزایی؛ مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان و دکتر حسن اصیلیان، استاد دانشگاه، در این خصوص ترتیب داده‌ایم که مشروح آن در ادامه می‌آید.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان، در پاسخ به پرسشی درباره حضور آفرودسواران و موتورسیکلت‌های پرقدرت در محدوده میدان میشان و کوهستان الوند، گفت: این کوهستان تفاوت بنیادینی با بسیاری از مناطق مرکزی کشور دارد. در این منطقه با پوشش‌های گیاهی درجه یک و دو مواجه هستیم که اهمیت ویژه‌ای دارند. الوند دارای گون‌زار و چمن‌زارهای غنی است؛ همین چمن‌زارها میزبان گونه‌های گیاهی منحصربه‌فردی مانند آویشن الوند یا همان آزربه همدان) و گونه‌های ارزشمند دیگری هستند.
اسفندیار خزایی، تأکید کرد: به همین دلیل، ما به‌هیچ‌وجه برای تردد آفرود یا موتورکراس در کوهستان الوند مجوز صادر نکرده‌ایم و نخواهیم کرد. الوند محل تردد این‌گونه وسایل نیست و این موضوع کاملاً روشن و غیرقابل‌چشم‌پوشی است.
وی با اشاره به راهکارهای جایگزین افزود: ما از سال‌های گذشته به این دوستان پیشنهاد داده‌ایم که فعالیت خود را به مناطقی منتقل کنند که پوشش گیاهی کمتری دارد به‌ویژه در مناطق شمالی استان. به آن‌ها گفته‌ایم درخواست ایجاد پیست بدهند. در برخی مناطق این درخواست مطرح شده و ما نیز همکاری کرده‌ایم ازجمله در برخی شهرستان‌ها مانند کبودراهنگ که عرصه لازم برای این فعالیت‌ها تخصیص داده شده است. این مسیر تفاهم باید به همین شکل ادامه پیدا کند.
مدیرکل منابع طبیعی استان همدان ادامه داد: اداره کل ورزش و جوانان و هیئت موتورسواری و اتومبیلرانی استان همدان‎ باید برای ساماندهی این فعالیت‌ها ورود جدی داشته باشند و فعالیت‌ها را صرفاً به مناطقی محدود کنند که برای آن‌ها مجوز صادر شده است.
خزایی با اشاره به ممنوعیت استفاده بدون مجوز از عرصه‌های طبیعی تصریح کرد: هیچ عرصه‌ای بدون مجوز قابل استفاده نیست. همان‌طور که کسی اجازه ندارد بدون جاده از زمین‌های زراعی مردم عبور کند، در منابع ملی نیز همین قانون حاکم است.
وی با تشریح پیامدهای محیط‌زیستی این ترددها گفت: یکی از مهم‌ترین آسیب‌هایی که تردد آفرود و موتورکراس ایجاد می‌کند، از بین رفتن تثبیت خاک است. در مناطق شیب‌دار، تثبیت خاک توسط پوشش گیاهی انجام می‌شود. به محض بارندگی، به‌دلیل جاذبه زمین و نفوذ آب در خاک، اگر پوشش گیاهی آسیب دیده باشد، فرسایش از همان نقطه آغاز می‌شود. وقتی خاک از بین برود، دیگر گیاه امکان استقرار مجدد نخواهد داشت.
وی با اشاره به اینکه تردد این وسایل باعث آسیب مستقیم به ریشه گیاهان می‌شود افزود: شاید تنها 30 درصد گیاه روی سطح خاک دیده شود، اما حدود 70 درصد آن در دل خاک است؛ شامل ریشه‌ها، بذرها و ساختارهای زنده. این مجموعه یک بوم‌سازگان بسیار پیچیده و حساس است که ظرافت‌های خاصی دارد. این نظم و تنوع، کار انسان نیست، بلکه جلوه‌ای از آفرینش الهی است.
مدیرکل منابع طبیعی همدان با اشاره به اهمیت تنوع زیستی اظهار کرد: در این بوم‌سازگان، هم گیاهان اهمیت دارند، هم جانوران و هم دامدارانی که به‌صورت عشایری یا روستایی از این عرصه‌ها استفاده می‌کنند. این منابع باید برای نسل‌های آینده حفظ شود.
خزایی در پاسخ به نیازهای حفاظت مؤثرتر از الوند بیان کرد: برای حفاظت بهتر از زیست‌بوم الوند، تقویت نیروی انسانی و تجهیزات ضروری است. علاوه بر این، بخشی از مسئله به به‌روزرسانی قوانین و مقررات بازمی‌گردد. ما قوانین داریم؛ برای مثال، ماده 690 قانون مجازات اسلامی تخریب منابع طبیعی را جرم دانسته و برای آن مجازات حبس پیش‌بینی کرده است، اما اگر قانونی وجود داشته باشد که به‌صراحت ورود وسایل نقلیه به این مناطق را ممنوع کند، قطعاً بازدارندگی بیشتری خواهد داشت.
وی بر نقش آموزش تأکید کرد و گفت: آموزش و ترویج اهمیت زیادی دارد. اگر اتحادیه‌ها و رانندگان آموزش ببینند و نسبت به پیامدهای این رفتارها آگاه شوند، ما قطعاً با آن‌ها همکاری می‌کنیم و حتی کلاس‌های آموزشی برگزار خواهیم کرد.
در ادامه استاد دانشگاه تربیت مدرس، با اشاره به پیامدهای گسترده تخریب محیط زیست اظهار کرد: هرچه میزان تخریب طبیعت افزایش پیدا کند، واکنش و بازخورد آن نسبت به انسان نیز شدیدتر خواهد شد. طبیعت تا حد مشخصی توان بازسازی خود را دارد، اما وقتی تخریب از یک آستانه عبور می‌کند، این توان به‌تدریج از بین می‌رود. یکی از مصادیق روشن این مسئله، ورود موتور و خودرو به مناطقی است که دارای پوشش گیاهی هستند. چنین ترددهایی باعث نابودی پوشش گیاهی می‌شود و از بین رفتن پوشش گیاهی، مستقیماً فرسایش خاک را به‌دنبال دارد.
دکتر حسن اصیلیان، با تأکید بر اینکه فرسایش خاک پیامدهای نامطلوب متعددی دارد ادامه داد: وقتی خاک رطوبت خود را از دست می‌دهد، با کوچک‌ترین وزش باد یا کمترین حرکت جابه‌جا می‌شود. این پدیده می‌تواند به تولید ریزگرد منجر شود و در نهایت آلودگی هوا را تشدید کند. علاوه بر این، تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک، چشم‌انداز طبیعی مناطق را نیز از بین می‌برد و طبیعت از منظر ظاهری دچار آسیب جدی می‌شود.
وی با اشاره به برخی رفتارهای نادرست در عرصه‌های طبیعی تصریح کرد: اقداماتی مانند روشن کردن آتش در طبیعت یا ورود وسایل نقلیه موتوری به مناطق طبیعی، هم از نظر بصری و هم از نظر محیط‌زیستی مخرب هستند. این رفتارها روند تخریب خاک و فرسایش را تشدید می‌کنند و آثار آن‌ها در بسیاری موارد بلندمدت و حتی جبران‌ناپذیر است.
این استاد دانشگاه همچنین به موضوع آلودگی هوا در مناطق طبیعی اشاره کرد و گفت: تردد موتورها و خودروها، به‌ویژه در مسیرهای ناهموار و با استفاده از دنده‌های سنگین، می‌تواند هوای مناطقی را که پیش از این، از آلودگی‌های شهری مصون بوده‌اند، برای مدت‌ها آلوده کند. بسیاری از این موتورها به‌دلیل نقص فنی یا افزودن روغن به بنزین، دود زیادی تولید می‌کنند؛ به‌طوری‌که آلودگی ایجادشده توسط یک موتور گاه معادل آلودگی چندین خودرو است.
اصیلیان با انتقاد از ضعف قوانین و نظارت‌ها افزود: متأسفانه قوانین بازدارنده و نظارت مؤثر برای جلوگیری از ورود خودروها و موتورها به منابع طبیعی، مراتع و مناطق کوهستانی یا وجود ندارد یا به‌درستی اجرا نمی‌شود. در مناطقی که به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده یا اثر طبیعی ملی ثبت شده‌اند، سازمان محیط زیست با استفاده از محیط‌بانان تا حد زیادی از ترددهای غیرضروری و تخریب جلوگیری می‌کند، اما در سایر مناطق این مسئولیت بر عهده منابع طبیعی است.
وی ادامه داد: منابع طبیعی معمولاً با کمبود نیرو و امکانات مواجه است و امکان گشت‌زنی مستمر در همه مناطق وجود ندارد. در بسیاری از موارد، تا زمانی که مأموران به محل برسند، تخریب انجام شده و عملاً امکان پیگیری مؤثر از بین می‌رود. همین خلأ نظارتی باعث شده که برخی مناطق طبیعی، به‌ویژه در استان همدان، با وجود دسترسی آسان و حتی وجود زیرساخت‌هایی مانند تله‌کابین، از نظارت کافی برخوردار نباشند.
این استاد دانشگاه با اشاره به مشاهدات میدانی گفت: حتی در روزهای بارندگی و برف نیز شاهد ورود موتورسواران به این مناطق هستیم. چرخ موتورها با ایجاد شیارهای عمیق در زمین، حجم قابل‌توجهی از خاک را جابه‌جا می‌کند و این مسئله آسیب‌های جدی به ساختار خاک وارد می‌سازد.
اصیلیان نقش مردم را در حفاظت از طبیعت بسیار مهم دانست و تأکید کرد: در کنار وظایف دستگاه‌های مسئول، فرهنگ‌سازی و افزایش مسئولیت‌پذیری اجتماعی نقش کلیدی دارد. در برخی کشورها، شهروندان حتی تخلفات نزدیکان خود را گزارش می‌کنند، زیرا حفظ منافع عمومی را یک وظیفه اجتماعی می‌دانند. در کشور ما نیز مردم می‌توانند با حساسیت، اطلاع‌رسانی و بی‌تفاوت نبودن نسبت به تخریب طبیعت، نقش سازنده‌ای ایفا کنند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: طبیعت متعلق به همه افراد جامعه است و همه باید به‌طور برابر بتوانند از آن بهره‌مند شوند. ادامه روند فعلی تخریب، به‌تدریج طبیعت را از هویت طبیعی خود تهی می‌کند و پیامدهای نامطلوب و گاه جبران‌ناپذیری برای محیط زیست و زندگی انسان‌ها به همراه خواهد داشت.
مجموع اظهارات مطرح‌شده در این مصاحبه‌ها نشان می‌دهد که کوهستان الوند نه‌تنها یک فضای طبیعی برای تفریح یا تردد مقطعی نیست، بلکه یک زیست‌بوم حساس، چندلایه و راهبردی است که بقای آن با امنیت زیست‌محیطی، پایداری منابع طبیعی و منافع بلندمدت استان همدان پیوندی مستقیم دارد. پوشش‌های گیاهی درجه یک و دو، گونه‌های بومی و کم‌نظیر، نقش الوند در تثبیت خاک، تنظیم چرخه آب و پشتیبانی از معیشت دامداران و جوامع محلی، همگی مؤید آن است که هرگونه مداخله ناآگاهانه و خارج از ضابطه می‌تواند پیامدهایی فراتر از تخریب یک محدوده جغرافیایی به‌دنبال داشته باشد.
بر اساس توضیحات مسئولان، تردد آفرودسواران و موتورسواران در عرصه‌های طبیعی الوند، به‌ویژه در مناطق شیب‌دار و دارای پوشش گیاهی حساس، یکی از جدی‌ترین تهدیدهای فعلی این کوهستان محسوب می‌شود. این ترددها با آسیب به ریشه گیاهان، برهم‌زدن ساختار خاک و تسریع فرسایش، فرآیندهای طبیعی بازسازی را مختل کرده و زمینه‌ساز تخریب‌های زنجیره‌ای و گاه جبران‌ناپذیر می‌شود؛ تخریب‌هایی که آثار آن تنها به امروز محدود نمی‌ماند و ظرفیت زیستی منطقه را برای نسل‌های آینده نیز کاهش می‌دهد.
در چنین شرایطی، اگرچه اقدامات نظارتی، برخوردهای قانونی و همکاری جوامع محلی نقش مهمی در کاهش تخلفات دارد، اما واقعیت این است که حفاظت پایدار از الوند، نیازمند یک گام حقوقی و ساختاری جدی‌تر است. پیگیری رسمی اعلام بخش‌های حساس کوهستان الوند به‌عنوان «منطقه حفاظت‌شده» از سوی مراجع قانونی ذی‌صلاح، می‌تواند چارچوبی شفاف، الزام‌آور و بلندمدت برای مدیریت این زیست‌بوم فراهم کند. چنین اقدامی ضمن تقویت اختیارات حفاظتی، امکان اعمال قوانین بازدارنده مؤثرتر، افزایش نظارت تخصصی و هماهنگی منسجم‌تر میان دستگاه‌های مسئول را فراهم خواهد کرد.
الوند یک سرمایه طبیعی ملی است و حفاظت از آن، نیازمند تصمیم‌های راهبردی امروز برای صیانت از فردای محیط زیست ایران است.

زهره پوروهابی