قناتها؛
گالریهایِ زیرزمینیِ نجاتبخش همدان
سپهرغرب، گروه اقتصادی - طاهره ترابی مهوش : پژوهشگر در حوزه آب و قنات با اشاره به اینکه قناتها بهعنوان گالریهای زیرزمینی میتوانند نجاتبخش همدان باشند گفت: در گذشته کشاورزان محلی در ابتدای هر سال میزان کشت خود را با میزان آبدهی قنات تنظیم میکردند، بهعبارتدیگر نیازهایشان تابع آبدهی قنات تنظیم میشد اما متأسفانه در شرایط فعلی این موضوع برعکس شده است چراکه ما میزان بهرهبرداری از منابع آبی را مطابق با نیازهای خود تنظیم میکنیم و معمولاً از آنها بیش از تغذیه دشتها بهرهبرداری میکنیم. مادامیکه بارندگی و در نتیجه تغذیه سفره با برداشت با یکدیگر در تعادل و توازن نباشند مشکلات مختلفی ازجمله افت سطح آب زیرزمینی بهوجود میآید و در نتیجه حجم آبخوان کاهش پیدا میکند، بنابراین بایستی رفتار گذشتگان را الگو قرار داد و مدیریت مصرف آب را با توجه به محدودیت منابع آب پیشه ساخت.
قنات، یکی از کارآمدترین روشهای مدیریت آب بهحساب میآید که بهعنوان یک سازمان، به دلیل رابطه تنگاتنگ و دوطرفه با طبیعت، جزو ظرفیتهای طبیعی یا ارگانیک محسوب میشود.
در واقع قنات یکی از راههای بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی است؛که نخستینبار توسط ایرانیان مورد استفاده قرار گرفت و در خصوص اهمیت آن نهتنها در تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی بسیار مهم است، بلکه یکی از فواید آن، فراهم کردن زمینه مناسب برای همبستگی و مشارکت اجتماعی در کارها، ترفیع و ترویج فرهنگ زیست گروهی و در نتیجه استوار کردن جامعه است.
حالآنکه در سالهای اخیر، بسیاری از قناتها به دلیل خشکسالیهای طولانی خشک شده و یا دچار کمآبی شدهاند. در زمینه عواقب خشک شدن قناتها با پایین رفتن سطح ایستابی و خشک شدن قناتها این منبع ارزشمند تأمین آب رها میشود که نتیجهای جز شدت بخشیدن به تنشهای آبی طی سالهای اخیر نشده است براین اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص این ظرفیت عظیم در تأمین منابع آبی پایدار با علیاصغر سمسار یزدی؛ پژوهشگر حوزه آب و قنات و مهندسین مشاور تمدن کاریزی گفتوگویی را ترتیب دهیم که در ادامه بهصورت پرسش و پاسخ میخوانید:
نقش قناتها در تأمین آب را چگونه ارزیابی میکنید؟
قناتها از دیرباز نقش تعیینکنندهای در تأمین آب در کلیه بخشها بهویژه شرب و بهداشت و کشاورزی ایفا کردهاند.
درواقع مراجعه به سوابق تاریخی در مورد قناتها بهخوبی نشان میدهد که چگونه این گالریهای زیرزمینی موفق شدهاند تا در طول قرنها حیات بشر را در مناطق خشک و نیمهخشک حفظ کنند و چگونه در تعامل کامل با طبیعت و محیطزیست عمل کردهاند.
*در حال حاضر شرایط فعلی قناتها را چگونه ارزیابی میکنید؟
قناتهای دنیا در شرایط فعلی بنا به دلایل متعدد از وضعیت بسامانی برخوردار نیستند که مهمترین این دلایل را تغییرات اقلیمی بهوجود آمده در سطح دنیا تشکیل میدهد.
بهواقع اگر بخواهیم وضعیت عمومی قنوات را در سطح دنیا مورد بررسی قرار دهیم مشاهده خواهیم کرد که خوشبختانه قناتهای ایران نسبت به سایر کشورها در شرایط مطلوبتری قرار دارند، علت آن است که علیرغم تغییرات اقلیمی و افت سطح آبهای زیرزمینی، مورد توجه خاص سهامداران و بهرهبرداران قنات از یکطرف و سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقهای از طرف دیگر قرار دارند و با همکاری یکدیگر سعی میکنند تا آنجا که ممکن است استمرار حیات قنات ادامهدار باشد، مگر آنکه با افت شدید سطح آب زیرزمینی مواجه شوند و آب از سطح راهرو و یا گالری قنات برای همیشه پایینتر برود. در این شرایط نمیتوان کار چندانی کرد مگر آنکه حفر پیشکار یا کف شکنی در دستور کار قرار گیرد که آنهم تا حدی پاسخ میدهد و چنانچه افت سطح آب زیرزمینی مرتباً و بدون وقفه ادامه یابد قنات بهطور کامل از مدار بهرهبرداری خارج میشود، این وضعیتی است که بعضی از قناتهای دشتی کشور دچار آن هستند.
درعینحال بر اساس گزارشی که چند سال پیش توسط دفتر مطالعات پایه شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر شد ایران از 37 هزار قنات فعال و غیر فعال بهره میبرد که فعالیت این تعداد قنات مایه امیدواری است و چنانچه تغییرات اقلیمی شدید نشود میتوانند نقش تعیینکنندهای در تأمین آب کشاورزی و حتی شرب و بهداشت ایفا کنند.
*با توجه به تنش آب چگونه میتوان از این ظرفیت بهره برد؟
همانگونه که اطلاع دارید کشورمان از سه نوع قنات بهرهمند است قناتهای دشتی، قناتهای نیمه کوهستانی و قناتهای کوهستانی. همانگونه که ذکر شد احیای قناتهای دشتی چنانچه خشک شوند بسیار سخت است ولی این موضوع در خصوص دو مورد دیگر کمتر صدق میکند. در واقع این دو نوع یعنی قناتهای نیمه کوهستانی و قناتهای کوهستانی بیشتر تحت تأثیر بارندگی هستند، یعنی چنانچه ترسالی اتفاق بیفتد و یا بارندگی در حد متوسط خود باشد این قناتها به کارکرد خویش ادامه میدهند ولی چنانچه خشکسالی اتفاق بیفتد آبدهی آنها کاهش یافته و یا خشک میشوند. به همین دلیل است که اصطلاحاً به این نوع قناتها «هوابین» گفته میشود. بنابراین چنانچه آبدهی این قناتها ناچیز شود نبایستی به حساب خشکیده شدن کامل آنها گذاشت و از آنها قطع امید کرد. بلکه بایستی بدانیم که با تغییر در میزان بارندگی مجدد فعال میشوند، در گذشته کشاورزان محلی دقیقاً این موضوع را تجربه کرده بودند و سپس از ابتدای سال میزان کشت خود را با میزان آبدهی قنات تنظیم کردند، بهعبارتدیگر نیازهای خود را تابع آبدهی قنات تنظیم میشد اما متأسفانه در شرایط فعلی این موضوع برعکس شده است چراکه ما میزان بهرهبرداری از منابع آبی را مطابق با نیازهای خود تنظیم میکنیم و معمولاً از آنها بیش از تغذیه دشتها بهرهبرداری میکنیم. مادامیکه بارندگی و در نتیجه تغذیه سفره با برداشت با یکدیگر در تعادل و توازن نباشند مشکلات مختلفی ازجمله افت سطح آب زیرزمینی بهوجود میآید و در نتیجه حجم آبخوان کاهش پیدا میکند، بنابراین بایستی رفتار گذشتگان را الگو قرار داد و مدیریت مصرف آب را با توجه به محدودیت منابع آب پیشه ساخت.
راهکار بعدی بهرهمندی از پتانسیل لایروبی است زیرا در گذشته قناتها سالی یکدفعه مورد لایروبی کامل قرار میگرفتهاند و مقنی و چرخکار انواع اشیا، رسوبات و اجسامی که مزاحمت بر سر راه حرکت آب در قنات ایجاد میکرده است را به بیرون منتقل میکردهاند. ریزش موضعی سقف قنات، نفوذ ریشه درختان و تجمع اجسامی که از طریق میله چاهها و بر اثر باد وارد راهرو قنات میشوند را میتوان از آن جمله دانست. متأسفانه در شرایط فعلی به دلیل آنکه کشاورزان قادر به تأمین بودجه لازم برای پرداخت هزینههای لایروبی نیستند این امر کمتر محقق میشود.
البته توجه داشته باشیم که در شرایط فعلی هزینه لایروبی قنات حدوداً یکمیلیون تومان است که تأمین آن برای کشاورزان و سهامداران قنات سهل نیست و میطلبد تا سازمان جهاد کشاورزی در این موضوع مشارکت داشته باشند.حال آنکه تجربیات نشان داده است که اگر لایروبی حتی در شرایط کمآبی انجام گردد، آبدهی قنات تا دو برابر نیز اضافه میشود.
مضاف بر اینکه عدم لایروبی قنات میتواند خرابیهای مضاعفی را در راهروی قنات ایجاد کند که تأمین هزینههای آن بهمراتب سختتر خواهد بود بنابراین لایروبی قنات یک امر ضروری است که گذشته از افزایش آبدهی اشتراک مساعی را در بین سهامداران و زارعین در برخواهد داشت.
معالوصف با توجه به آنچه گفته شد بهنظر میرسد در شهر همدان این روزها بتوان از قناتها بهعنوان یک فرصت در عرصه تأمین آب بهعنوان یک موهبت به لطف نیاکان برخوردار شود زیرا چنانکه گفته شد قناتهای همدان را میتوان در میان قناتهای کوهستانی و نیمهکوهستانی قلمداد کرد که احیای آن دور از دسترس نیست؛ بنابراین همانطور که گفته شد میبایست برای لایروبی و احیای آن برنامه متقنی از سوی دستگاهها متولی تدوین شود که دراینبین یقیناً نقش شرکت آب منطقهای، شرکت آب و فاضلاب و شهرداریها پررنگتر است.
شناسه خبر 44488