آب همواره یک کالای استراتژیک بوده و نقش اصلی را در شکل‌گیری تمدن‌ها داشته است، اما شواهد نشان می‌دهد که از منابع آبی درست استفاده نکردیم و کارشناسان معتقدند: اگر روند مصرف آب به همین روالی که طی یک تا دو دهه اخیر داشتیم ادامه یابد، بخش‌های زیادی از مناطق داخلی در فلات مرکزی به بیابان تبدیل خواهند شد.

می توانید دنیا را بدون آب تصور کنید؟ یک زمین خشک و بی‌آب‌وعلف که تا چشم کار می‌کند بیابان و برهوت است، به‌طور قطع تصور آن لرزه بر اندام انسان می‌اندازد، چه برسد به اینکه بخواهی در چنین شرایطی قرار بگیری، اما گویا روال مصرف منابع آبی در ایران و حتی دنیا به‌گونه‌ای است که رسیدن به چنین تصویری چندان هم دور از انتظار نیست.

کارشناسان معتقدند: اگر بهره‌برداری از منابع آبی کشور به همین روالی که تاکنون پیش رفته‌ایم ادامه یابد، بخش‌های زیادی از مناطق داخلی در فلات مرکزی به بیابان تبدیل می‌شوند که دشت‌های آن غیرقابل احیا خواهند بود، جبهه‌هایی از آب‌های شور که وارد آبخوان‌ها می‌شوند، غیرقابل بازگشت می‌شوند، دشت‌هایی که دچار فرونشست شدند، دیگر دشت مرده به حساب می‌آیند. مناطقی که به بیابان تبدیل می‌شوند نیز تقریباً در بیشتر موارد غیرقابل بازگشت خواهند بود و بخش‌های مختلف کشور که توان اکولوژیکی طبیعی خود را از دست داده‌اند دیگر برای همیشه در فهرست سیاه نابودی باقی می‌مانند.

البته نحوه و میزان مصرف آب در کشورهای مختلف متفاوت است، بارها کارشناسان امر اعلام کرده‌اند که میزان مصرف آب در کشور ما بسیار زیاد و بی‌حساب‌وکتاب بوده، به‌طوری که استاندارد جهانی مصرف آب در شبانه‌روز برای هر نفر 120 لیتر است، اما در کشور ما این میزان بیش از 250 لیتر و در برخی مناطق، تا 290 لیتر می‌رسد که جای تأمل دارد.

آب همواره یک کالای استراتژیک بوده و نقش اصلی را در شکل‌گیری تمدن‌ها داشته است. تاریخ نشان می‌دهد که تمام تمدن‌های بزرگ در کنار منابع آبی شکل گرفته‌اند مانند تمدن بین‌النهرین که میان دو رود دجله و فرات تشکیل شده بود که ایرانیان این منطقه را میانرودان می‌نامیدند. طی قرن‌ها و سال‌ها پیش شاهد بروز جنگ‌های زیادی بر سر منابع آبی بودیم و امروز نیز سیاست‌گذاران آب معتقدند که جنگ بعدی جهان نیز بر سر آب خواهد بود، پس با این مصداق می‌توان به اهمیت آب و حفظ منابع آن پی برد، جهان نیز به این مهم رسیده و یک‌روز را به این موضوع اختصاص داده است.

بر این اساس در سال 1992 و در بیست‌ویکمین دستور جلسه کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل که در شهر ریودوژانیرو برزیل برگزار شد، موضوع روز جهانی آب در 22 مارس برابر با دوم فرودین، به‌طور رسمی مطرح شد، در این کنفرانس از تمام کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه 21 سازمان ملل، این روز را به‌عنوان روز ترویج و آگاه‌‌سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند و از طریق پخش و اشاعه نشریات و برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها در گرامیداشت آن بکوشند.

با توجه به اهمیت موضوع و فراخور شرایط هرسال یک شعار برای این روز درنظر گرفته می‌شود که شعار امسال «آب و تغییر اقلیم» تعیین شده است.

تورج فتحی؛ کارشناس امور آب در این‌باره گفت: به‌طور قطع تغییر اقلیم، تأثیر زیادی بر منابع آبی کشورها ازجمله ایران می‌گذارد، اما مسئله مهم در این میان داشتن اطلاعات از این تأثیر است که متأسفانه در کشور ما هنوز یک مطالعه جامع و کامل به‌لحاظ علمی، فنی و مستند مبنی‌بر اینکه تغییر اقلیم، چه تأثیراتی بر کشور و منابع آبی مناطق مختلف گذاشته و همچنان خواهد گذاشت، در چه بازه زمانی رخ می‌دهد و شرایط حاکم بر این تغییرات چیست؟ صورت نگرفته؛ یعنی نمی‌توانیم به یک گزارش جامع یا ملی درخصوص تغییرات اقلیم مراجعه کنیم و براساس آن در ارتباط با حوزه‌های مختلفی که مرتبط به تغییرات اقلیم است، برنامه‌ریزی داشته باشیم.

وی اظهار کرد: گرچه بخشی از سازمان حفاظت محیط زیست در ارتباط با تغییرات اقلیم وظایفی دارد، اما این یک مبحث فرابخشی است و خیلی از دستگاه‌های اجرایی درگیر این موضوع هستند، بنابراین در قدم نخست باید مطالعات جامعی انجام شود که تغییرات اقلیم در کشور چه اثراتی برجا می‌گذارد؟ شاخص‌های ارزیابی آن باید به چه صورتی باشد و برای مقابله و سازگاری با این اثرات باید چگونه برنامه‌ریزی کنیم و برنامه‌ها در کوتاه‌مدت و بلندمدت باید چگونه باشد؟

فتحی ادامه داد: اما از آنجایی که چنین مطالعاتی نداریم، هر اتفاقی که رخ می‌دهد می‌توانیم بخشی از آن‌ها را با اثر تغییرات اقلیم مرتبط بدانیم، اما نمی‌توانیم سهم آن را دقیقاً مشخص کنیم، مثلاً اگر طی سال‌های اخیر بارش‌های نرمالی داشتیم یا اگر دوره‌های خشک‌سالی ما طولانی‌مدت شده، در این حالت می‌توانیم بگوییم که این‌ها در ارتباط با مباحث تغییر اقلیم رخ داده، اما نمی‌توانیم سهم آن را دقیقاً مشخص کنیم. در نتیجه داشتن یک مطالعات جامع و کامل در این زمینه الزامی است تا بتوانیم این اثرات را در کشور به‌طور کامل شناسایی کنیم.

این کارشناس امور آب تأکید کرد: البته این مطالعات باید به‌صورت پیوسته انجام شود تا هربار که تغییراتی رخ می‌دهد، بتوانیم برای این تغییرات در بخش‌های مختلف، برنامه‌ریزی درستی داشته باشیم، اما طبیعتاً آن چیزی که امروزه می‌توانیم بگوییم این است که به کشور ما در اثر تغییرات اقلیم، خساراتی وارد شده که یکی از واضح ترین آن مبحث خشک‌سالی بوده و طبیعتاً ممکن است در بقیه جاهای دنیا تغییرات اقلیم اثرات دیگری داشته باشد، اما در ایران مهم‌ترین اثر آن خشک‌سالی است. طی یکی‌ دو دهه اخیر که تغییرات اقلیم بیشتر خود را در کشور نشان داده، موضوع خشک‌سالی ما خیلی جدی‌تر شده، اما چون برای مقابله با این تغییرات و این اثرات برنامه نداشتیم، ازاین‌رو حتی فعالیت‌های انسانی انجام شده در کشور به تأثیرات آن دامن زده و در برخی موارد آن‌ها را شدیدتر کرده است.

وی تأکید کرد: فرض کنید مثلاً اگر تا دو سال آینده همچنان با مباحث خشک‌سالی روبه‌رو باشیم، باید از امسال برای آن برنامه‌ریزی کنیم و در این برنامه‌ریزی، موضوعاتی در ارتباط با اجرای طرح‌های حفاظتی منابع آب زیرزمینی، مقابله با سیلاب در زمان خشک‌سالی و بهره‌برداری اصولی و درست از منابع آب سطحی و زیرزمینی را در قالب مباحث کلان مدیریتی به‌طور درست و دقیق داشته باشیم و هم در اجرا با نظارت‌های دقیق و لازم به شکلی برخورد کنیم که هم سازگاری خود را در ارتباط با این اثرات افزایش داده و هم اینکه بخواهیم اثرات و خسارات احتمالی آن‌ها را کاهش دهیم، این‌طور نباشد که هم در یک بارندگی و خشک‌سالی خسارت‌های چند میلیاردی به بار آید و این خسارات ناشی از تغییر اقلیم، باعث شود که بخش‌های مختلف اقتصادی کشور ضرر کند.

فتحی ادامه داد: از آنجا که ایران کشور پهناوری است، قطعاً در مناطق مختلف این اثرات می‌تواند متفاوت باشد و با توجه به نوع اثراتی که در بخش‌های مختلف اتفاق می‌افتد، باید زون‌بندی و منطقه‌بندی شوند و برای هر منطقه، تدابیر لازم در ارتباط با سازگاری تغییرات اقلیم پیش‌بینی شده و به اجرا درآید.

وی اظهار کرد: البته در این میان مدیریت نادرست هم سهم زیادی دارد، متأسفانه ما با عملکرد نادرست به‌ویژه در دو دهه اخیر در مبحث منابع آب زیرزمینی، خسارات زیادی به این منابع وارد کرده‌ایم. بخشی از این خسارات، جبران‌ناپذیر و غیرقابل‌برگشت است. بخشی هم اگرچه جبران‌پذیر بوده، اما چنددهه زمان خواهد برد. با بهره‌برداری‌های بسیار بد و بی‌رویه‌ای که در زمینه آب‌های زیرزمینی کشور انجام داده‌ایم، بیشتر دشت‌هایی که در فلات مرکزی کشور قرار دارند، دچار بیلان منفی شده‌اند و ما در کنار آن‌ها طرح‌های حفاظتی را هم درست اجرا نکرده‌ایم یا طرح‌های اجراشده هم بسیار ناکافی بوده‌اند و با میزان بهره‌برداری قابل‌مقایسه نبوده‌اند، در نتیجه منابع آب زیرزمینی خود را به‌خصوص در فلات مرکزی از بین برده‌ایم.

فتحی تأکید کرد: در این مسیر باید حتماً طرح‌های حفاظتی را جدی بگیریم و اعتبارات ویژه‌ای برای آن قائل شویم، به جای اینکه بیاییم بودجه‌بندی را در بخش منابع آب به سمت اجرای طرح‌های ابنیه و هیدرولیکی ببریم، بهتر است به سمت طرح‌های حفاظتی و تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی، کنترل سیلاب، ایجاد پوشش‌های گیاهی از بین رفته، ارتقای کیفیت مراتعی که از حالت طبیعی خارج شده‌اند و کیفیت خاک می‌تواند به ما کمک کند که ما در سال‌های آینده خسارات کمتری به منابع وارد کنیم. از طرفی باید حتماً درباره بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، مدیریت درستی را به‌صورت کارآمد اجرا کنیم.

وی درباره نحوه بهره‌برداری و مدیریت منابع آبی در کشور گفت: وضعیت منابع آبی ما بسیار بد و نامطلوب است و اگر روال بهره‌برداری از این منابع با همین روندی که تاکنون به‌ویژه در یک تا دو دهه اخیر پیش رفته‌ایم ادامه یابد، باید بگویم که بخش‌های زیادی از مناطق داخلی در فلات مرکزی، بیابانی می‌شوند که دشت‌های آن غیرقابل‌احیا خواهند بود و جبهه‌هایی از آب‌های شور که وارد آبخوان‌ها می‌شوند، غیرقابل‌بازگشت خواهند شد. دشت‌هایی که فرونشست می‌کنند، برای همیشه از بین خواهند رفت و مناطقی که بیابانی می‌شوند، تقریباً می‌شود گفت در بیشتر موارد غیرقابل‌بازگشت خواهند بود. متأسفانه مناطق زیادی از بخش‌های مختلف کشور، توان اکولوژیکی طبیعی خود را از دست خواهند داد و دیگر به روال طبیعی خود برنخواهند گشت.

وی افزود: در دنیا تقریباً تجربیات موفقی درخصوص مقابله با تغییر اقلیم وجود دارد، مثلاً در غرب هندوستان که ویژگی‌های بیابانی دارد، تجربیات موفقی به‌صورت پایلوت اجرا شده که یکی از جنبه‌های مهم آن، مشارکت‌های فراگیر مردمی و نهادهای غیردولتی در اجرای این طرح‌های حفاظتی بوده که تجربیات موفقی نیز کسب کرده‌اند، اما از آنجا که اثرات تغییر اقلیم بر منابع آبی، تقریباً طی یکی دو دهه اخیر بیشتر نمود پیدا کرده، طبیعتاً باید مطالعات آن به‌صورت پیوسته انجام شود و اثرات آن مشخص شود تا برای مقابله با آن روش‌هایی انتخاب شود که هم سازگاری بیشتری داشته باشند و هم اینکه بتواند خسارات را کاهش دهد که این کار با انجام اقداماتی، هم در سطح سیاست‌های کلان و هم اجرای برنامه‌های عملیاتی و میدانی محقق خواهد شد و چون ایران مساحت بزرگی دارد، باید در هر منطقه با توجه به ویژگی‌های آنجا و خساراتی که تاکنون وارد شده، باید برنامه‌ریزی خاص خودش را داشته باشد.