* دوگانه اندیشه و هنر در آثار آوینی
دسته اول نوشته‌هایی که پیرامون انقلاب اسلامی و نسبت آن با جهان نوشته شده است و عموماً مفاهیم نظری و انتزاعی را در بر می‌گیرد. دسته دیگر در حوزه فرهنگ و هنر شامل ادبیات، نقاشی، سینما، رسانه و غیره است که گرچه از بخش اول به‌طور کامل قابل تفکیک نیست، اما اغلب در نقد و پاسخ به موضوعات مطرح‌شده در فضای فرهنگی کشور خصوصاً در سال‌های پس از اتمام جنگ تحمیلی نوشته شده است.
* انتشار آثار پس از شهادت
از شهیدآوینی در بازه زمانی حدود 10 سال کتاب‌هایی منتشر شده است که تنها دو کتاب «فردایی دیگر» و جلد اول «آیینه جادو» در زمان حیات و زیر نظر خود وی چاپ شدند. مابقی آثار منتشره به سلیقه و انتخاب ناشران بوده و دسته‌بندی مقالات هم بر همین اساس است. سه کتاب «گنجینه‌های آسمانی»، «حقیقت» و «نسیم حیات» گفتار متن برنامه‌های تلویزیونی و مستندهای او ازجمله مجموعه «روایت فتح» هستند.
این نوشتار بنا دارد با نگاهی اجمالی به برخی از مهم‌ترین کتاب‌های شهیدآوینی، چشم‌اندازی کلی از مبانی اندیشه او و راهنمایی برای مطالعه آثارش به مخاطبان، خصوصاً نسل جوان ارائه کند.
* آغاز آشنایی با تفکر شهیدآوینی: «توسعه و مبانی تمدن غرب»
«توسعه و مبانی تمدن غرب» را می‌توان مهم‌ترین اثر و بهترین پیشنهاد برای شروع و آشنایی با تفکر وی دانست. آوینی در این مجموعه مقالات به نوعی بنیان‌های فکری و خاستگاه اندیشه خود و دغدغه‌هایش را توضیح داده است. مقالات این کتاب در فاصله سال‌های 1364 تا 1366 در ماهنامه جهاد سازندگی به چاپ رسیده و نخستین‌بار توسط مرکز حفظ و نشر آثار دفاع مقدس منتشر شده است. نویسنده بعدها آن‌ها را مطالبی ساده قلمداد کرده که برای آشنایی مخاطب عام با مباحث مدرنیسم و توسعه نوشته شده‌اند. این مقالات موضوعات مختلفی از نقد سیستم اقتصادی غرب و جهان سرمایه‌داری و بانکداری گرفته تا موضوعات مربوط به نظام آموزشی و تعلیم و تربیت، آسیب‌های زیست‌محیطی، فناوری و غیره را در بر می‌گیرد.
* تحلیل انقلاب اسلامی و حکومت دینی در «آغازی بر یک پایان»
کتاب «آغازی بر یک پایان» را می‌توان در زمره آثار تحلیلی و نظری آوینی به‌شمار آورد. مقالات او در این کتاب ناظر بر ماهیت انقلاب اسلامی و حکومت دینی است. او وقوع انقلاب را آغاز رستاخیر معنوی بشر و بازگشت به معنویت قلمداد کرده و با بیان نگاهش در مورد رهبری امام خمینی (ره) و مبانی اعتقادی و سیاسی، نظام ولایت فقیه را تبیین می‌کند.
* نگاهی به مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام: «حکومت فرزانگان»
یکی از کتاب‌های کمترشناخته‌شده آوینی که نخستین‌بار در سال 1383 به چاپ رسید، «حکومت فرزانگان» است. این کتاب کم‌حجم با عنوان فرعی «مروری بر مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام»، مجموعه مقالات او است که طی زمان حیاتش در دهه 60 در مجله اعتصام به چاپ رسیده‌اند. آوینی در این نوشته‌ها حول سه محور «رأی اکثریت»، «آزادی عقیده» و «مساوات» مبانی حکومت اسلامی و ولایت فقیه را از منظر و دریافت خود تبیین کرده است. او در این سه فصل به‌ترتیب در پی پاسخگویی به این سه پرسش است: آیا «رأى اکثریت» معیار حق است؟ به‌راستى آیا «عقیده هرکس براى خودش محترم است»؟ آیا اصل تساوی مطلق همه انسان‌ها در برابر قانون، با روح قرآن سازگاری دارد؟
* مقایسه و نقد تفکر غرب در «حکومت فرزانگان»
آشنایی آوینی با مبانی فلسفی غرب به او این امکان را می‌دهد که در مقام مقایسه و نقد، ویژگی‌های این سه عنصر کلیدی تفکر غرب در قانون‌گذاری و حکومت را مطرح کند و در مقابل با استفاده از آیات قرآن به‌ویژه تفاسیر علامه طباطبایی و رساله حقوق امام سجاد (ع)، دیدگاه الهی و اسلامی را در این خصوص توضیح دهد.
* فرهنگ و هنر از نگاه آوینی در سه‌گانه «فردایی دیگر»، «حلزون‌های خانه به دوش» و «رستاخیز جان»
برای افرادی که به دنبال فهم دیدگاه‌های آوینی درخصوص فرهنگ و هنر هستند، سه کتاب «فردایی دیگر»، «حلزون‌های خانه به دوش» و «رستاخیز جان»، شامل مقالات سال‌های 1368 تا 1370 در ماهنامه سوره، می‌تواند راهنمای مناسبی باشد.
* «فردایی دیگر»؛ تأملاتی در فلسفه، شعر و نقد یوتوپیا
این کتاب که به انتخاب خود وی منتشر شده است، مقالاتی با موضوعات فلسفی و شعر را شامل می‌شود. بخش اول شامل یک مقاله در مورد کشور و فرهنگ مردم ژاپن و دو مقاله در مورد رمان‌های «دنیای شگفت‌انگیز نو» نوشته «آلدوس هاکسلی» و «1984» نوشته «جورج اورول» و «عبور از خط» نوشته «ارنست یونگر» به‌عنوان آثاری در نقد یوتوپیا و نهیلیسم است. بخش دوم کتاب هم دربرگیرنده چند مقاله در باب شعر و ماهیت شاعری و نیز مطلبی در شرح و تفسیر یکی از غزل‌های امام خمینی (ره) است.
* «حلزون‌های خانه به دوش»: نقدی بر جریان روشنفکری ایران
آوینی عموماً نقدها و نظراتش را درباره جریان روشنفکری در ایران و نسبت آن با انقلاب اسلامی در «حلزون‌های خانه به دوش» شرح می‌دهد. آوینی در این مقالات با ورود به حوزه‌هایی مانند عرفان و تجدد در فضای فرهنگی کشور، رمان و روزنامه‌نگاری، انتقاداتش را بیان کرده است. برخی مقالات این مجلد ازجمله مقاله‌ای که عنوان کتاب از آن گرفته شده، در پاسخ به مطالبی است که در نشریاتی مانند گردون و آدینه (به‌عنوان رسانه‌های جریان روشنفکری آن زمان) به چاپ رسیده‌اند.
* «رستاخیز جان» جستارهایی در ادبیات و فرهنگ
«رستاخیز جان» نیز کتابی است که مباحث آن به حوزه ادبیات و فرهنگ برمی‌گردد و در آن مقالاتی با موضوعات رمان و انقلاب اسلامی، تئاتر و ویدئو به چشم می‌خورد. در این کتاب دو مقاله به نام‌های «آزادی قلم» و «یادداشتی ناتمام در باب هویت و حقیقت انسان» برای مجله «نامه فرهنگ» منتشر شده است که به نظر جزئی از آخرین نوشته‌های آوینی است. او در مقاله «رستاخیز جسم و رستاخیز جان» که در سال 1370 منتشر شده است، به بهانه شرایط آن زمان کشور تاجیکستان و تحولات فرهنگی که پس از استقلال در آن رخ داده، به موضوع زبان فارسی و آداب و رسوم ایرانی مانند نوروز پرداخته است.
* سینما از منظر آوینی در سه‌گانه «آیینه جادو»
برای علاقه‌مندان به هنر هفتم هم عمده نظرات آوینی در مورد سینما در کتاب سه جلدی «آیینه جادو» که جلد اول آن در حیات وی و دو جلد بعدی پس از شهادتش منتشر شدند، آورده شده است. در جلد اول به مبانی سینما و تشریح ماهیت و فلسفه وجودی آن پرداخته است و عموماً دیدگاه وی را در مورد ماهیت سینما در جهان و ایران بیان می‌کند. او در مقاله آینه جادو چنین می‌نویسد: «اگر برای مصداق جمعی بشر بتوان ضمیری تصور کرد، هنرمندان حکایتگر آن ضمیر هستند. هنر، محاکمات حضور و غیاب بشر نسب به حق است. همه‌ هنرها این‌چنین‌اند و درمیان هنرها، سینما «آینه جادو» است، آینه‌ای که در آن چهره باطنی بشر امروز بی‌پرده انعکاس یافته است».
جلد دوم، نقدهای او به فیلم‌های ایرانی و خارجی پخش‌شده در پنج دوره جشنواره فیلم فجر (سال‌های 1371-1367) را شامل می‌شود که در نشریات مختلف به چاپ رسیده است. برخی عناوین این مقالات مانند «چرا جهان سومی‌ها هامون می‌سازند؟» از نگاه نقادانه تند او نسبت به برخی جریان‌های سینمای آن روز ایران و آینده آن حکایت دارد. مقاله بلند «عالم هیچکاک» که مؤلف آن را در اواخر سال 1371 برای درج در کتاب «هیچکاک همیشه استاد» نوشته نیز در انتهای کتاب آمده است.
جلد سوم «آینه جادو» نیز دربرگیرنده مقالات و مصاحبه‌های وی در مورد سینما بوده که در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول شامل 6 مقاله با محوریت ماهیت سینما بوده که ازجمله آن می‌توان به رابطه سینما و مخاطب و فناوری در آن اشاره کرد. در بخش دوم دو مقاله و یک مصاحبه با موضوع سینمای مستند وجود دارد و بخش سوم هم چهار نوشته با موضوعات مختلف مرتبط با سینما مانند سینمای کودک و فیلم کوتاه را دربرمی‌گیرد.
* تصویر عاشورا به قلم آوینی در «فتح خون»
پایان‌بخش این نوشتار نگاهی است به کتاب «فتح خون» که تنظیم فصولش مطابق با وقایع دهه اول محرم سال 61 هجری توسط خود نویسنده انجام شد، اما فرصت نیافت که آن را به اتمام و اکمال برساند؛ تنها دو فصل از آن در زمان حیات آوینی چاپ و مابقی پس از شهادت او جمع‌آوری و منتشر شد. از فصل دهم که باید مربوط به وقایع روز عاشورا باشد، تنها چند صفحه یادداشت وجود داشت که تحت عنوان «تماشاگه راز» در کتاب آورده شده است. این اثر قدرت قلم آوینی را در خلق روایتی داستانی و به‌کارگیری اندوخته ادبی‌اش در به تصویر کشیدن این رخداد عظیم، به‌خوبی نشان می‌دهد.
«فرشتگان عقل به تماشاگه راز آمده‌اند و مبهوت از تجلیات علم لدنی انسان، به سجده در افتاده‌اند تا آسمان‌ها و زمین، کران تا کران، به تسخیر انسان کامل درآید و رشته اختیار دهر به او سپرده شود؛ اما انسان تا کامل نشود، در نخواهد یافت که دهر، بر همین شیوه که می‌چرخد، احسن است. چشم عقل، خطابین است که می‌پرسد: اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء...(بقره/30) اما چشم دل خطاپوش است. نه آنکه خطایی باشد و او نبیند... نه! می‌بیند که خطایی نیست و هرچه هست وجهی است که بی‌حجاب، حق را می‌نماید. هیچ پرسیده‌ای که عالم شهادت بر چه شهادت می‌دهد که نامی این‌چنین‌ بر او نهاده‌اند؟»