سپهرغرب، گروه - فاطمه فراقیان :

کتاب بوستان او که منظوم است، یکی از شاهکارهای ادب فارسی به‌شمار می‌آید؛ بوستان کتابی اخلاقی و آموزشی بوده و حدود چهار هزار بیت شعر دارد. قالب شعری اسن اثر مثنوی بوده و همانند شاهنامه فردوسی، در بحر متقارب سروده شده ‌است.

کتاب گلستان سعدی نثر است، اما نثری آهنگین دارد؛ این کتاب تعلیمی است، اما سعدی با تلفیق تعلیمات خود به هنر داستان‌گویی، مانع ملال خواننده شود. در این کتاب گزارش جامعه شاعر و اوضاع فرهنگی و اجتماعی زمان او نیز به تصویر کشیده شده ‌است.

سعدی حدود 700 غزل نیز دارد که بسیاری بر این عقیده‌اند که غزل در اشعار سعدی و حافظ، به اوج رسیده‌ است.

حال همان‌طور که می‌دانید، اول اردیبهشت‌ماه روز آغاز نگارش کتاب گلستان بوده که در ایران روز سعدی و پاسداشت نثر پارسی نام‌گذاری شده ‌است؛ بنابراین ما نیز از آنجا که در ماه اردیبهشت هستیم و این روز خجسته را به‌تازگی پشت سر گذاشته‌ایم، به سراغ محمدجعفر یاحقی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی رفتیم تا با ما از سعدی، فرزند خلف فارسی‌زبانان بگوید:

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با خواندن بیت «به‌نام خداوند جان و خرد/ کز این برتر اندیشه برنگذرد» سخنان خود را آغاز کرد و گفت: درودی از خراسان بزرگ به هگمتانه عظیم، درودی از فردوسی به پورِ سینا، درودی از فردوسی به همدان و درودی از فردوسی به سعدی؛ اردیبهشت ماه فرخنده‌ای است که به‌ نام سه شاعر بزرگ زبان فارسی، سعدی، فردوسی و خیام، پیوند خورده است.

محمدجعفر یاحقی با بیان اینکه این ماه با روز بزرگداشت سعدی در یکم اردیبهشت‌ماه آغاز می‌شود و با روز پاسداشت فردوسی در 25 اردیبهشت‌ماه و خیام در 28 اردیبهشت‌ماه به اوج می‌رسد، این دو بیت «اول اردیبهشت‌ماه جلالی/ بلبل گوینده بر منابر قُضبان/ بر گل سرخ از نم اوفتاده لَآلی/ همچو عرق بر عذار شاهد غضبان» از گلستان سعدی را خواند و ابراز کرد: در شاهنامه نیز به ماه اردیبهشت افتخار شده است؛ ماهی که با نام خداوندگار و پادشاه اقلیم سخن آغاز می‌شود و با نام فردوسی و خیام، پایان می‌پذیرد.

* اردیبهشت، نماد پیوند ناگسستنی تاریخ و فرهنگ ایران است

مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه با بیان اینکه اردیبهشت ماه فرهنگ و ادب است، اذعان کرد: این ماه، به‌حق برجسته‌ترین ماه بهار است؛ هم‌زمان با شکوفایی طبیعت، یاد و نام بزرگان ادب فارسی نیز جان می‌گیرد. از سعدی در شیراز تا فردوسی در توس و خیام در نیشابور، اردیبهشت نماد پیوند ناگسستنی تاریخ و فرهنگ ایران است.

یاحقی سعدی را پیوندگاه فرهنگ و هویت ایرانی دانست و گفت: فرهنگ سعدی، فرهنگ «اردیبهشتی» است؛ فرهنگ شکوفایی، طراوت و زیبایی‌های ناب.

وی با اشاره به اینکه سعدی ادامه‌دهنده راه فردوسی است، افزود: فردوسی زبان فارسی را استوار کرد و سعدی آن را به آسمان علیین برد؛ سعدی شیرازی نه‌تنها زبان فارسی را به اوج رساند، بلکه با ظرافت، بسیاری از مفاهیم اخلاقی و انسانی شاهنامه را در قالب گلستان و بوستان بازآفرینی کرد. بررسی مضامین اخلاقی سعدی نشان می‌دهد که بسیاری از این مفاهیم ریشه در شاهنامه دارند، اما سعدی با هنرمندی، آن‌ها را در قالبی نو و جذاب، به نام خود سکه زده است!

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به اینکه سعدی نه‌تنها وارث فردوسی بود بلکه با نبوغ خود پیام‌های شاهنامه را به زبانی جهانی عرضه کرد، افزود: این دو استاد بی‌همتا هریک به شیوه‌ای، زبان فارسی را جاودانه کردند.

* سعدی، نابغه‌ای زیرک که هنر «وام‌گیری خلاقانه» را به اوج رساند

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه سعدی نابغه‌ای زیرک بوده که هنر «وام‌گیری خلاقانه» را به اوج رسانده است، گفت: سعدی شیرازی نه‌تنها استاد مسلم سخنوری، بلکه یکی از زیرک‌ترین چهره‌های تاریخ ادبیات ایران است که با هوشمندی بی‌نظیر، توانست میراث پیشینیان (به‌ویژه فردوسی) را به شیوه‌ای بدیع، بازآفرینی کند. بررسی تطبیقی آثار سعدی و شاهنامه نشان می‌دهد که او با تبدیل حماسه به اخلاق، اسطوره به حکمت و پند کهن به زیبایی‌های نو، مضامین اصیل فارسی را چنان دگرگون کرده است که امروز بسیاری از آن‌ها به نام خودش شناخته می‌شوند.

یاحقی سعدی را استاد بازآفرینی مضامین کهن دانست و ابراز کرد: انتقال از حماسه به حکمت به این شکل است که فردوسی در شاهنامه مفاهیم اخلاقی را در قالب داستان‌های پهلوانی بیان کرد، اما سعدی همان مضامین را (از عدالت تا خردورزی) به‌صورت حکایت‌های موجز و پندهای آهنگین، در گلستان و بوستان عرضه کرد.

* فردوسی و سعدی، دو روی یک سکه

وی با بیان اینکه فردوسی و سعدی دو روی یک سکه هستند، به زیرکی در تصاحب مضمون توسط سعدی اشاره و بیان کرد: سعدی نه‌تنها از شاهنامه، بلکه از پیشینیان دیگر نیز الهام گرفت، اما با نبوغ زبانی خود این مفاهیم را چنان پیراست و آراست که گویی برای نخستین‌بار خلق شده‌اند‍! نمونه‌اش توصیف «تواضع» یا «سخاوت» است که در شاهنامه به شکل روایتی حماسی آمده، اما در دست سعدی به جمله‌هایی ماندگار مانند «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند»، تبدیل شده است.

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه اگر فردوسی با شاهنامه اسکلت زبان فارسی را ساخت سعدی با پیرایش و جلادهی آن را به چنان ظرافتی رساند که برای همیشه در ذهن جهان ماندگار شد، تشریح کرد: نتیجه می‌‌گیریم که هنر سعدی دگرگون‌سازی به‌جای تقلید بوده است.

* سعدی، هنرمند پیروز در بازی ادبیات

مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه با اشاره به اینکه سعدی به‌جای آنکه مانند بسیاری از شاعران پس از خود صرفاً مقلد باشد با خلاقیتی کم‌نظیر میراث پیشینیان را به سرمایه‌ای برای تعالی ادبیات فارسی تبدیل کرد، اظهار کرد: این همان «هنر ایرانی» است؛ برداشتن از گذشته، اما آفریدن اثری نو که هویت مستقل دارد. این نه دزدی ادبی، بلکه پیروزیِ هنرمندانه در بازی ادبیات است.

وی با بیان اینکه تحلیلی دارم که برای علاقه‌مندان به روابط پنهان متون کلاسیک فارسی و شیوه‌های انتقال مفاهیم در ادبیات کهن جذاب خواهد بود، گفت: ارتباط پنهانی بین شاهنامه و بوستان سعدی وجود دارد که نبرد خاموش ادبی در قالب وزن حماسی به‌شمار می‌رود.

یاحقی با اشاره به اینکه تحقیقات تازه در ادبیات کلاسیک فارسی نشان می‌دهد که سعدی در اثر کمترشناخته‌شده «بوستان» به‌‌گونه‌ای زیرکانه از قالب وزنی شاهنامه فردوسی استفاده اما با تغییر در محتوا و لحن اثری کاملاً متمایز خلق کرده است، افزود: این کشف، پرده از یکی از هوشمندانه‌ترین استراتژی‌های ادبی سعدی برمی‌دارد.

* نبرد پنهان در قالب وزن مشترک

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به نبرد خاموش ادبی در قالب وزن حماسی این دو شاعر و با بیان اینکه بحر یکی است اما دو صدای متفاوت دارد، اذعان کرد: بررسی‌های تخصصی تأیید می‌کنند که وزن مُتَقارِبِ مَثمَنِ مَحذوف (بحر شاهنامه) در «بوستان» سعدی نیز به کار رفته؛ اما درحالی که شاهنامه با این وزن حماسه‌سرایی می‌کند، سعدی از آن برای اخلاق‌سرایی استفاده کرده است!

مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه با اشاره به اینکه سعدی آگاهانه از مواجهه مستقیم با شاهنامه پرهیز کرده است، ابراز کرد: این استراتژی هوشمندانه سعدی است که برخلاف شاعرانی مانند اسدی طوسی که مستقیم به تقلید از شاهنامه پرداختند، او با سه ترفند زیرکانه، مسیر جدیدی گشود؛ تغییر محتوا که تبدیل حماسه به اخلاق بود، تغییر لحن که جایگزینی صدای پهلوانی با نگاه عارفانه-اخلاقی بود و تغییر کارکرد که استفاده از وزن حماسی برای مضامین مدنی بود.

وی با بیان اینکه تحلیل مذکور نشان می‌دهد که سعدی نه‌تنها از هماوردی با شاهنامه گریخته بلکه با بازتعریف قواعد بازی از رقابت در زمین فردوسی خودداری کرده است، گفت: سعدی زمین جدیدی برای خود تعریف کرده و درنهایت همچون فردوسی، جاودانه شده است.

یاحقی با اشاره به اینکه بوستان سعدی درواقع «شاهنامه اخلاقی» قرن هفتم است، افزود: بوستان اثری است که با همان سلاح فردوسی (وزن حماسی)، به جنگ تاریکی‌های اخلاقی زمانه رفته؛ اما آن‌قدر زیرکانه عمل کرده که کمتر کسی متوجه این ارتباط شده است. این همان نبوغ سعدی است؛ رقابت با اسطوره‌ها، بدون رویارویی مستقیم با آن‌ها!

* سعدی پیروزمندانه از تمام آزمون‌های ادبی سربلند بیرون آمده است

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه سعدی پادشاه بلامنازع قلمرو سخن فارسی است، ابراز کرد: دیوان سعدی، موزه‌ای از تمام هنرهای ادبی پیش از او است؛ بررسی آثار این شاعر نشان می‌دهد که او به‌راستی تمام قالب‌های شعری شناخته‌شده تا قرن هفتم را به کمال رسانده، تمام ارزش‌های ادبی پیشینیان را در خود هضم کرده و پیروزمندانه از تمام آزمون‌های ادبی سربلند بیرون آمده است.

وی با اشاره به اینکه سعدی در میدان‌های مختلف ادبی به جنگ تمام پیشینیان رفته و در همه عرصه‌ها فائق آمده است، اذعان کرد: در غزل سبک عراقی را به اوج رساند، در مثنوی بوستان را آفرید که همتای شاهنامه است، در قصیده پایه‌های محکم سبک خراسانی را حفظ کرد و در نثر، گلستان را نوشت که معیار نثر فارسی شد.

* معجزه ظهور سعدی در فارس

یاحقی با بیان اینکه این واقعیت شگفت‌انگیز است که پیش از سعدی استان فارس چهره‌ای ادبی به این عظمت نداشته، عنوان کرد: ناگهان ماه ادبیات فارسی از این سرزمین طلوع کرد و سعدی نه‌تنها فارس، بلکه تمام قلمرو فرهنگی ایران را تحت سیطره گرفت.

مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه با اشاره به اینکه شیخ اجل با نوآوری‌های بی‌نظیر خود خشونت سبک خراسانی را به نرمی تبدیل و سنگینی کلام پیشین را به لطافت مبدل کرد، گفت: سعدی زبانی پیراسته و زیبا آفرید که فارسی واقعاً به آن نیاز داشت.

وی با بیان تفاوت‌های سعدی و حافظ، ابراز کرد: اگر سعدی پادشاه مطلق سخنوری بوده، حافظ سلطان رمز و ایهام است؛ این دو با وجود تفاوت‌ها، دو پادشاهی هستند که در یک قلمرو گنجیده‌اند.

* انقلاب سعدی در زبان فارسی

یاحقی با طرح این پرسش که می‌دانید چرا سعدی حرف آخر را زد؟ پاسخ داد: جامعیت بی‌نظیر در تمام قالب‌ها، پختگی کلام که پیش از او سابقه نداشت، ذوق سلیم و شناخت عمیق از انسان و توانایی بی‌همتای او در ساده‌نویسی، مؤلفه‌های موفقیت این شاعر بزرگ هستند.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به راز ماندگاری سعدی است، اذعان کرد: او همه‌چیز بود و در همه‌چیز، بهترین بود.

* زبان فارسی پُل وحدت فرهنگی و چتر اتحاد ملی است

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه فردوسی احیاگر زبان فارسی پس از طوفان سامانیان و سعدی پیرایشگر و جهانی‌کننده این زبان است، اظهار کرد: زبان فارسی، پُل وحدت فرهنگی بوده و امروز، چتر اتحاد ملی است.

یاحقی با اشاره به اینکه سعدی سفیر فرهنگی ایران‌زمین است، گفت: در دانشگاه‌های غرب، گلستان نخستین کتابی است که برای آموزش فارسی استفاده می‌شود؛ در تاجیکستان و افغانستان نیز سعدی‌خوانی بخشی از هویت ملی است.

مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه در پایان سخنانش بر روان پاک سعدی درود فرستاد و افزود: پیشنهاد می‌کنم بیایید در این اردیبهشت یک غزل سعدی را باهم بخوانیم، یک حکایت گلستان را تحلیل کنیم و یک بیت از او را به دوستان غیر فارسی‌زبان هدیه دهیم؛ چرا که سعدی تنها از آنِ شیراز نیست، بلکه از آنِ جهان است.