طوفان شن یک پدیده هواشناسی است که طی آن مجموعه‌ای از ذرات گردوغبار یا ماسه توسط باد شدید و متلاطم در هوا معلق می‌شوند. این پدیده بیشتر در مناطقی رخ می‌دهد که زمین با خاک سست یا ماسه پوشیده شده است که به‌دلیل تغییرات اقلیمی با منشأ انسانی و جابه‌جایی بیوم‌ها و گونه‌های استوایی از استوا به سمت قطب‌های زمین، به شدت در حال افزایش است.

طوفان‌های شن و گردوغبار پدیده‌های طبیعی و رایج هواشناسی هستند که ماسه‌ها و گردوغبار را به هزاران کیلومتر دورتر از محل اصلی منتقل می‌کنند. گردوغبار صحرای آفریقا هر سال خاک آمازون را با 22 هزار تن فسفر بارور می‌کند.

*عوامل ایجاد طوفان شن

خشک‌سالی در بعضی مناطق همراه با وزش بادهای شدید و احتمال خروج رسوبات از خاک باعث طوفان شن می‌شود. به گفته سازمان ملل، تغییرات اقلیمی انسانی عواقب دهه‌ها مدیریت ناپایدار خاک و منابع آب است که در بعضی مناطق باعث تشدید طوفان‌های شن و گردوغبار شده است.

در آوریل 2024، آکروپولیس آتن در یک‌هاله نارنجی‌رنگ به استقبال طلوع آفتاب رفت، در حالی که ابرهای غبار از صحرای آفریقا به سمت شمال در حال ورود به آتن و شهرهای یونان بودند. به گفته مدیر تحقیقات رصدخانه ملی آتن، غلظت این ابر غبار بیشتر از ابرهای قبلی بود. در فوریه 2022، طوفان گردوغبار از الجزایر به اسپانیا نفوذ کرد و بخش بزرگی از آن را فرا گرفت و این کشور را به رنگ قرمز درآورد.

سازمان هواشناسی اسپانیا این پدیده را به‌عنوان یک وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد. برخی از کارشناسان هواشناسی شواهدی از تغییرات اقلیمی و جریان گردوغبار از شمال آفریقا به جنوب اروپا و حوزه مدیترانه یافته‌اند.

نقش انسان‌ها در پیدایش طوفان‌های گردوغبار در چندین دهه قبل مشخص شده بود. بین سال‌های 1932 و 1939، یک طوفان شن مداوم موسوم به کاسه غبار از چمنزارهای خلیج مکزیک تا کانادا عبور کرد و باعث تخریب جنگل‌هایی شد که چندهزار گونه وحشی در آن زندگی می‌کردند و همچنین منجر به بروز دوره‌ای از فقر و بیماری در تگزاس شد که پیش از آن وجود نداشت.

*عواقب طوفان شن بر زندگی انسان

به گفته سازمان جهانی هواشناسی، طوفان شن باعث می‌شود افراد شن و ذرات کوچک معلق در هوا را استنشاق کنند و دچار مشکلات جدی تنفسی شوند. هرچه طوفان شدیدتر باشد، گردوغبار بیشتری وارد ریه انسان‌ها می‌شود. گردوغبار ریه‌ها را تحریک می‌کند و منجر به واکنش‌های آلرژیک و همچنین حملات آسم می‌شود. سرفه، خس‌خس سینه، آبریزش بینی، آسم، ذات‌الریه، رینیت آلرژیک و سیلیکوزیس بعضی از بیماری‌های شایع‌تر ناشی از طوفان شن هستند. علاوه بر این، ذرات کوچک‌تر می‌توانند به جریان خون راه پیدا کنند و بر سیستم قلبی‌عروقی تأثیر بگذارند.

زیرساخت‌های شهری نیز تحت تأثیر طوفان‌های شن قرار دارند. شن و ماسه با فرسایش خاک سطحی بر کشاورزی تأثیر می‌گذارد، تجهیزات کنترل دما را خراب می‌کند و زیرساخت‌های حیاتی جاده را مدفون می‌کند. کاسه غبار دهه 30 بسیاری از زیرساخت‌های ارتباطی شهرها را قطع کرد، این مشکلی است که مردم در امارات متحده عربی با آن آشنا هستند.

علاوه بر این، ظرفیت شن و گردوغبار برای حفظ گرما در سطوح پایین اتمسفر می‌تواند دمای سطح زمین را افزایش دهد و بر الگوهای هواشناسی محلی تأثیر بگذارد. بر اساس گزارش‌های هواشناسی، سالانه تقریباً دو میلیون تن شن و غبار وارد جو می‌شود.

مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای افزایش آگاهی در مورد آسیب‌های ناشی از طوفان‌های شن و گردوغبار و رسیدگی به علل ریشه‌ای آن‌ها، روز 12 جولای را به‌عنوان روز جهانی مبارزه با طوفان شن و گردوغبار نام‌گذاری کرده است. این سازمان بر اهمیت همکاری جهانی و منطقه‌ای برای پیشگیری، مدیریت و کاهش طوفان‌های شن و گردوغبار به‌ویژه بهبود سیستم‌های هشدار اولیه و افزایش تبادل اطلاعات اقلیمی و هواشناسی تأکید دارد.

*شهرها چگونه با طوفان شن مبارزه می‌کنند؟

در مارس 2021، پکن تحت تأثیر بزرگترین طوفان شن در بیش از یک دهه اخیر قرار گرفت، 6 ماه بعد در برزیل اتفاقی مشابه رخ داد و 6 ماه بعد هوای اسپانیا به رنگ قرمز درآمد. پس از ظهور طوفان شن نمی‌توان کاری برای متوقف کردن آن انجام داد، اما باید به مردم هشدار داد.

راه‌های مختلفی برای اطلاع‌رسانی به جمعیت آسیب‌پذیر وجود دارد تا از بیرون رفتن آن‌ها در فضای باز جلوگیری کند و اطمینان حاصل شود افرادی که ناچار به حضور در فضای باز هستند، از ماسک استفاده می‌کنند. پایش اتمسفر یک عنصر ضروری برای صحت و نتیجه‌بخش بودن این هشدارها است.

هنگام وقوع طوفان‌های شن، توصیه می‌شود که مردم در داخل خانه با درها و پنجره‌های بسته بمانند و از ورزش در فضای باز خودداری کنند تا در حد امکان از ورود ذرات ریز به ریه‌ها پیشگیری شود. جلوگیری از استفاده از وسایل نقلیه که حضور ذرات معلق را تشدید می‌کنند، یکی از مهم‌ترین پیشنهاداتی است که دولت‌ها ارائه می‌دهند.

شایان ذکر است که بهترین راهکار برای مقابله با طوفان‌های شن، مبارزه با بیابان‌زایی، کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی، مقابله با طرح‌هایی که منجر به کاهش سفره‌های زیرزمینی می‌شوند و به‌ طور کلی پرهیز از تخریب محیط‌های طبیعی است.