بنای شهر اراک در دوران فتحعلی‌شاه قاجار با رعایت اصول معماری و الگوی شهر شطرنجی به‌صورت قلعه‌ای دفاعی توسط یوسف‌خان گرجی ایجاد شد و با وجود اینکه تنها 200 سال از قدمت آن می‌گذرد، اما این شهر به‌دلیل نبود انسجام کافی در شهرسازی متوازن و رشد بی‌رویه صنعت، بدون درنظر گرفتن توان اکولوژیکی، این‌روزها ناباورانه به ایستگاه پیری و فرسودگی رسیده و منابع پایه آب، خاک و هوا در کنار آشفتگی ترافیکی، بی‌روح بودن منظر شهری و ده‌ها معضل دیگر، ساکنانش را رنج می‌دهد.

به‌گفته کارشناسان فرهنگی و اجتماعی، یک‌چهارم از مفاخر و مشاهیر کشور متعلق به استان مرکزی و اراک است که چنین شاخصه‌ای را شاید در کمتر خطه‌ای از ایران بتوان سراغ گرفت، اما این خصیصه در میان گردابی از معضلات و آشفتگی‌ها جلوه کم‌رنگی دارد و اگر نیم‌نگاهی به اخبار و رخدادهای روزانه رسانه‌ها بیندازیم، تابلوی معرفی این شهر اغلب با الفاظی چون آلودگی هوا، چالش‌های صنعتی و تصادفات نمایه گرفته و داشته‌های فرهنگی، مردم باصفا و دیدنی‌های کم‌نظیر، مفاخر و در یک کلام توسعه متوازن آن غبار گرفته است.

کلان‌شهر اراک بخشی از تمدن هفت‌هزارساله ایرانی را در قلب استان مرکزی با خود دارد و میراث‌دار تاریخ، طبیعت بکر و خُرده‌فرهنگ‌های بااصالت و غنی است که هریک به‌مثابه گنجینه و ثروتی در حوزه درآمدزایی و اشتغال محسوب می‌شوند؛ اما بیشتر ظرفیت‌های مذکور در سایه بخش اقتصادی کم‌رنگ‌تر جلوه می‌کند و کفه فعالیت‌های برنامه‌ای به‌شکلی نامتوازن بیشتر سویه صنعت را رشد داده و ظرفیت‌های طبیعی، گردشگری، عرصه خدمات و داشته‌های حوزه علمی و فرهنگی کمتر دیده شده است.

از داشته‌های حوزه گردشگری استان مرکزی و اراک همین بس که این شهر به‌صورت هم‌زمان طبیعت کوهستانی را در کنار کویر و تالاب دارد و گوشه و کنار آن مأمنی از سرمایه‌های تاریخی، رسومات و میراث معنوی و هنرهای دستی است که باید با گره زدن هوشمندانه این بخش به عرصه طبیعی و زیست‌بوم روستایی و کشاورزی، انقلابی در تولید ثروت و رونق اقتصادی و باروری اجتماعی و فرهنگی رقم بخورد و می‌طلبد که برای آفرینش و تقویت اقتصاد پاک در این خطه، تصمیم‌سازان کلان از ریل توسعه نامتوازن صنعتی خارج شده و با درافکندن طرحی نو، تداوم حیات و نشاط شهری و رونق اقتصادی را موجب شوند.

مهم‌ترین علتی که کلان‌شهر اراک را در شرایط اورژانسی آسیب‌های محیطی، فرهنگی و زیستی قرار داده، ضعف در برنامه‌ریزی هدفمند توسعه متوازن شهری است که سال‌های سال ریشه دوانده و تیرگی و پیچیدگی را برای این شهر رقم زده و اکنون نوبت آن است که این نارسایی آگاهانه اصلاح شود.

نمونه‌ای از این ضعف مدیریتی و برنامه‌ریزی را می‌توان در جانمایی فرودگاه اراک در هم‌جواری تالاب کویری میقان و نزدیک تصفیه‌خانه فاضلاب دانست.

و معضل دیگر در زمینه مدیریت پسماند و جانمایی نادرست محل دفع زباله در منطقه‌ امان‌آباد است که تهدیدی برای حوزه زیردست آن و کانون تأمین آب آشامیدنی اراک محسوب می‌شود و با وجود نشست‌های متمادی در دهه‌های اخیر، این نگرانی وجود داشته که نفوذ شیرابه‌های زباله به منابع آبی را شاهد باشیم.

فارغ از این موضوع، سامان مدیریت پسماند اراک نیز سال‌ها است که محوریت کارگروه‌های تصمیم‌سازی بوده و هربار با مصوبات تکراری و روندی کُند این مشکل مطرح شده و هنوز مردم این کلان‌شهر طرح کامل و جامع تفکیک پسماند از مبدأ را تجربه نکرده‌اند.

این‌روزها با حاکمیت خشک‌سالی، اراک به آلوده‌ترین شهر کشور تبدیل شده که علت آن ریزگردهای محلی است و باید برای این مشکل نیز چاره‌ای اندیشید و باید طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک را پی گرفت.

تالاب میقان اراک با 25 هکتار عرصه در هشت کیلومتری شمال شرق این کلان‌شهر واقع شده و جدای از عرصه کویری که چتر تهدیدش این‌روزها با ذرات معلق بر سر اراک کشیده شده، دریاچه فصلی دارد که 12 هکتار سطح آبگیر آن است و این نعمت خداداد با قرار گرفتن در زمره 10 تالاب مهم کشور، هرسال پذیرای 140 گونه پرنده آبزی و کنارآبزی به‌شکل دایم و موقت است، اما ضعف برنامه‌ریزی توریسم اینجا نیز برای اراک به‌چشم می‌خورد و هرگز چنین ظرفیت قوی برای درآمدزایی دیده نشده و غفلت از آن موجب شده که حتی این زیستگاه طبیعی با چالش‌های جدید زیست‌محیطی دست‌وپنجه نرم کند.

کارشناسان برجسته زیست‌محیطی اذعان کرده‌اند که حیات و سلامت شهری اراک با تالاب کویری میقان در هشت کیلومتری شمال شرقی این شهر گره خورده و غفلت از این حوزه بحران‌هایی می‌آفریند که گلوی شهر اراک را خواهد فشرد؛ درحالی که اگر مدیریت و برنامه اصولی برای این زیستگاه طبیعی اعمال شود، نه‌تنها درآمدزا خواهد بود، بلکه می‌توان از ثروت و رونق اقتصادی آن در سایه رعایت استانداردهای زیست‌محیطی سهمی را برای جبران جراحات قدیمی اختصاص داد.

سال‌ها است که هفت طرح سرمایه‌گذاری برای مدیریت و رونق گردشگری این تالاب بی‌استفاده و معطل مانده است و هرروز تنها از چالش‌هایی سخن گفته می‌شود که اگر رونق اقتصادی تالاب محقق شود، به‌آسانی می‌توان بر آن‌ها مرهم گذاشت.

نبود نقشه راه برای مدیریت تالاب میقان در تثبیت شن‌های روان، استفاده درست از منابع سولفات سدیم و همراهی هدفمند بهره‌برداران محلی حاشیه تالاب در مدیریت مشکلات و بهره‌مندی از نعمت خداداد پرنده‌نگری، سبب شده که اکنون شیری بی‌یال و دم ترسیم شود که سایه مخاطراتش بر سر کلان‌شهر اراک سنگینی می‌کند و تا سویه رفتار و راهبردها در مدیریت این حوزه تغییر نکند، داستان چالش‌های اراک قابل مهار نخواهد بود.

امروز وقت آن رسیده که گفتمان‌سازی مؤثر فرهنگی در قبال بهره‌برداری اصولی از تالاب میقان به‌گونه‌ای نهادینه شود که دیگر به واحد املاح معدنی به‌عنوان مزاحم نگریسته نشود، بلکه در تعامل مسئولانه این شرکت زخم‌های کهنه ترمیم شده و با رونق تورهای معدنی، درآمدزایی حاصل از تالاب صرف بهبود آن و درمان آسیب‌هایش شود و حرکت در بوته‌کاری و تثبیت شن‌های روان با تزریق درآمد حاصل از مدیریت مؤثر تالاب به‌گونه‌ای سرعت گیرد که خیزش ریزگرد و چادر غبار از اراک برداشته شود و این‌ شهر دوباره به پاکی هوا لبخند بزند.

15 آبان‌ماه به‌عنوان روز پرنده‌نگری تعیین شده که با وجود قاب‌ بی‌نظیر از جلوه حضور پرندگان تالاب میقان تاکنون از این ظرفیت به‌صورت اصولی بهره گرفته نشده و باید در فرصتی که با عنوان بزرگداشت روز اراک تعیین شده، با خروج از پوسته روزمرگی، قابلیت‌های این شهر را برجسته کرد و از درآمدهای آن برای نشاط اجتماعی و فرهنگی بهره گرفت.

طرح نمونه گردشگری دره گردو اراک نیز ازجمله ظرفیت‌های بکر است و با وجود اینکه از سال 85 این منطقه با وسعت 100 هکتار واقع در جنوب اراک باید به تفرجگاه ملی تبدیل می‌شد، هنوز به‌طور کامل در اختیار شهروندان نیست و عملیات آن درحال اجرا است.

وجود معضل ترافیک در هسته مرکزی اراک به‌دلیل تمرکز مراکز تجاری در این ناحیه است و مدیریت شهری نتوانسته به شکلی برنامه‌محور خدمات تجاری را در مناطق حاشیه‌ای گسترس دهد، ضمن آنکه اجرای برخی از تقاطع‌های غیر همسطح در کلان‌شهر اراک نیز با مطالعات قوی در نیازسنجی گره‌گشایی از مشکلات و ترافیک انجام نشده و برخی از آن‌ها پیش از اجرا نیازمند کار کارشناسی و نیازسنجی منطقه‌ای بوده است.

وجود مناطق حاشیه‌ای در بهترین نقاط خوش‌آب‌وهوای اراک نیز مشکلی است که در 40 سال اخیر نمود داشته و اگرچه در نشست‌های متعدد با تصمیم‌های مختلف و صرف منابع مالی، دستی به سر و گوش این محله‌ها کشیده شده، اما لایه‌ اصلی معضل پابرجا است و نیاز بوده که مدیریت شهری با ترسیم راهبردی اصولی ریشه مشکل را بخشکاند و این مناطق را به محله‌های برخوردار و استاندارد تبدیل کند و تحقق این مهم فقط با تعریف کارشناسی از ظرفیت بازآفرینی شهری میسر است.

در حوزه معرفی مشاهیر و نخبگان، این دیار با بیش از دو هزار نخبه در کارنامه‌اش نتوانسته آنچنان که باید و شاید، این داشته باارزش را در ابعاد بین‌المللی و ملی برجسته کند؛ بلکه حتی در منظر شهری اراک نیز از این ظرفیت‌ها در تغییر چهره شهری و الگوسازی برای مردم در حداقل ممکن استفاده نشده، هرچند در سخن و نشست‌ها فراوان درخصوص استفاده از گنجینه مشاهیر سخن به میان می‌آید.

اگرچه اراک از سال 1392 با مصوبه هیئت وزیران و موافقت رئیس‌جمهوری وقت به جرگه کلان‌شهرهای کشور پیوست، اما واقعیت آن است که این خطه به‌شدت از نبود نظم ساختاری در مدیریت معابر و ترافیک شهری، مشکلات عدیده منظر و مبلمان شهری و مشارکت‌جویی در امور فرهنگ شهروندی رنج می‌برد و چاره درمان این معضلات پای کار آمدن گروه‌های مرجع دانشگاهی و نخبگان شهرسازی است.

تعیین ایامی به‌‌عنوان «روز اراک» فرصتی مغتنم است که به دور از شعارزدگی مسائل شهر اراک با عینک علمی و اصولی واکاوی شود و گفتمان‌سازی مؤثر برای مؤلفه‌های زیرساختی و روبنایی آن دیده شود و موضوع این است که تا نگاه به مدیریت شهری و برنامه‌های کلان و فرادستی در این زمینه تغییر نیابد، برگزاری مراسم و آیین‌های سمبلیک درمانی موقت است و این شهر نمی‌تواند داشته‌هایش را چون تاجی زرین برجسته کند.

علاوه‌بر تغییر نگرش در ابعاد مدیریتی و تصمیم‌سازی برای اراک، نیاز است که اقشار مختلف مردم با تقویت شاخص‌های شهروندی، تشکیل گروه‌های مردم‌نهاد قوی در حوزه‌های مختلف و بهبود فرهنگ شهرنشینی و مسئولیت‌پذیری فرهنگی و اجتماعی، حلقه واسط زنجیره توسعه شهری اراک را پُر کنند و این خطه را در قواره کلان‌شهر رشد دهند.

«دیار آفتاب» نامی است که با توجه به داشته‌های اراک برازنده این خطه بوده و امید است در سایه تغییر نگرش و برنامه‌ها، روزی فرا رسد که هفته اراک به دور از آسیب‌ها و مشکلات پیش رو، تنها معرف زیبایی‌های فرهنگی، طبیعی و داشته‌های تاریخی خود باشد.