یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها و نیازهای امروز، تأمین زیرساخت‌های جمعیت روستایی به‌ویژه تأمین آب شرب و بهداشتی روستاییان است. این موضوع به لحاظ اهمیت، جایگاهی بی‌بدیل در حفظ سلامت، کارآمدی ساکنان مناطق روستایی، عدم مهاجرت و توسعه پایدار بخش روستایی داشته و خواهد داشت، بنابراین طی برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور موضوع توسعه پایدار روستاها به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین اهداف دولت مورد توجه بوده است.
اما در این بین عدم تکافوی تعرفه‌های آب که در مناطق روستایی به شکل حادتری حتی جوابگوی هزینه‌های بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبرسانی نیز نیست و وقوع خشک‌سالی‌های مستمر که در عمل منابع آبی را در روستاها دچار بحران‌های اساسی کرده، مشکلات بسیاری را در تأمین آب پایدار روستاهای استانی همچون همدان ایجاد کرده ‌است.
به نحوی که امروز در بیشتر روستاهای این استان حتی آب مورد نیاز برای مصارف شرب نیز مهیا نیست؛ بنابراین با هزینه‌های هنگفت شاهد اجرای طرح‌های آبرسانی و حفر چاه‌های جدید هستیم که تنها بهره‌برداری از آن برای حداقل چند سال امکان‌پذیر است و این دور تسلسل همچنان ادامه دارد. به دیگر سخن کمبود آب در روستاهای همدان یکی از مشکلات جدی بوده که در سال‌های اخیر به‌دلیل تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی و مدیریت نادرست منابع آبی تشدید شده است.
یعنی خشک شدن چشمه‌ها و منابع زیرزمینی، استفاده بی‌رویه از منابع آبی برای کشاورزی سنتی و پرمصرف، عدم وجود سیستم‌های مدرن و کارآمد برای توزیع و ذخیره آب، حفر بی‌رویه چاه‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، منجر به کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در روستاهای استان همدان شده است و این کمبود آب در این روستاها تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی ساکنان داشته و بسیاری از خانوارها مجبور به مهاجرت به شهرها شدند و یا در وضعیت سختی از نظر تأمین آب قرار دارند به همین دلیل وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب، تلاش می‌کنند تا با احداث پروژه‌هایی در قالب جهاد آبرسانی و مدیریت بهینه منابع آبی، این مشکل را تا حدی کاهش دهند.
به طوری که به گفته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان همدان، پروژه جهاد آبرسانی در استان همدان شامل آبرسانی به 160روستا با اعتبار 509 میلیارد تومان در راستای پیشبرد اهداف محرومیت‌زدایی و آبرسانی به روستاهای استان همدان با همکاری قرارگاه بسیج سازندگی امام حسن مجتبی (ع) در حال انجام است که قرارداد نخست آن شامل 54 باب مخزن با حجم 19 هزار و 650 متر مکعب، 223 کیلومتر خط انتقال، 182 کیلومتر اصلاح و توسعه شبکه، هشت باب ایستگاه پمپاژ با ظرفیت 101 لیتر در ثانیه و 22 حلقه چاه با آبدهی 110 لیتر در ثانیه می‌شود؛ اما چنانکه گفته شد در عمده موارد این طرح منجر به پایدار ی آب در روستاها نمی‌شود.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مهندسی آب‌های زیرزمینی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حسین چهاردولی با بیان اینکه اگر چرایی کاهش منابع آب در روستاها را مورد کنکاش قرار دهیم، اصلی‌ترین مسئله، نبود بارندگی کافی طی چند دهه اخیر است به طوری که میانگین بارندگی در استان سالانه 400 تا 500 میلی‌متر بوده و امروز به 250 میلی‌متر رسیده، عنوان کرد: نکته بعدی اینکه در برخی از روستاها شاهد برداشت از آب‌های سطحی بودیم و عمده چاه‌های زده‌شده 10 تا 15 متر و نهایتاً 30 تا 40 متر عمق داشتند و عمده تغذیه آن‌ها به طور مستقیم با بارندگی‌های چند سال اخیر در ارتباط بوده این در حالی است که هرچه عمق بیشتر باشد لایه آبدار دارای ضخامت بیشتری است.
وی در پاسخ به چرایی این مسئله که متأسفانه در بسیاری از موارد طرح آبرسانی به‌ویژه از طریق حفر چاه‌ها، منجر به پایداری منابع آب در روستاها نشده و پس از چند سال بازهم نیاز به حفر چاه جدید احساس می‌شود، گفت: مشکل عمده این است که در بسیاری از پروژه‌های این‌چنینی پیش از حفر چاه مطالعات زمین‌شناسی و ژئوفیزیکی در منطقه انجام نمی‌شود و صرفاً به‌صورت تصادفی نقاطی برای حفاری در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین در بسیاری از موارد چاه‌های حفرشده تنها برای چند سال نیاز آبی روستا را پاسخ می‌دهند.
وی ادامه داد: درواقع اجرای این پروژه‌ها با صرف هزینه، بازدهی آنچنانی به‌دنبال ندارد و حتی در برخی موارد چاه حفرشده به آب هم نمی‌رسد.
این کارشناس مهندسی آب‌های زیرزمینی با تأکید بر اینکه لازم است در طرح‌های آبرسانی به روستاها مطالعات کامل زمین‌شناسی در منطقه در اراضی روستای مورد نظر و همچنین روستاهای همجوار انجام و طی آن مشخص شود کدام نقطه از اراضی مستعد حفر چاه است، تشریح کرد: نکته این است که حتی باید مطالعات تکمیلی‌تر ژئوفیزیکی حفر گمانی نیز پیش از نهایی شدن حفر چاه انجام شود.
چهاردولی ادامه داد: در برخی موارد در پی انجام این مطالعات مشخص می‌شود که چاه مور نظر می‌بایست در چند کیلومتری روستا که دارای اراضی با منابع آبی مستعدتری است حفر شود و درنهایت آب مورد نظر با لوله‌گذاری به محل مورد نیاز انتقال پیدا کند.
وی راهکار تأمین آب پایدار برای روستاهای دارای تنش آبی را ایجاد بند برای دخیره آب‌های سطحی دانست و افزود: البته این موضوع به لحاظ لزوم ایجاد زیرساخت‌هایی همچون تصفیه‌خانه (آب‌های سطح دارای آلایندگی‌‌های خاص است) هزینه‌بر است؛ بنابراین بنا باید در انتخاب راهکار جمعیت وسعت روستا و وضعیت منابع آب زیرزمینی آن را مورد سنجش قرار داد.
این کارشناس ارشد مهندسی آب‌های زیرزمینی اجرای طرح‌های آبخیزداری را از دیگر الزامات رسیدن به منابع پایدار آب در روستاها اعلام کرد و افزود: این زیرساخت‌های آبخیزداری می‌تواند از هدررفت آب‌های روان حاصل از بارندگی‌ها جلوگیری کرده و در حالت ایده‌آل با درنظر گرفتن استعداد زمین‌شناسی منطقه با تبدیل کردن این رویکرد به زیرساخت‌های تغذیه مصنوعی تا حدودی نسبت به جبران کسری منابع زیرزمینی اقدام کنند.
چهاردولی در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر وضعیت آب‌های زیرزمینی استان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ تشریح کرد: برداشت آب‌ زیرزمینی از عمده دشت‌های استان ممنوع است اما در این بین بازهم شرایط دشت نهاوند و ملایر نسبت به سایر دشت‌های استان به لحاظ ذخیره آب‌های زیرزمینی بهتر است چراکه امروز از آب‌های زیرزمینیِ دشت‌هایی مثل اسدآباد چیزی باقی نمانده است.
مع‌الوصف علاوه بر آنچه از زبان کارشناس عنوان شد؛ باید گفت بانک جهانی و سازمان جهانی بهداشت در دو دهه اخیر تأکید کرده‌اند که چنانچه سیستم‌های بهسازی محیط و آبرسانی در روستاها، با مشارکت مردم و از طریق سازمان‌های محلی و بومی مانند شوراها و دهیاری‌ها انجام شود، بازدهی بیشتری را به همراه خواهد داشت. این مشارکت می‌تواند در بخش‌های مختلف سرمایه‌گذاری، انجام مطالعات، ساخت و سازها، بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آب انجام شود.
بنابراین هرچند شوراها هنوز از تجارب کافی برخوردار نیستند اما حرکت جامعه به سمت مشارکت در برنامه‌های توسعه و همکاری با دولت به‌ویژه در عرصه تأمین زیرساخت‌های مرتبط با تأمین منابع پایدار روستاها را می‌توان یک گام مثبت قلمداد کرد که در کنار آن‌ها دهیاری‌ها نیز می‌توانند نقش مفیدی در ارائه خدمات به روستاییان با همکاری سازمان‌های متولی ارائه کنند چراکه کمبود و مشکلات کیفیت آب، عدم توانایی دولت در بهره‌برداری از هزاران کیلومتر شبکه آب، بیش از هزار آن حلقه چاه، 500 رشته قنات و سه هزار و500 دهنه چشمه در سطح 340 روستای کشور که میزان استحصال از آن‌ها بالغ بر820میلیون متر مکعب در سال است و نیز فرسوده شدن تأسیسات تا قبل از پایان دوره طرح و بسیاری مسائل دیگر، از مشکلات تأمین آب شرب در روستاهای کشور است.
این در حالی است که طی 40 سال گذشته جمعیت روستایی کشور دو برابر شده است. توزیع جمعیت غیر همسان در مناطق مختلف جغرافیایی، نشان می‌دهد که مدیریت تأمین آب برای روستاهای کشور نیازمند بازنگری جدی و تدوین ساز و کار لازم و مناسب با شرایط بومی هر منطقه است؛ ضمن آنکه اصل مشارکت مردمی نیز در پایداری طرح‌های تأمین آب شرب روستایی لازم و ضروری است چراکه مطالعات نشان داده بیش از 30 درصد شبکه آب روستایی در کل کشور که حتی دوره طرح آن‌ها پایان نیافته نیاز به بازنگری و اصلاح دارند که علت این امر را باید در مشکلات در طراحی و انتخاب مبانی آن و بهره‌برداری و نگهداری دانست.

طاهره ترابی مهوش