حیات‌وحش، بخشی از سیستم پیچیده اکوسیستم‌هایی است که در افزایش بهره‌وری و پایداری زیست‌بوم نقش اساسی دارد چراکه انسان برای تأمین آب، غذا، ارزش‌های زیبایی‌شناختی و فعالیت‌های تفریحی خود به آن وابسته است. اما چگونه؟ اگر چرخه و زنجیره حیات را درنظر بگیریم در واقع این حیات‌وحش است که باعث پایداری اکوسیستم و چرخه‌های مواد و انرژی می‌شود از طریق همچون تنظیم جمعیت‌ها، کنترل موجودات بیماری‌زا، حفظ پاکیزگی محیط با لاشه‌خواری حیوانات اهلی و وحشی، شخم زدن خاک، افزایش هوادهی خاک، افزایش نفوذپذیری آب در خاک، تنظیم تراکم مواد معدنی، و غیره. برای مثال وقتی نسل گونه شکارگری از بین می‌رود جمعیت جانوران دیگر که طعمه آن جانور بودند افزایش می‌یابند.

از طرفی بسیاری از کشورهای دارای تنوع‌زیستی بالا، درآمدهای زیادی از بخش حیات‌وحش دارند کشورهایی همچون کنیا و تانزانیا که بهره‌ای از ذخایر نفت نبرده‌اند، عمده درآمد خود را از این بخش کسب می‌کنند و بدین وسیله روش‌هایی را برای کسب درآمد و اشتغال‌زایی و نه تاراج و مصرف داشته‌های طبیعی‌شان، به‌کار گرفته‌اند. به‌طوری که یکی از اقتصاددانان حیات‌وحش برآورد کرده که یک ماده شیر طی هفت سال از عمر خود در کشور کنیا، 512 هزار دلار درآمد ایجاد می‌کند، درحالی‌که اگر این شیر به‌خاطر استفاده از پوستش کشته شود، فقط 10هزار دلار ارزش دارد. این مقایسه ارزش طبیعت‌گرد (اکوتوریست) را بسیار واضح بیان می‌کند و این جدای از حدود 21 شغلی است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به واسطه حضور یک طبیعت‌گرد در یک کشور ایجاد می‌شود. امروزه کشورهای توسعه‌یافته، از حیات‌وحش به‌عنوان صنعتی در کنار صنایع دیگر یاد می‌کنند در حالی ‌که برای ما فعالیت در زمینه حیات‌وحش، غیررسمی و بی‌اهمیت است.

بررسی درآمدهای میلیون دلاری که سریلانکا، نپال، تانزانیا، آفریقای جنوبی، آمریکا یا سایر کشورها، سالانه از بازدیدکنند‌گان حیات‌وحش‌شان کسب می‌کنند، به‌درستی جای خالی ایران و استان‌های مطرح در این صنعت پولساز گردشگری، شدیداً احساس می‌شود حال آنکه در این بین همدان با داشتن اکوسیستم طبیعی منحصر همراه با گونه‌های جانوری می‌تواند یکی از مقاصد گردشگری حیات وحش باشد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره گفت‌وگویی با معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مهدی صفی‌خانی با اشاره به اینکه در حال حاضر اصلی‌ترین تهدید حیات وحش جانوری، به تغییر کاربری اراضی و در پی آن تخریب زیستگاه بازمی‌گردد تصریح کرد: دشت اسدآباد یکی از زیستگاه‌های میش‌مرغ در کشور بوده اما در این سال‌ها با تغییر گسترده‌ای که در کاربری اراضی آن ایجاد شد و از مرتع به دیمزار و پس‌ازآن به زمین کشاورزی و آبی تبدیل شدند تحت تأثیر بسیار شدید قرار گرفته و با وجود اینکه می‌توانست یکی از زیستگاه‌های خیلی خوب برای گونه میش‌مرغ باشد متأسفانه این کار باعث شد تا عملاً ظرفیت بالقوه خود را از دست بدهد.

وی عنوان کرد: متأسفانه تغییر کاربری بسیار گسترده‌ای در آن منطقه اتفاق افتاده و بازگشت به وضع سابق نیازمند آن است که تمام این اراضی را تملک کرده و یا مالکان را به کشت نکردن در اراضی این محدوده و منطقه قانع کنیم؛ با توجه به ارزش ریالی اراضی کشاورزی قانع کردن کشاورزان کار بسیار دشوار و سختی است.

وی ادامه داد: احیای زیستگاه میش‌مرغ یک عزم دسته‌جمعی توسط مسئولان و مردم را می‌طلبد تا بتوانیم سال‌های سال روی این زیستگاه کار کنیم و آن را به وضع سابق با کمترین استرس و تنش محیطی برگردانیم تا اگر گونه میش‌مرغ به منطقه بازگشت، منطقه و زیستگاه سابق خود را آرام ببیند و با این شرایط در زیستگاه گذشته خود بماند؛ متأسفانه من نسبت به تحقق این موضوع امید کمی دارم.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان با تأکید بر اینکه انتخاب مناطق حفاظت‌شده، بر اساس وجود و ظرفیت گونه‌های خاص است ابراز کرد: در پی حفاظت از این گونه‌ها دیگر گونه‌ها به‌عنوان زنجیره غذایی این اکوسیستم نیز حفاظت می‌شوند.

صفی‌خانی با اشاره به گونه‌های شاخص استان ازجمله کَل و بز یا همان قوچ و میش ابراز کرد: در پی ایجاد مناطق حفاظت‌شده تجربه نشان داده در حاشیه این گونه مناطق ازآنجاکه تغذیه مناسب برای گونه‌های مختلف وجود دارد موضوع حمله دام‌های منطقه از طریق گونه‌هایی همچون روباه و گرگ هم کمتر اتفاق می‌افتد زیرا در این مناطق شرایط زیست از یک ثبات نسبی برخوردار است.

وی با بیان اینکه در استان همدان شرایط ویژه‌ای به لحاظ تراکم جمعیتی در واحد سطح وجود دارد پس مناطق تحت حفاظت معمولاً حالت جزیره‌ای یافته و کوچک هستند، اذعان کرد: دلیلش این است که تراکم بالای جمعیت منجر به شکننده شدن این مناطق شده به‌نحوی‌که مدیریت به دلیل همین شکنندگی سخت است.

این مسئول با تأکید بر اینکه کوچک بودن منطقه، کار مدیریتی را به‌مراتب سخت‌تر می‌کند زیرا کوچک‌ترین آسیب می‌تواند منطقه را دچار تنش‌هایی به‌مراتب بزرگ‌تر کند، افزود: این موضوع ممکن است عواقب ناگواری برای منطقه تحت حفاظت در پی داشته باشد.

صفی‌خانی با تأکید بر اینکه تخریب زیستگاه، خشک‌سالی و تغییر کاربری، مانع از ثبات و مانایی مناطق زیستگاهی می‌شود ابراز کرد: اگر بخواهیم آماری سرانگشتی از تنوع زیستی جانوری در همدان بدهیم تاکنون 40 گونه پستاندار، بیش از 181 گونه پرنده، 43 گونه خزنده، 39 گونه ماهی و چهار گونه دوزیست در استان شناسایی شده‌اند که از این تعداد 26 گونه در معرض تهدید قرار دارند؛ ازجمله آن‌ها می‌توان لاک‌پشت مهمیزدار، افعی زنجانی و آگاما وزغی ایرانی (آگامی سر وزغی) را نام برد که بایستی با اجرای برنامه‌های کارشناسی نسبت به حفظ بقای آن‌ها اقدام کرد.

وی افزود: علاوه بر تغییر کاربری اراضی و در پی آن تخریب زیستگاه؛ شرایط اقلیمی، گرم شدن هوا، خشک‌سالی، تخریب زیستگاه حیوانات و کمبود طعمه، تعرض انسانی به طبیعت و شکار بی‌رویه و غیرقانونی را می‌توان در انقراض گونه‌های جانوری مؤثر دانست.

این مسئول با اشاره به اتفاقات اخیر و نزدیک شدن برخی گونه‌های جانوری به حاشیه شهرها، روستاها و در برخی موارد مناطق سکونتگاهی، گفت: یکی از پیامدهای اصلی تخریب زیستگاه‌‌ها، برخورد غلط با گونه‌های جانوری همچون غذارسانی به سگ‌های بلاصاحب و موارد این‌چنینی است.

صفی‌خانی با اشاره به اینکه با توجه به سرد شدن هوا و کاهش طعمه حضور گونه‌هایی نظیر گرگ، شغال و روباه در حاشیه روستاها، شهرها و در مناطق مسکونی طبیعی است گفت: بنابراین به شهروندان به‌ویژه افراد مسن و خردسال توصیه می‌شود از تردد در ساعات خلوت شبانه‌روز در حواشی شهر پرهیز کنند.

وی با تأکید بر اینکه گونه گرگ به‌عنوان یک گونه گوشت‌خوار در رأس هرم غذایی قرار گرفته پس این انتظار از سازمان حفاظت از محیط زیست که با مشاهده گونه نسبت به معدوم کردن آن اقدام کند درست نیست اظهار کرد: برخی از افراد خواستار تلف کردن گونه‌های جانوری از این مجموعه هستند که غیر منطقی است چون این کار مغایر با اصول حفاظتی بوده و آثار منفی تلف کردن و نابودی گونه‌های وحشی در درازمدت مشکلات زیادی ایجاد می‌کند.

معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان خطاب به شهروندان همدانی و مسئولان افزود: مدیریت صحیح پسماند با تفکیک زباله از مبدأ و انتقال زباله به باکس‌ها در زمان‌های تعیین‌شده، امکان به‌دست آوردن غذا را برای گونه‌های وحشی ناممکن و دشوار کرده بنابراین با نایاب شدن غذا میزان حضور این گونه‌ها نیز در مناطق مسکونی کاهش می‌یابد.

صفی‌خانی با بیان اینکه همدان به لحاظ موقعیت جغرافیایی و تعدد باغ‌ها در حاشیه شهر، از گذشته زیستگاه خوبی برای گونه‌هایی نظیر گرگ، روباه و شغال بوده که با گذشت زمان زیستگاه این حیوانات به علت تبدیل باغ‌ها به خانه‌باغ، توسعه شهری و کشیده شدن جاده تخریب، این گونه‌ها بیش از پیش به مناطق مسکونی کشانده شدند اظهار کرد: تداوم رویه ناصحیح تخریب زیستگاه حیوانات و تصرف محل زندگی آن‌ها توسط انسان، گونه‌های وحشی را به‌ویژه در فصل سرد سال برای تأمین طعمه و غذای مورد نیاز برای بقا با مشکل مواجه و آن‌ها را روزبه‌روز به مناطق مسکونی نزدیک‌تر کرد؛ بنابراین توقع حضور نیافتن گونه‌های وحشی در مناطق مسکونی با توجه به تصرف و تخریب زیستگاه حیوانات، خواسته به‌جایی نیست.

وی ادامه داد: به طور حتم در صورتی که امکان تغذیه برای گونه‌های وحشی در محیط‌های مسکونی دشوار و غذا نایاب شود شاهد کاهش حضور حیات وحش در مناطق شهری و روستایی خواهیم بود.

معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان از شهروندان خواست در صورت مشاهده گونه‌های وحشی در سطح شهر موضوع را از طریق تماس با سامانه 1540 اداره کل حفاظت از محیط زیست اطلاع‌رسانی کنند تا مأموران یگان حفاظت محیط زیست با حضور به‌موقع در محل اقدامات لازم را انجام دهند.

صفی‌خانی تأکید کرد: گونه‌ای نظیر گرگ از انسان هراس دارد و تنها در صورت داشتن بیماری هاری، قرار گرفتن در تنگنا و احساس خطر، به انسان حمله‌ور می‌شود بنابراین در صورت مشاهده آن‌ها، از عکس و فیلم گرفتن از حیوان اجتناب و با فاصله از کنار آن گذر کنید.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد حفظ گونه‌های جانوری در زنجیره غذایی و حفظ گونه‌های در معرض خطر انقراض با توجه به آسیب‌های دوسویه‌ای که ممکن است نزدیکی سکونتگاه‌های انسان به زیستگاه‌های حیات‌ وحش برای انسان‌ها و حیوانات ایجاد کند، ضروری است، همچنین می‌توان از آسیب و خطر انقراض گونه‌های در معرض خطر و ارزشمند جانوری با در نظر گرفتن برنامه‌های پیشگیرانه و آموزشی لازم به جوامع محلی جلوگیری کرد. بدون تردید استفاده از تجارب سایر کشورها در این زمینه مثل فرصتی است تا دیگر شاهد تلف شدن حیوانات وحشی که برای تأمین غذا به مناطق شهری نزدیک شده‌اند؛ نباشیم.