امروزه در پی افزایش جمعیت، فعالیت‌های انسانی و گسترش شهرها، ابعاد و تعداد پروژه‌های عمرانی و ساختمانی نیز رو به‌فزونی نهاده که ناگزیر در این روند شاهد بروز مسائل مختلف منفی و مثبتی هستیم که شاید مهم‌ترین‌ آن، افزایش تولید انواع ضایعات تخریب و نخاله‌های ساختمانی است.

ضایعات و پسماندهایی که به‌دلیل ماندگاری بالا و تبعات چندوجهی اگر از هم‌اکنون به‌خوبی مدیریت نشود می‌تواند آسیب‌ها و لطمات بسیار جدی و زیادی را به محیط زیست و اقتصاد کشور وارد کند.

توجه به این موضوع از آن حیث مهم است که اگرچه این مواد، حاصل پروژه‌‌های تخریب یا عملیات ساخت‌ و ساز هستند، اما اغلب به‌دلیل جنس خود سرب، آزبست یا سایر مواد خطرناک نیز دارند و به‌عنوان یک آلاینده زیست‌‌محیطی موجب تخریب عرصه‌های نباتی و آلودگی آب‌ها می‌شوند. البته خطرات ترافیکی ناشی از تخلیه آن‌ها در کنار جادها و یا اینکه همین پسماندها محل‌های مناسبی برای زندگی انواع و اقسام حشرات موذی، جوندگان و سگ‌های ولگرد محسوب می‌شوند و این موجودات نیز منابع و عوامل انواع بیماری‌هایی هستند که در کوتاه‌مدت سلامت ساکنان هر محله و شهروندان را مورد تهدید قرار می‌دهد، به جای خود.

البته در حال حاضر از سه روش انباشت، دفن و بازیافت برای مدیریت این ضایعات استفاده می‌شود. با توجه به آسیب‌هایی که متأثر از روش‌های قدیمی و ارزان‌قیمت یعنی دفن و انباشت به‌وجود آمده بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته در راستای حفظ محیط زیست و متعاقباً استحصال سود از محل بازفراوری، تلاش‌های خود را معطوف به روش سوم یعنی بازیافت کرده‌اند؛ زیرا در این رویه نخاله‌‌های ساختمانی به‌خوبی مدیریت شده، استفاده مجدد از آن‌ها امکان‌پذیر می‌شود و اینکه در نهایت با حفظ منابع اولیه مرتبط با مصالح ساختمانی، اشتغال‌زایی و ارزآوری رونق می‌یابد.

به دیگر معنا مهم‌‌ترین عوامل توجیه اقتصادی بازیافت نخاله‌‌های ساختمانی هزینه زیاد مصالح اولیه، هزینه حمل نخاله از محل تولید به مکان دفع، هزینه دفن نخاله، افزایش روزافزون بهای مصالح اولیه و خسارت‌‌های غیرقابل جبران زیست‌‌محیطی در بلندمدت است که باعث شده این امر در بسیاری از کشورهای پیشرفته به‌دلیل مسائل زیست‌محیطی مانند کمبود منابع، محل دفن و پیامدهای آلودگی محیط زیست مورد توجه ویژه قرار گیرد.

  رو به رشد یا رو به سقوط

و اما به‌مانند همه جوامع شهری، روند نوسازی و افزایش ساخت و سازها در همدان نیز علاوه بر رویکرد مثبت توسعه و مدرنیته اما باعث بروز معضلی منفی به نام ایجاد نخاله‌ها و پسماندهای ساختمانی هم شده که به‌دلیل فقدان یک برنامه‌ریزی مشخص مبتنی بر ساماندهی و دفع و یا تعیین تکلیف عِلمی و عُقلایی، در حال حاضر تبعات و مشکلات فراوانی را در جنبه‌های مختلف گریبانگیر شهر و شهروندان کرده است.

یک حجم بسیار عظیم و وسیع از ضایعات و پسماند شامل بتن، شیشه، فلزات، آجر، کاشی، گچ، چوب، سرامیک، سیمان، قیر، آسفالت پلاستیک و... که به‌جز معدودی از آن‌ها (یعنی فلزات، شیشه و پلاستیک) که قابلیت بازیافت سریع را داشته و معمولاً در همان محل تخریب یا ساخت و ساز تفکیک می‌شوند اما مابقی در مقادیر کم و زیاد به‌وسیله وانت‌بار و کامیون سالیان متمادی است که به خارج از شهر حمل و در کنار جاده‌ها، مزارع و باغ‌ها رها می‌شوند، بدتر اینکه روز به‌روز نیز بر حجم آن‌ها اضافه می‌شود.

اگرچه با توجه به افزایش تبعات زیست‌محیطی و اثرات بصری این پدیده ناهنجار نهایتاً شهرداری همدان مجبور شد تا در راستای پاسخگویی به افکار عمومی و مطالبات شهروندی، ضمن انتخاب و اعلام نقاطی خارج از شهر همراه با نظارتی نصفه و نیمه بر صاحبان خودروها و ماشین‌آلات تخلیه نخاله‌های ساختمانی آن‌ها را وادار به حمل نخاله به این مکان کند.

اما در نهایت و در کوتاه زمان ظرفیت فضای سایت‌های تعریف‌شده نیز تکمیل شد و مدیریت شهری به‌ناچار مجبور به پیدا کردن فضای دیگری برای این امر شد در حالی که به گفته کارشناسان با توجه به حجم بالای ساخت و ساز و تخریب تصور می‌شود فضاهای پیشنهادی بعدی نیز به سرعت تمام تکمیل و رویه مکان‌یابی سایتی جدید برای تخلیه نخاله‌های ساختمانی به یک داستان سریالی بی‌مزه تبدیل شود. البته این نیز در حالی بوده و هست که در همین مدت نیز حجم وسیعی از این پسماندها به‌صورت شبانه‌روزی در کنار جادها و زمین‌های کشاورزی و باغ‌های پیرامون شهر تخلیه شده و کسی مسئول و یا پاسخگوی چرایی این موضوع نیست.

در این خصوص برخی صاحب‌نظران با عنوان اینکه بهسازی، بازسازی، تخریب ساختمان‌های عمومی، نوع سازه، فعالیت و ابعاد، نوع مصالح و روش تخریب و نحوه عمل پیمانکار از عوامل مؤثر در افزایش نخاله‌های ساختمانی است، معتقدند که جدا از ایجاد سایت‌های جدید، می‌توان با تشکیل بانک اطلاعاتی کامل از فعالیت خودروهای تخلیه نخاله‌های ساختمانی، نصب GPS در همه خودروها، ایجاد گروه‌های نظارتی، رصد سطح شهر برای شناسایی اماکن تخریبی و اعمال مجازات‌های شدید از سوی پلیس راهور در خصوص خودروهای متخلف و... تا حد زیادی مانع از تخلیه پسماندها در مسیرها و زمین‌های کشاورزی شد؛ اما ظاهراً هنوز اراده و زیرساختی برای تحقق این موضوعات ایجاد و تعریف نشده است.

گو آنکه شاید تحقق راهکارهای فوق (به‌تنهایی یا در مجموع) این توانایی را داشته و دارد که باعث جلوگیری از این شکل از سهل‌انگاری شده و تا حدودی مانع از تخریب محیط زیست و از بین رفتن منابع طبیع گردد یا حتی‌الامکان روند آن‌را آهسته کند اما در نهایت هنوز این سؤالات باقی است که؛

-به‌دلیل روند توقف‌ناپذیر گسترش ساخت و سازهای عمرانی، تخریب و مرمت ساختمان‌ها و در مجموع توسعه و نوسازی شهر در طولانی‌مدت با توجه به حجم بالای تولید پسماندهای ساختمانی در بخش‌های مسکونی و صنعتی، آیا مدیریت شهری نباید به‌دنبال راهکاری علمی، واقعی، مؤثر و اساسی برای تعیین تکلیف این پسماندها باشد؟

- در نهایت از محل این سوء‌مدیریت و غفلت، چه میزانی از گستره زیست‌محیطی و منابع طبیعی شهر همدان به گورستان نخاله‌های ساختمانی تبدیل خواهد شد؟

-به‌جز برخی شعارها و وعده‌ها تاکنون چه اقدامی در خصوص حل این معضل رو به افزایش انجام و منتج به نتیجه شده است؟

-آیا وقت آن نرسیده که مجازات‌ها و اقدامات نظارتی بیشتر و مؤثرتری برای برخورد با این معضل در دستور کار متولیان نظام شهری قرار گیرد؟

- کدام قانون و راهکار لازم‌الاجرای دیگری باید تدوین و ابلاغ شود تا بتواند ما را از سقوط به این ورطه نجات دهد؟

فاجعه‌ای که امروز به لطف فعالیت شبانه‌روزی صدها خودروی حمل نخاله و صدالبته سکوت معنادار مدیران، مسئولان و متولیان، در جای جای شهر همدان از ورودی‌های تهران، ملایر و کرمانشاه گرفته تا مسیرهای گردشگری، باغ‌های شهر و زمین‌های کشاورزی به‌خوبی قابل مشاهده است و همچون زگیلی زشت بر چهره شهر خودنمایی می‌کند.

حالا البته از این موضوع هم نباید غافل بود که در وجه دیگر انباشت حجم زیادی از این پسماندها در کوچه‌ها و خیابان‌ها نیز موجب سد معبر و ایجاد مزاحمت برای مردم شده و یا به‌دلیل بی‌توجهی رانندگان در هنگام جابجایی شاهد ریزش بخشی از آن‌ها در سطح معابر شهری هم هستیم که این خود نیز به‌مثابه قوز بالای قوز باعث بروز خطر برای رانندگان و خدشه بر مناظر شهری هم می‌شود. گویی در این شهر فرد، نهاد و سازمانی، متولی برخورد با این افراد و این شکل از تخلف نبوده و شهر به بهشت نخاله‌پراکن‌ها مبدل شده است.

بدون شک وجود همین دست غفلت و بی‌تفاوتی‌هاست که باعث می‌شود که نه‌فقط شب‌ها که بعضاً حتی در میانه روز هم شاهد زایش یک‌باره ده‌ها تپه نخاله در کنار جاده‌ها، باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی که سرمایه‌های شغلی و طبیعی هستند، باشیم در حالی که تنها اقدام عملی مسئولان دلسوز هم چیزی جز یک اظهار تأسف و رفع تکلیفی از تخریب طبیعت، نقض آشکار قانون، تجاوز به حریم شهروندان و نهایتاً صدور دستوری فوری مبنی بر صاف کردن و هل دادن آن‌ها به میان عرصه‌ها، مزارع و باغ‌ها توسط بولدوزر و گریدر‌های اداره راه و شهرداری (در راستای پاک کردن صورت‌مسئله) نیست.

**بازیافت، راهکاری که اصلاً دیده نمی‌شود

متأسفانه در حالی مدیریت شهری همدان رسماً اقدام به تبدیل کردن عرصه‌های طبیعی به گورستان نخاله و پسماندهای ساختمانی می‌کند که طی نتایج پژوهش‌ها و بررسی‌های انجام‌شده از سوی مؤسسات علمی مشخص شده که هرچند شاهد افزایش ده‌ها برابری حجم پسماندهای ساختمانی نسبت به سال قبل در شهرها هستیم اما بطور معمول حدود 50 تا 80 درصد این مواد قابلیت بازیافت و استفاده مجدد را دارند که می‌توان با سرمایه‌گذاری در ایجاد زیرساخت‌های بازیافت آن‌ها را به چرخه بازفراوری برگرداند.

در این خصوص برخی کارشناسان با اشاره به اینکه به‌طور معمول، بیش از 10 درصد مصالح ساختمانی فقط در کارگاه‌‌ها از بین می‌ رود، تصریح می‌کنند که امروزه در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته راهبرد نخست در خصوص کاهش پسماند، استفاده کمتر از منابع در برابر استفاده بیشتر از مصالح بازیافتی است؛ یعنی قبل از ساخت‌ و ساز با استفاده از روش‌‌های علمی و کنترل‌‌های مؤثر، میزان نخاله‌‌ها و ضایعات ساختمانی را کاهش می‌‌دهند.

در عین حال و در بسیاری از همین کشورها نیز با وضع قوانین حمایتی و ایجاد زیرساخت‌‌های مناسب، بازیافت نخاله‌‌های ساختمانی طی سال‌‌های اخیر، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته که رایج‌‌ترین کاربردهای نخاله‌‌های ساختمانی را می‌توان در مواردی چون تهیه بتن، محوطه‌‌سازی، راهسازی، زیرسازی راه‌‌ها، طراحی پارک‌‌ها و... برشمرد.

مع‌الوصف در شهر همدان به‌دلیل عدم تطابق طراحی با ابعاد مصالح موجود در بازار، ضعف دانش مدیریت پروژه، عدم وجود قوانین حمایتی برای نهادها و شرکت‌‌های فعال در این زمینه، نبود زیرساخت‌‌ها و تجهیزات مناسب برای استفاده از روش‌‌های مدرن بازیافت، عدم نگهداری مناسب مصالح و بی‌توجهی سازندگان به اتلاف مصالح، شاهد اتلاف و متعاقباً تولید حجم بالایی از ضایعات ساختمانی هستیم که در خصوص بازیافت این مواد نیز صرفاً به‌دلیل بی‌توجهی برخی مسئولان و مدیران شاهد کمترین تلاش برای کاهش میزان تولید پسماندهای ساختمانی و متعاقباً افزایش حجم دفن و آلوده‌سازی محیط زیست هستیم.

کارشناسان با اشاره به اینکه امروزه در بسیاری از استان‌ها قدم‌های خوب و مثبتی برای بازیافت پسماندهای ساختمانی برداشته شده و توجه و تمرکز بر موضوع بازیافت این ضایعات، از دغدغه‌‌های اساسی مدیران خصوصاً مدیران شهری و شهرداری‌‌هاست عنوان می‌کنند که در شهر همدان مدیران عموماً به‌دنبال سریعترین و ارزانترین راهکار برای خلاص شدن از پسماندها هستند که این روش نیز چیزی جز دفن نیست.

آن‌ها معتقدند به‌دلیل عدم درک ارزش این فرایند و متعاقباً عدم ارائه تسهیلات مناسب و عدم تضمین‌‌های لازم به سرمایه‌‌گذاران از سوی مدیریت شهری در این عرصه، وضعیت بازیافت نخاله‌‌های ساختمانی در همدان، چندان امیدبخش نیست بنابراین جدای از آن حجم پسماندهایی که در سایت‌های دفن انباشت شده، افزایش مناظری از تپه‌های پسماند ساختمانی در مسیرهای بین راه‌ها، باغ‌ها و مزارع هم دیگر امر عجیبی نیست و حتی باید منتظر روزهای به‌مراتب بدتری برای محیط زیست و عرصه‌های طبیعی استان بود.

البته این در حالی است که از منظر این صاحب‌نظران وقتی صحبت از بازیافت می‌شود باید بدانیم که این فرایند جدا از جلوگیری از آسیب زدن به طبیعت، سود سرشاری را نصیب شهرداری به‌عنوان متولی نظام مدیریت پسماند خواهد کرد؛ زیرا هدف بازیافت، تنظیم مجدد فعالیت‌‌های ساخت‌ و ساز با هدف توسعه زیست‌‌محیطی یعنی مصرف هوشمندانه منابع طبیعی، بهره‌‌وری در مصرف انرژی، توسعه اقتصادی به معنای بهره‌وری بالا، هزینه‌‌های کم و سود بالاتر، توسعه اجتماعی به مفهوم افزایش سطح اشتغال، بهبود سلامت جامعه، افزایش بهره‌‌وری فرآیند ساخت و ساز است زیرا شهرداری این امکان را دارد تا با سرمایه‌گذاری و ایجاد مراکز بازیافت، با استفاده از انواع نخاله‌های ساختمانی مثل سنگ، سیمان، آجر، سرامیک و کاشی، پودر سنگ، شن و ماسه و... نسبت به تهیه‌ بتن، محوطه‌سازی، پارک‌سازی، راهسازی و زیرسازی اقدام کند که این امر می‌تواند علاوه بر رشد و افزایش نرخ اشتغال‌ در استان موجب کاهش هزینه‌های عمومی تهیه مصالح برای شهرداری و حتی کسب درآمد از ره‌آورد فروش این محصولات به متقاضیان شود.

همچنین نقش دیگر عملیات بازیافت نخاله‌های ساختمانی، ارزش اقتصادی استفاده مجدد آن در تهیه برخی مصالح مانند شن و ماسه است که به نحو چشمگیری منابع زیست‌محیطی و به‌خصوص رودخانه‌ها را (به‌عنوان مهم‌ترین منابع استحصال) حفظ خواهد کرد.

در این خصوص برخی کارشناسان محیط زیست نیز با اشاره به اینکه پسماندهای ساختمانی در طولانی مدت در طبیعت باقی مانده و نه‌تنها قابلیت رشد و نمو گیاه ندارند بلکه مانع رشد گیاهان در مراکز انباشت نیز خواهند شد. آن‌ها معتقدند انباشت این مواد در حجم بالا باعث آلودگی آب‌ها نیز خواهد شد، بنابراین توجه به موضوع بازیافت مصالح قابل‌ مصرف (به‌عنوان یک راهکار مثبت و چندوجهی) علاوه بر محدود کردن آلاینده‌‌ها کمک شایانی به زیباسازی طبیعت کرده و باعث جلوگیری از آلودگی محیط زیست و از بین رفتن عرصه‌های طبیعی، گیاهان، درختان و گونه‌های جانوری خواهد شد.