نهج‌البلاغه، این گنجینه بی‌نظیر معارف اسلامی، مجموعه‌ای است از خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام که سید رضی در قرن چهارم هجری آن را گردآوری کرده. این کتاب شریف، دریایی از معارف بلند اسلامی را در خود جای داده؛ از توحید و عدالت گرفته تا اخلاق فردی و حکمرانی صحیح. نهج‌البلاغه نه‌تنها یک کتاب دینی، بلکه یک نظام فکری کامل است که می‌تواند راهنمای زندگی فردی و اجتماعی در همه اعصار باشد.
در همین راستا، رهبر معظم انقلاب در دیدار نوروزی خود با فعالان فرهنگی، بار دیگر بر ضرورت مطالعه و آموزش این گنجینه معارف تأکید ویژه‌ای کردند. ایشان با اشاره به جامعیت این کتاب انسان‌ساز، خاطرنشان کردند که نهج‌البلاغه می‌تواند پاسخگوی بسیاری از نیازهای فکری و فرهنگی جامعه امروز ما باشد.
این تأکید رهبر انقلاب در شرایطی صورت می‌گیرد که جامعه ما از یک سو با هجمه‌های فرهنگی مواجه است و از سوی دیگر، تشنه معارف ناب اسلامی است. در چنین فضایی، نهج‌البلاغه به‌عنوان چراغی فروزان می‌تواند راهگشای بسیاری از چالش‌های فکری و اجتماعی باشد.
اما پرسش این است؛ چگونه می‌توان این گنجینه بی‌نظیر را به زندگی امروز پیوند زد؟ چگونه می‌توان از این دریای بیکران معارف، گوهرهایی برگزید و به نسل جوان عرضه کرد؟
برای بررسی ابعاد مختلف این موضوع، با عضو هیئت‌علمی گروه معارف دانشگاه بوعلی‌سینا همدان به گفت‌وگو پرداختیم. در این مصاحبه می‌خوانیم: «چرا رهبر انقلاب در این مقطع زمانی خاص، بر آموزش نهج‌البلاغه تأکید کرده‌اند؟ چگونه می‌توان گنجینه معارف این کتاب را به زبان روز ترجمه کرد؟ کدام بخش‌های آن برای حل چالش‌های امروز جامعه ما راهگشاتر است؟»
این گفت‌وگو می‌کوشد تا با نگاهی کاربردی، راه‌های عملیاتی کردن توصیه رهبر انقلاب را بررسی کند و نشان دهد که نهج‌البلاغه می‌تواند نه فقط کتابی برای مطالعه، بلکه برنامه‌ای برای زندگی فردی و اجتماعی باشد؛ مشروح آن را در ادامه بخوانید:
دکتر اکبر عروتی‌موفق در ابتدای سخنان خود بیان کرد: نهج‌البلاغه، به‌عنوان دومین کتاب مقدس در میان مسلمانان و به‌ویژه شیعیان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این اثر به‌دلیل ابعاد مختلفی که دارد، به‌عنوان یک شیوه‌نامه حکومتی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. ضمن اینکه بیشتر محتوای آن در دوره امامت امام علی علیه‌السلام و در زمان حکمرانی ایشان بوده و مجموعه‌ای است از نامه‌ها، خطبه‌ها و کلمات قصار که بسیاری از این خطبه‌ها در دوره حکومت امام علی ایراد شده و متناسب با مسائل روز آن زمان تنظیم شده‌اند.
*ابزار اصلی ارتباط امام علی با مردم
وی خاطرنشان کرد: در واقع، امام علی علیه‌السلام در خطبه‌های مختلف خود، سخنرانی‌هایی را ایراد می‌کردند که مبتنی بر مسائل و مشکلات روز جامعه بود. این سخنرانی‌ها معمولاً در قالب خطبه‌های نماز جمعه یا در موقعیت‌های مختلف بیان می‌شد. محتوای این خطبه‌ها همواره متناسب با نیازهای روز جامعه بود. از دیگر بخش‌های مهم نهج‌البلاغه، نامه‌ها هستند که امام علی علیه‌السلام به مسئولان حکومتی و والیان مختلف می‌نوشتند. در این نامه‌ها، علاوه بر مسائل اجتماعی، توجه خاصی به مسائل فرهنگی، اقتصادی و اخلاقی نیز می‌شد. در این نامه‌ها، حضرت علی به روابط میان زمامداران و مردم و همچنین اخلاق زمامداران و چگونگی تعامل آن‌ها با مردم تأکید داشتند. این مسائل در نامه‌ها به‌طور واضح و دقیق مطرح می‌شد.
عضو هیئت‌علمی گروه معارف دانشگاه بوعلی‌سینا همدان تصریح کرد: نامه شماره 53 یکی از مهم‌ترین آن‌هاست که امام علی علیه‌السلام به مالک اشتر نوشته‌اند. در این نامه، حضرت علی (ع) نکات مهمی را درباره نحوه حکومت و اخلاقیات یک زمامدار اسلامی به مالک اشتر یادآوری می‌کنند. این نامه به‌عنوان منشور حکومتی و حقوقی شناخته می‌شود و بسیاری از مفاهیم آن در دنیای امروز نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
عروتی‌موفق ادامه داد: علاوه بر این، نامه 31 نهج‌البلاغه که امیرالمؤمنین به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌نویسند، یکی از مهم‌ترین نامه‌های اخلاقی است که حضرت نکات تربیتی و اخلاقی بسیار دقیقی را به فرزند خود یادآور می‌شوند.
*نگرانی‌های امام علی در آخرین روزهای حیات
وی سپس با اشاره به نامه 47 نهج‌البلاغه، نیز یادآور شد: این، آخرین نامه‌ای است که از حضرت علی علیه‌السلام باقی مانده و در واپسین دقایق زندگی ایشان نوشته شده که در آن، نکاتی را برای آینده جامعه اسلامی بیان می‌کنند. ایشان در این نامه تأکید دارند که پس از شهادت ایشان، جامعه نباید دچار هرج و مرج و بازگشت به دوران جاهلیت شود. امام علی به‌دنبال جلوگیری از هرگونه کشت و کشتار و بحران‌های اجتماعی بودند و تلاش می‌کردند تا جامعه به سوی آرامش و نظم هدایت شود.
*اهمیت نهج‌البلاغه در دنیای امروز
این استاد دانشگاه اظهار کرد: نهج‌البلاغه در گذشته توسط علمای دینی مورد توجه زیادی قرار می‌گرفت. در سال‌های اول انقلاب اسلامی و حتی قبل از آن، بسیاری از سخنرانان و روحانیون در منابر و مساجد، از سخنان امام علی علیه‌السلام استفاده می‌کردند. فرازهایی از این کتاب در سخنرانی‌ها ذکر و براساس آن‌ها، موضوعات مختلفی ازجمله مسائل تربیتی، اقتصادی، تقوی، عدالت اجتماعی و سیاست بیان می‌شد.
عروتی‌موفق اضافه کرد: یکی از نکات برجسته نهج‌البلاغه، مفهوم عدالت اجتماعی است که در بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌ها به آن پرداخته شده است. این مفهوم، امروز نیز برای بسیاری از فعالان فرهنگی و اجتماعی اهمیت دارد و می‌تواند به‌عنوان اصول اساسی در سیاست‌گذاری‌ها و اداره جامعه استفاده شود.
*توجه مقام معظم رهبری به نهج‌البلاغه
وی افزود: سال جاری مقام معظم رهبری بر اهمیت توجه مجدد به این گنجینه بی‌نظیر معارف اسلامی تأکید کرده و فرمودند که مجموعه‌های فرهنگی و فعالان کشور باید با رجوع به آموزه‌های این کتاب، مبانی مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و اخلاقی را مورد توجه قرار دهند. این بازگشت به نهج‌البلاغه می‌تواند به بهبود وضعیت جامعه و رفع مشکلات مختلف آن کمک کند.
*نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای از آموزه‌های حکومتی و اخلاقی
عضو هیئت‌علمی گروه معارف دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با این بیان که در مورد نهج‌البلاغه، تاکنون کارهای متعددی انجام شده، اعلام کرد: ترجمه‌های مختلفی از این کتاب در دسترس است که هرکدام به نوعی تلاش کرده‌اند تا محتوای این کتاب گران‌قدر را به زبان‌های مختلف منتقل کنند. یکی از بهترین آن‌ها، ترجمه مرحوم استاد دکتر سید جعفر شهیدی است که با دقت و زیبایی خاصی این اثر را به فارسی ترجمه کرده‌اند. همچنین ترجمه مرحوم استاد مصطفی زمانی از دیگر ترجمه‌های برجسته است که در جامعه علمی و فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است.
عروتی‌موفق تأکید کرد: علاوه بر این، استاد محمد دشتی نیز ترجمه‌ای ارائه داده‌اند که در انتهای آن، فهرستی موضوعی بسیار کارآمد گنجانده شده که به محققان و پژوهشگران کمک می‌کند تا در صورت تمایل به بررسی موضوع خاصی، به سرعت به آن بخش دسترسی پیدا کنند. علاوه بر این، ترجمه‌ای که توسط مرحوم آشتیانی و امامی تحت نظر آیت‌الله مکارم شیرازی انجام شده، از دیگر ترجمه‌های معتبر است. در مجموع، ده‌ها ترجمه مختلف از نهج‌البلاغه موجود است که علاقه‌مندان می‌توانند به آن‌ها مراجعه کنند.
*تفاسیر و آثار مکمل نهج‌البلاغه
وی ادامه داد: علاوه بر ترجمه‌ها، تفاسیر مختلفی نیز از نهج‌البلاغه به رشته تحریر درآمده که هرکدام از زاویه‌ای خاص به تبیین مفاهیم و پیام‌های این کتاب پرداخته‌اند. یکی از تفاسیر برجسته، تفسیر «پیام امام» است که تحت نظر آیت‌الله مکارم شیرازی منتشر شده و مجموعه‌ای جامع و ارزشمند از مطالب نهج‌البلاغه است که تمام ابعاد این اثر عظیم را در بر می‌گیرد. تفسیر دیگر توسط مرحوم علامه محمدتقی جعفری صورت گرفته که در 30 جلد منتشر شده. هرچند که ایشان نتواستند تمام نهج‌البلاغه را تفسیر کنند، اما بخش‌های زیادی از خطبه‌ها و نامه‌ها توسط ایشان به تفصیل شرح داده شده. همچنین تفسیر جدیدی که آیت‌الله جوادی آملی در حال تدوین آن هستند، با امید به اینکه همچون تفسیر قرآن ایشان که در بیش از 80 جلد منتشر شده، در آینده به پایان برسد و در اختیار پژوهشگران قرار گیرد، نویدبخش ادامه‌ راه در فهم نهج‌البلاغه است.
*کتاب‌های تک‌نگار و پژوهش‌های فردی
این استاد دانشگاه مطرح کرد: علاوه بر این تفاسیر، کتاب‌های تک‌نگار بسیاری نیز در مورد نهج‌البلاغه نوشته شده، برای مثال، استاد مرتضی مطهری کتابی به نام شگفتی‌های نهج‌البلاغه منتشر کرده‌اند که در آن، به تحلیل و بررسی نکات مهم و شگفت‌انگیز این گنجینه معارف اسلامی پرداخته‌اند. همچنین، کتاب «امام علی، صدای عدالت انسانی» که توسط فردی مسیحی‌الاصل به نام جرج جرداق نوشته شده، دربردارنده‌ تحلیل‌هایی از فضایل امام علی علیه‌السلام است. این کتاب به زبان فارسی توسط مرحوم آقای خسروشاهی ترجمه و در هفت مجلد منتشر شده بود که بعداً نیز تجدید چاپ شد. جرداق علاوه بر این، به نهج‌البلاغه نیز پرداخته و کتابی به نام «شگفتی‌های نهج‌البلاغه» تألیف کرده که توسط آقای فخرالدین حجازی به فارسی ترجمه و منتشر شده است.
*ضرورت توجه به نهج‌البلاغه در سیاست و فرهنگ جامعه
عروتی‌موفق با توجه به اهمیت این اثر، خاطرنشان کرد: مجموعه‌های فرهنگی کشور اعم از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، مراکز آموزش عالی، دفتر تبلیغات اسلامی و سازمان تبلیغات باید بیشتر از هر نهاد دیگری به این اثر گران‌قدر توجه کنند و پیام مقام معظم رهبری را در مورد اهمیت بازگشت به آموزه‌های این کتاب معنوی جدی بگیرند. این نهادها می‌توانند به بازنشر کتاب‌ها و منابع مربوط به نهج‌البلاغه کمک کنند و علاوه بر آن، به تألیف کتاب‌های جدید در حوزه‌های مختلف نهج‌البلاغه نیز توجه داشته باشند.
*موضوعات مختلف نهج‌البلاغه و نیاز به پژوهش‌های جدید
وی عنوان کرد: به‌نظر می‌رسد فهرست موضوعی که مرحوم استاد محمد دشتی در انتهای ترجمه نهج‌البلاغه خود ارائه داده‌اند، می‌تواند به‌عنوان یک محور برای تألیف پژوهش‌های جدید در حوزه‌های مختلف قرار گیرد. این فهرست می‌تواند به محققان و پژوهشگران کمک کند تا در موضوعات خاص، تحقیقات دقیق‌تری انجام دهند و کتاب‌هایی جدید در این حوزه‌ها تألیف کنند، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند ساده‌زیستی، تقوا، تربیت، اخلاق سیاسی و اجتماعی، این اثر حاوی نکات بسیار غنی و کاربردی است.
*نهج‌البلاغه و اخلاق در عرصه‌های مختلف
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا اعلام کرد: نهج‌البلاغه در حوزه اخلاق به‌ویژه در اخلاق فردی، اخلاق بندگی، اخلاق اجتماعی و حتی اخلاق زیست‌محیطی حاوی نکات عمیق و حکیمانه است. امام علی علیه‌السلام به‌عنوان یک حاکم جامعه، در این کتاب ارزشمند در خصوص مسائلی همچون مسئولیت‌های فردی، ارتباط با خداوند، ارتباط با مردم و حتی توجه به طبیعت و محیط زیست، بیاناتی گران‌بها دارند که می‌تواند الگوی رفتاری برای همه انسان‌ها باشد. به‌ویژه در حوزه اخلاق سیاسی که یکی از نقاط آسیب‌پذیر جوامع است، حضرت با دقت و بصیرت زیادی به اخلاق حکمرانی پرداخته‌اند.
عروتی‌موفق یادآوری کرد: علمای اخلاق بر این باورند که انسان‌ها چهار رابطه اصلی دارند؛ رابطه با خود، رابطه با خالق، رابطه با همنوعان و رابطه با محیط طبیعی. نهج‌البلاغه در تمام این حوزه‌ها آموزه‌های بسیار عمیق و دقیق دارد که می‌تواند به‌عنوان یک منبع غنی برای اصلاح و بهبود اخلاق فردی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. اگر ما بتوانیم این آموزه‌ها را در زندگی فردی و اجتماعی خود پیاده کنیم، قطعاً به سمت جامعه‌ای منصف‌تر و بهتر پیش خواهیم رفت.
*نکات جامع نهج‌البلاغه برای نسل جوان
وی در ادامه این را هم گفت که اگر فرمایشات مقام معظم رهبری بخواهد به طور واقعی در متن جامعه به عینیت برسد، نمی‌توان تنها به بخشی از نهج‌البلاغه توجه کرد و بخش‌های دیگر را نادیده گرفت یا پنهان کرد. تمامی قسمت‌ها شامل نامه‌ها، خطبه‌ها، و کلمات قصار، باید مورد توجه قرار گیرد. این اثر باید به‌عنوان یک مجموعه بسیار ارزشمند فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی شناخته شود و بر اساس آن، تمامی بخش‌ها کنار هم قرار بگیرند. به امید خدا، این آموزه‌ها به نسل جوان منتقل شود تا آن‌ها با این متن انسان‌ساز که توسط یک انسان الهی بیان شده، آشنا شوند.
این استاد دانشگاه بیان کرد: وقتی بحث از زهد می‌شود، نهج‌البلاغه نکات بسیار مهمی در این زمینه دارد. اما امام علی علیه‌السلام زهد را به معنای صحیح و واقعی تبیین می‌کند؛ نه زهد به معنای گوشه‌نشینی و دوری از جامعه. حضرت معتقد است که زهد واقعی باید در جامعه نیز جلوه‌گر شود و انسان در زندگی اجتماعی خود، بدون تعلق به دنیا و خودخواهی، با تقوا و درست‌کاری زندگی کند. در خطبه بسیار مهمی که در این گنجینه ارزشمند آمده، امیرالمؤمنین در برابر علاء‌بن زیاد و عاصم‌بن زیاد، دو برادر، به‌وضوح معنای زهد صحیح در اسلام را تبیین می‌کنند. همچنین، در کلمات قصار حضرت، به همین موضوع اشاره شده است.
عروتی‌موفق با این بیان که نهج‌البلاغه یک مجموعه جامع است که باید در جامعه مورد توجه قرار گیرد، تصریح کرد: این مجموعه باید در مدارس به‌عنوان یکی از منابع اصلی تعلیم و تربیت تدریس شود. روحانیون گرامی در منابر خود می‌توانند بخشی از سخنانشان را بر اساس این کتاب قرار دهند. در هر زمینه‌ای که بخواهند صحبت کنند، این منبع لایزال، حاوی نکات بسیار دقیق و عمیق برای ارائه به جامعه است. نهج‌البلاغه همیشه با توجه به شرایط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اخلاقی جامعه، تازگی و کارآمدی خود را حفظ می‌کند. این کتاب هرگز از دایره بحث خارج نخواهد شد؛ چراکه همواره حاوی نکات مهم و مفید است.
وی در خاتمه سخنان خود ابراز کرد: در واقع، نسل جوان نیز زبان نهج‌البلاغه را بیشتر می‌پسندد و در جلساتی که ما کتب نهج‌البلاغه، نامه‌ها و کلمات قصار حضرت علی علیه‌السلام را مطرح کرده‌ایم، همیشه با استقبال خوبی از طرف آن‌ها مواجه شده‌ایم. این متن‌ها نه‌تنها مورد توجه قرار گرفته‌اند، بلکه کاربردی و ارزشمند بوده‌اند و نسل جوان از آن‌ها بهره برده است. امیدوارم که متولیان فرهنگی کشور، در سطح کلان و خرد، که مسئول برنامه‌ریزی‌های فرهنگی هستند، توجه بیشتری به این موضوع داشته باشند. کسانی که در عرصه برنامه‌ریزی‌های فرهنگی در سطح کلان فعالیت می‌کنند و همچنین کسانی که در سطوح کوچک‌تر همچون معلمان، روحانیون و دانشگاهیان به تدریس و گسترش این مفاهیم پرداخته‌اند، باید این معارف غنی اسلامی را در سطح جامعه مطرح کنند. به‌ویژه نسل جوان باید با این معارف آشنا شود و از آن بهره‌برداری کند تا به کمک آموزه‌های نهج‌البلاغه، زندگی فردی و اجتماعی خود را بهبود بخشد.
*نهج‌البلاغه؛ چراغ راهی برای فردا
در خاتمه باید گفت؛ در میان انبوه کتاب‌های دینی و فلسفی، نهج‌البلاغه همچون گوهری تابناک می‌درخشد. این کتاب که گزیده‌ای از کلام امیرالمؤمنین علی (ع) است، قرن‌هاست که چون خورشیدی، راه را به جویندگان حقیقت می‌نمایاند. سخنان امام علی (ع) در این کتاب، از ژرفای ایمان و حکمتی سرچشمه می‌گیرد که گویی برای همه زمان‌ها و مکان‌هاست.
رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر خود با فعالان فرهنگی، بر مطالعه و ترویج این کتاب گران‌قدر تأکید ویژه‌ای داشتند. این تأکید، تصادفی نیست. در روزگاری که بشر در گرداب مادی‌گرایی و بحران‌های اخلاقی دست و پا می‌زند، نهج‌البلاغه می‌تواند چون نقشه‌راهی روشنگر باشد.

سمیرا گمار