حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد جوادی، امام جمعه موقت همدان، در گفت‌وگویی تبیینی به بررسی جایگاه روز عرفه و دعای امام‌حسین (ع) در سلوک معنوی انسان پرداخته و با نگاهی معرفتی، پیوند این روز با حقیقت عید قربان را تشریح کرده است.
در فرهنگ اسلامی، برخی از ایام سال تنها یادآور مناسک و عبادات خاص نیستند، بلکه نقطه‌عطفی در تقویم سلوک معنوی انسان به‌شمار می‌روند؛ روزهایی که اگر با تأمل، معرفت و حضور قلب همراه شوند، می‌توانند تحولی عمیق در جان و زندگی فردی و اجتماعی ما ایجاد کنند. روز عرفه و عید قربان، از جمله این فرصت‌های بی‌بدیل‌اند؛ دو روزی که به تعبیر قرآن، از «ایام‌الله» محسوب می‌شوند؛ روزهایی برای تذکر، بازگشت، و تجدید عهد با پروردگار.
روز عرفه، نهم ذی‌حجه، روزی است که در آن انسان در اوج نیاز، دست دعا به درگاه بی‌نیاز بلند می‌کند و در برابر عظمت خداوند، زبان به مناجات می‌گشاید. دعای عمیق و پرمغز امام حسین(ع) در عرفه، دروازه‌ای است به سوی فهمی ژرف‌تر از توحید، معرفت نفس و شناخت جایگاه بنده در پیشگاه خالق. این دعا نه صرفاً یک متن ادبی و معنوی، بلکه یک مکتب تربیتی و عرفانی است که روح را پالایش و دل را به پرواز درمی‌آورد.
در ادامه‌ این مسیر، روز دهم ذی‌حجه، عید قربان فرا می‌رسد؛ عیدی که در آن، مفاهیمی چون فداکاری، عبودیت و گذشتن ازعلائق نفسانی جلوه‌ای عینی پیدا می‌کنند. قربانی کردن در این روز، نه تنها ذبح حیوان است، بلکه تمرینی است برای قربانی کردن نفس، خواهش‌ها، و وابستگی‌هایی که مانع حرکت انسان به سوی خدا می‌شوند.
در همین بستر نورانی، به گفت‌وگویی صمیمی، تبیینی و معرفتی با حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد جوادی، امام جمعه موقت همدان و از اساتید حوزه علمیه، نشستیم تا از نگاه او به جایگاه عرفه، دعای عرفه امام‌حسین(ع)، و پیوند آن با عید قربان بپردازیم. در این گفت‌وگو، حجت‌الاسلام جوادی با بیانی روان اما عمیق، ضمن تبیین بخش‌هایی از دعای عرفه، به تشریح مناسک حج، فلسفه قربانی، و نقش این ایام در تربیت دینی و سلوک فردی پرداختند.
آنچه می‌خوانید، حاصل این گفت‌وگوست؛ گفت‌وگویی که تلاشی است برای فهم بهتر این روزهای عظیم، و بهره‌مندی بیشتر از ظرفیت‌های روح‌بخش آن در زندگی فردی و اجتماعی ما.
*عرفه؛ اوج عرفان و سلوک معنوی
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد جوادی، در این گفت‌وگو با اشاره به اهمیت روز عرفه و دعای امام حسین(ع)، این روز را یکی از قله‌های سلوک معنوی دانست و بر جایگاه ویژه دعای عرفه در میان ادعیه مأثور تأکید کرد.
وی در ابتدا با بیان اینکه «دعا» یکی از ارکان اصلی سلوک معنوی در اسلام است، اظهار کرد: در قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (ع) به دعا توجه ویژه‌ای شده است. ما دو گونه دعا داریم؛ یکی دعایی که انسان در آن خواسته‌های شخصی‌اش را با خداوند در میان می‌گذارد، مانند طلب شفا یا توفیق، و دیگری، ادعیه‌ای که از زبان معصومان(ع) نقل شده و عمق معنایی و اثرگذاری بسیار بالاتری دارند.
این استاد حوزه علمیه با ذکر نمونه‌هایی چون دعای کمیل، دعای مکارم‌الاخلاق و دعای صباح، دعای عرفه امام حسین (ع) را در میان این دسته از ادعیه برجسته دانست و گفت: دعای عرفه امام حسین(ع) نه تنها متنی عمیق و پرمحتوا دارد، بلکه زمان و مکان قرائت آن نیز نقش معنوی مضاعفی ایفا می‌کند. یعنی دعایی است که در روز عرفه، در صحرای عرفات و با حالتی خاص از سوی امام حسین(ع) قرائت شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین جوادی افزود: در روایات آمده است که امام حسین(ع) در نهم ذی‌الحجه، در صحرای عرفات، رو به قبله می‌ایستاد و این دعا را با حالتی سرشار از خشوع و اشک می‌خواند؛ به گونه‌ای که اشک‌های حضرت از چشمانش بر گونه‌ها و از گونه‌ها بر سینه‌اش جاری می‌شد. این حالت روحی عظیم، گواهی بر عمق معنوی دعای عرفه است.
وی برای آشنایی بیشتر با محتوای این دعا، به قرائت و تبیین چند فراز از آن پرداخت و گفت: در بخشی از این دعا می‌خوانیم: اللهم اجعل غنای فی نفسی، والیقین فی قلبی، والإخلاص فی عملی، والنور فی بصری، والبصیره فی دینی. در این جملات، امام حسین(ع) از خداوند می‌خواهد بی‌نیازی‌اش را در نفسش قرار دهد تا به جز خدا به چیزی محتاج نباشد، یقین را در قلبش مستقر کند تا ایمان به خدا، پیامبران، امامان و قیامت در جانش ریشه بدواند.
امام‌جمعه موقت همدان ادامه داد: در این دعا همچنین درخواست می‌شود که اعمال همراه با اخلاص باشد؛ یعنی در نماز، روزه و خدمت به خلق، تنها رضایت خداوند مد نظر باشد و شک و تردیدی در حضور او نباشد. و در ادامه، از خدا خواسته می‌شود که چشم را نورانی و حقیقت‌بین کند، تا واقعیت‌ها را ببیند و از حقیقت فاصله نگیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین جوادی با تأکید بر فراز پایانی این بخش از دعا گفت: امام حسین(ع) از خداوند بصیرت در دین طلب می‌کند، تا انسان دین حقیقی را از تمایلات نفسانی تشخیص دهد و دین را آن‌گونه که برای هدایت بشر نازل شده، بشناسد، نه آن‌گونه که هواهای نفسانی تحریفش می‌کنند.
وی در جمع‌بندی این فراز، دعای عرفه را راهی برای تعالی عرفانی دانست و افزود: اگر به محتوای این دعا با دقت و درک قلبی بنگریم، می‌تواند ما را به بالاترین درجات معرفت الهی و سلوک معنوی برساند.
*عرفه مقدمه قربان است؛ دعوت به تسلیم مطلق در برابر مشیت الهی
این استاد حوزه علمیه، در ادامه گفت‌وگو درباره جایگاه روز عرفه، به مضامین والای معنوی دعای عرفه امام حسین(ع) اشاره کرد و گفت: این دعا سراسر گفت‌وگوی عاشقانه و خالصانه‌ای است میان بنده‌ای عارف و خداوند متعال؛ دعایی که از زبان امام حسین(ع) در صحرای عرفات جاری شده و باید با چشم دل آن را دید و با جان شنید.
حجت‌الاسلام والمسلمین جوادی افزود: در بخشی دیگر از این دعا، حضرت از خداوند می‌خواهد که “رزق و قدر” را برایش انتخاب کند. یعنی نه تنها درخواست غذا و روزی مادی دارد، بلکه آن را نیز به خواست و حکمت الهی واگذار می‌کند. دعا می‌کند که خدایا! رزقی که برایم خیر است بر من نازل فرما، و بهترین تقدیر را برایم رقم بزن؛ تقدیری که در آن، من نه جلوتر از تو خواسته‌ای داشته باشم و نه عقب‌تر از اراده‌ات حرکت کنم.
به گفته حجت‌الاسلام والمسلمین جوادی در این دعا امام حسین(ع) به خداوند عرضه می‌دارد: مرا چنان قرار ده که تأخیر تو را تعجیل بدانم و تعجیل تو را تأخیر نشمارم؛ یعنی در همه چیز، مشیت و خواست تو را محور بدانم و خواسته‌ام دقیقاً مطابق با خواسته‌ تو باشد، نه زودتر و نه دیرتر.
وی در ادامه تأکید کرد: این جملات تنها نمونه‌ای از عمق معنوی دعای عرفه‌اند. از آغاز تا پایان، این دعا بار معرفتی عظیمی دارد و هر جمله‌اش می‌تواند نردبانی برای ارتقای روحی انسان باشد. این دعا، انسان را قدم‌به‌قدم به سمت خداوند می‌کشاند و هر فراز آن، ما را به خضوع، تسلیم، شناخت و محبت الهی نزدیک‌تر می‌کند.
امام‌جمعه موقت همدان در ادامه با اشاره به پیوستگی عرفه و عید قربان گفت: عرفه مقدمه قربان است. نهم ذی‌الحجه، روز عرفه، فرصت دعا و معرفت است، و دهم ذی‌الحجه، روز قربان، روز عمل و بندگی است. در عید قربان، انسان می‌خواهد آنچه را در عرفه فهمیده، در میدان عمل اثبات کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین جوادی تصریح کرد: در روز عید قربان، حاجیان در مناسک حج و مسلمانان در سراسر دنیا با قربانی کردن حیوانی، نمادین از نفس خود می‌گذرند؛ یعنی می‌خواهند “نفس اماره” را قربانی کنند و توجه‌شان را تنها به خداوند بدوزند. این عمل، تمرین چشم‌پوشی از دنیا و خواسته‌های نفسانی است.
وی افزود: یکی از نشانه‌های این بندگی، چنگ زدن به ریسمان الهی و دوری از شیطان است. در عید قربان، حاجیان با رمی جمرات، نماد بیرون راندن شیطان از زندگی خویش را به نمایش می‌گذارند. این روز، روز جدا شدن از خواهش‌های نفسانی و چنگ زدن به توحید و اخلاص است.
امام‌جمعه موقت همدان تأکید کرد: روز عرفه، روز دعا و شناخت است و عید قربان، روز فداکاری در مسیر بندگی؛ این دو روز در پیوند با یکدیگر، نقشه راهی برای حرکت انسان از آگاهی به اطاعت و از دعا به عمل هستند.
*قربان، میدان رهایی از نفس و تجلی بندگی
حجت‌الاسلام‌والمسلمین جوادی در ادامه سخنان خود، با اشاره به نمادهای عید قربان در سلوک انسان به سوی خداوند گفت: در روز عید قربان، یکی از اعمال مهم، رمی جمرات است؛ انداختن هفت سنگ به جمره عقبه، که نماد طرد شیطان و نفی وسوسه‌های اوست. اما این کار تنها نباید محدود به یک مناسک ظاهری در منا باشد، بلکه باید شیطان و نفس شیطانی را برای همیشه از خود دور کنیم؛ تا جایی که دیگر هرگز به سوی گناه قدم برنداریم.
وی افزود: در همین روز، حاجیان پس از رمی و قربانی، باید موی سر خود را نیز بتراشند. این در حالی است که زیبایی مو، به‌ویژه برای جوانان، جایگاه خاصی دارد؛ اما خداوند خواسته است که انسان حتی از محبوب‌ترین جلوه‌های ظاهری خود نیز برای تقرب به او بگذرد. مردان باید سر را بتراشند و زنان، با رضایت قلبی، اندکی از موی خود را کوتاه کنند. این یعنی نباید حتی زیبایی طبیعی خود را معبود قرار دهیم.
این استاد حوزه علمیه تأکید کرد: تمام این اعمال، چه در روز عرفه و چه در عید قربان، هدفی واحد دارند؛ اینکه انسان با دل و جان به سوی خداوند قدم بردارد و از غیر خدا ببُرد. عرفه روز شناخت و دعاست، قربان روز بندگی و فداکاری. خداوند این دو روز را کنار هم قرار داده تا انسان از معرفت به مقام عبودیت برسد. این دو روز، مکمل یکدیگرند و راه را برای تعالی روح انسان هموار می‌کنند.
در پایان این گفت‌وگو، امام‌جمعه موقت همدان با لحنی صمیمی اظهار کرد: تمام آنچه گفتم، پیش از آن‌که برای دیگران باشد، برای خودم بود. این جملات دعای عرفه امام حسین(ع) که درباره اخلاص عملی و یقین قلبی خواندم، ابتدا تذکری بود برای دل خودم؛ باشد که همه ما در این روزهای نورانی، قدمی واقعی به سوی خدا برداریم و از این مسیر جدا نشویم.
*از مناسک تا معنویت، از تکرار تا تعالی
گفتنی است؛ در مواجهه با ایامی چون عرفه و عید قربان، آنچه بیش از هر چیز باید مورد تأمل قرار گیرد، عبور از لایه‌ ظاهری مناسک به لایه‌ ژرف معنویت و آگاهی است. مناسک، اگرچه ساختار عبادی دین را شکل می‌دهند، اما زمانی جان می‌گیرند که با معنا همراه شوند و جان انسان را متحول سازند. سخنان حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد جوادی در این گفت‌وگو، به‌درستی این پیوست عمیق بین ظاهر و باطن، بین صورت و سیرت عبادت را روشن می‌کند.
دعای عرفه، با آن محتوای سرشار از معرفت، انسان را از آشنایی با خود آغاز می‌کند و تا درک توحید ناب پیش می‌برد؛ و عید قربان، با آن رفتارهای نمادین اما سرنوشت‌ساز، بُعد عملی این سلوک را یادآور می‌شود. سنگ زدن به شیطان، تراشیدن موی سر، و حتی قربانی کردن، همه تمرین‌هایی هستند برای کنار زدن حجاب‌های نفس و خواسته‌های فردی، تا راهی به سوی عبودیت اصیل گشوده شود.
این نکته کلیدی است که مناسبت‌های دینی، تنها قرار نیست حافظ یک حافظه تاریخی یا تکرار سنتی باشند؛ بلکه باید بستری برای «تعالی» باشند، یعنی فرصتی برای تغییر و رشد روحی. اگر دعای عرفه صرفاً خوانده شود بی‌آنکه به جان بنشیند، و اگر قربانی تنها به نحر حیوان محدود شود و نه به ذبح خواهش‌های نفسانی، آنگاه ما از جوهره‌ی این ایام محروم مانده‌ایم.
عرفه و قربان، دو گام به‌هم‌پیوسته در مسیر بندگی‌اند؛ اولی با اندیشه و دل، دومی با عمل و تصمیم. در دنیایی که روز به روز از معنا تهی‌تر می‌شود، بازگشت به این حقیقت‌ها می‌تواند روح را از تکرار و خستگی، به تعادل و آزادی برساند. در این میان، شرح‌ها و تفسیرهای عالمان دین، همچون آنچه در این گفت‌وگو بیان شد، به مثابه چراغ راهی هستند برای عبور از سطح به عمق، و از رسم به حقیقت.

سمیرا گمار