با فرارسیدن ماه محرم در جای جای کشور ما ایران، مردمان هر شهر با توجه به آنچه از گذشتگان خود آموخته‌اند، به سوگ می‌نشینند و هر یک برای این ایام آداب و رسوم خاصی دارند. در برخی شهرها همچون یزد این آداب و رسوم امروزه گردشگران بسیاری را از سایر شهرها و کشورها به این منطقه می‌کشاند.
همدان، این شهر کهن و تاریخ‌ساز، با پیشینه‌ای چندین هزارساله، همواره به‌عنوان یکی از کانون‌های مهم فرهنگ و تمدن ایران زمین شناخته شده. مردمان این دیار، با حفظ آداب و سنن اصیل خود، هویت فرهنگی و مذهبی خویش را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده‌اند. در میان مناسبت‌های مذهبی، ماه محرم و آیین‌های سوگواری سید و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین (ع)، جایگاهی ویژه در دل‌های مردم همدان دارد.
مراسم محرم در همدان، تنها یک آیین مذهبی نیست؛ بلکه تجلی‌گاه همبستگی اجتماعی، پاسداشت ارزش‌های ایثار و شهادت و نمایشی از هنرهای آیینی است که ریشه در باورهای عمیق مردمی دارد. از نوحه‌خوانی‌های سوزناک تا دسته‌های عزاداری، از تعزیه‌های پرشور تا نذورات گسترده، هر یک از این آیین‌ها روایتی است از عشق و ارادتی که مردم این سرزمین به خاندان عصمت و طهارت (ع) دارند.
در این نوشتار، برآنیم تا با نگاهی ژرف و مستند، آداب و سنن مردم همدان در ماه محرم را به تصویر بکشیم. از نحوه استقبال از این ماه گرفته تا غذاهای نذری ویژه، از اشعار محلی سوگواری تا نقش صنف‌های مختلف در برگزاری مراسم، همه و همه نشان‌دهنده غنای فرهنگی این خطه است. امید که این مصاحبه، گامی هرچند کوچک در جهت حفظ و معرفی این میراث معنوی باشد تا آیندگان نیز از آن بهره گیرند.
برای اطلاع از این سنن با حاج‌ علی‌اصغر حمدیه که از پیرغلامان و شاعران آیینی همدان است و همچنین برای اطلاع از آخرین وضعیت زیرساخت‌های گردشگری و برنامه‌های پیش رو برای ارتقای گردشگری مذهبی استان همدان با علی خاکسار؛ معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان گفت‌و‌گویی ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید:
حاج علی‌اصغر حمدیه از پیشینه عزاداری در همدان برایمان می‌گوید؛
عزاداری برای امام حسین (ع) بعد از اسلام نخستین‌بار در زمان آل بویه در ایران برای مردم آزاد اعلام شد؛ عزاداری‌های همدان پیشینه‌ای دیرینه و حدود هزار ساله دارد، در سال 565 از یکی از علمای متکلم ایران به نام شیخ عبدالجلیل قزوینی رازی در کتاب گران‌سنگی به نام «النقض» به این مهم اشاره کرده؛ در این کتاب بیان شده در همدان فردی به نام مجدالدین مذکی که یکی از علمای بزرگ همدان بوده به گونه‌ای مجلس عزاداری برگزار کرده که موجب تعجب قمیان شده؛ این مقدمه‌ای بر پیشینه عزاداری در همدان است؛ البته اوج پررنگ شدن عزاداری امام حسین (ع) را در سراسر ایران با تشکیل تکیه‌ها شاهدیم. در این دوران تکیه دولت در تهران و سایر تکیه‌ها در دیگر استان‌ها ازجمله همدان برپا می‌شده است.
** همدان و شهرستان‌های آن چه مراسم‌های ویژه‌ای برای عزاداری محرم و صفر دارند؟
*سقاهای همدان؛ نماد مروت و جوانمردی
یکی از آیین‌های ویژه همدان، سقایی است که در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی برگزار می‌شود. این آیین که در میراث ناملموس استان همدان و در فهرست آثار ملی و همچنین در میراث معنوی کشور به ثبت رسیده، پیشینه آن به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد و گفته می‌شود از استان یزد آغاز شده است.
محلات زیادی در استان همدان آیین سقایی داشتند. در گازران کاروان فرات به سرپرستی مرحوم سید محمد دارقیاسی، در بن بازار سقاهای صائب که مسئول آن مرحوم حاج احمدآقای ارمغانی بوده و هم‌اکنون در مسجد آیت‌الله آخوند مستقر هستند، در امامزاده عبدالله (ع) یا میدان میرعقیل به سرپرستی حاج اکبر خرم و حسین شاکر، سقاهای ورمزیار، سقاهای مختاران به سرپرستی مرحوم شاطر علی سماوات، سقاهای درودآباد به سرپرستی مرحوم شاطر بابا رحیم سماوات، سقاهای عباسیه جولان با سابقه دیرینه به سرپرستی سید احمد روح‌بخش، سقاهای بیت‌العباس به سرپرستی مرحوم سید حسین لالجینی این آیین دیرینه را از گذشته به‌جا می‌آوردند.
سقاها لباس‌های متحدالشکل شامل پیراهن بلند مشکی، لچک سه‌گوش، شال سیاه، لنگ کمری داشتند و مشک در دست، به مردم آب می‌دادند.
آن‌ها برای جلوگیری از خیس شدن لباسشان قطعه‌ای چرم به‌نام نطع به سمت راست خود آویزان می‌کردند.
آن‌ها از جام‌های کرمانی (برنجی) یا جام چهل کلید و کشکول نیز استفاده و آب را با تکه‌های یخ خنک می‌کردند. در این جام سیب قرمزی قرار داشت و برای مردم از مشک یا کشکول آب می‌ریختند.
این آیین نماد جوانمردی، مروت و ارادت به حضرت علی (ع) و حضرت عباس(ع) است. در گذشته سقاها در سایر زمان‌های سال نیز به مردم خدمت می‌کردند.
سقاها به هیئت‌های سطح شهر می‌رفتند و مداح مراسم به نشانه احترام، مداحی را به آن‌ها می‌سپردند و آن‌ها نیز بعد از ذکر مصیبت آقا اباعبدالله و سقایی، به دیگر محفل‌های سطح شهر رفته و آیین را در آنجا به‌جا می‌آوردند..
*دسته بنی‌اسد و تعزیه سیار در امامزاده یحیی (ع)
امامزاده یحیی همدان، دسته‌ای به نام «بنی ‌اسد» دارد که دو روز بعد از عاشورا؛ با لباس‌های عربی (چفیه، عبا و دشداشه) و ابزاری مانند کلنگ، بیل و کوزه حرکت می‌کنند و نوحه عربی می‌خوانند. این دسته نماد قبیله بنی ‌اسد است که پس از واقعه عاشورا برای دفن شهدا به کربلا رفتند. همچنین، تعزیه سیار با حضور شترهای زین‌شده، نماد اسرای کربلا و شخصیت‌هایی مانند عمر سعد و اشقیا (با لباس قرمز، کلاه‌خود و چکمه از لشگریان کوفی) برگزار می‌شود.
*آیین‌های نادر در نهاوند و بهار
در شهرستان نهاوند، زورخانه‌ها در شب‌های چهارم و پنجم محرم میزبان مراسم شال‌گرفتن (رخصت یا مولا) هستند. سرپرستان هیئت‌ها از پیشکسوتان زورخانه اجازه عزاداری می‌گیرند که نماد ارادت و کسب اجازه از حضرت علی (ع) است.
در شهرستان بهار، مراسم 40 دیگ حلیم در روز عاشورا برگزار می‌شود. این مراسم در واقع نذر یک فرد خوزستانی پس از جنگ ایران و عراق در سال‌های 62 یا 63 بود و امروزه این غذا به بیمارستان‌ها اهدا می‌شود و بیماران زیادی شفای خود را از امام حسین می‌طلبند.
در شهرستان کبودرآهنگ نیز مردم بیشتر نمایش تعزیه برپا می‌کنند.
*خیمه‌سوزانی و آیین شام غریبان
در محله‌های قدیمی همدان مانند جولان، روز عاشورا خیمه‌هایی به رنگ‌های سفید؛ اهل بیت (ع)، سبز؛ امام حسین (ع)، قرمز؛ حضرت عباس (ع) و سیاه؛ حضرت زینب (س) برپا می‌شود. سپس گروهی با لباس‌های اشقیا و مشعل، این خیمه‌ها را آتش می‌زنند.
البته سینه‎زنی و زنجیرزنی بین همه هیئت‌ها مشترک است. هر هیئت پرچم خاص خود را دارد که روی آن شعری مانند؛ ما خسته‌دلان هیئت انصار حسینیم/ اهل بن بازار و عزادار حسینیم، افراشته بر چرخ برین پرچم همت/ تا خلق بدانند عزادار حسینیم، نوشته و یا نام هیئت و محله درج شده است.
بعد از این پرچم چندین پیرمرد به نام رختی‌ها حضور دارند که پشت این پرچم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند. بعد از آن‌ها سقاها و سپس سینه‌زنان قرار می‌گیرند. بعد از آن دسته حضرت قاسم (ع) با حضور جوانان با شاخه گلی در دست به راه می‌افتد که موزیک عاشورایی می‌نوازد. آن‌‌ها در حجله حضرت قاسم (ع) رخت دامادی و گلاب‌پاش، نقل، سیب و بقچه سوزنی قرار می‌دهند.
دسته بعدی، دسته حضرت علی‌اصغر (ع) است که یک گهواره تزئین‌شده را با خود به همراه دارند، سپس دسته زنجیرزنان با نوحه‌خوانی و زدن سنج پشت سر دیگر دسته‌ها حرکت می‌کنند. بعد از زنجیرزنان علم‌کشان و سینه‌زنان قرار دارند.
برخی از هیئت‌ها تعزیه سیار دارند، مثلاً هیئت سرگذر در روز عاشورا اسب می‌آورند که نماد ذوالجناح است و عده‌ای با پرچم‌های کوچکی که در دست دارند و با خواندن نوحه ترکی به شهادت امام حسین (ع) اشاره می‌کنند.
تعدادی از هیئت‌های همدان در روز عاشورا و تعدادی سوم عاشورا در سطح شهر دسته سینه‌زنی و زنجیرزنی به راه انداخته و عزاداری می‌کنند.
در گذشته مسیر هیئت‌های همدان از میدان امام (ره)، خیابان شهدا، کاه‌فروشان، سپس به کاروانسرای میرزاکاظم، سمسارخانه، مسجد جامع، سرای شریفیه و سپس به راسته کلیمیان ختم می‌شد که بعد از آن مردم به هیئت محله خود بازمی‌گشتند.
در گذشته قراردادی وجود داشت تا هر هیئت مانند کوچه قصابان، کبابیان، درودآباد و... در یک شب خاص بعد از پنجم محرم در شهر عزاداری کند.
آیین سیاه‌پوشان که چند روز قبل از محرم در همدان برگزار می‌شود و برخی افراد تا پایان عاشورا و برخی تا پایان ماه صفر سیاه امام حسین (ع) به تن می‌کنند؛ حدود 20 سال است که مرسوم شده است.
نذری دادن دیگر آیین ماه محرم است که در گذشته بیشتر آبگوشت بود و امروزه انواع غذاها را شامل می‌شود.
همچنین، آیین شام غریبان با حضور عزادارانی که شمع، خاک و خار به همراه دارند و کودکان سیاه‌پوش که نماد اسرای کربلا هستند، اجرا می‌شود.
در ادامه گفت‌وگو با علی خاکسار؛ معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان را می‌خوانید؛
*با توجه به پیشینه تاریخی و مذهبی همدان، چه ظرفیت‌هایی برای جذب گردشگران مذهبی در ایام محرم وجود دارد و تاکنون تا چه میزان از این ظرفیت‌ها استفاده شده است؟
همدان در حوزه گردشگری مذهبی یکی از استان‌های برخوردار است و مقبره‌هایی مانند حسین بن علی‌ النقی (ع) معروف به شاهزاده حسین (ع) (عموی امام زمان(عج))، امامزاده یحیی (ع) امامزاده عبدالله (ع) و دیگر امامزادگان دارد که برای زائران جذاب است.
سه مقبره متعلق به پیامبران ادیان مختلف، ازجمله حضرت حیقوق نبی (ع)، حضرت خضر (ع) و حضرت حجت (ع) نیز در همدان وجود دارد که برای پیروان ادیان دیگر نیز حائز اهمیت است.
دیگر ظرفیت این استان آرامگاه استر و مردخای است که برای یهودیان بسیار قابل احترام است.
از دو سال پیش در خصوص این ظرفیت‌ها برنامه‌ریزی و امکان‌یابی شده تا بتوان از آن‌ها در جذب گردشگر مذهبی بهره برد.
*آیین‌های سنتی محرم
مراسمی مانند مراسم سوم امام امامزاده یحیی، عاشورای محله جولان، برخی مراسم تعزیه‌خوانی در برخی نقاط، تعزیه‌خوانی در آورزمان ملایر ثبت ملی شده‌اند. این آیین‌ها و جاذبه‌های معنوی می‌توانند به‌عنوان یک عامل مهم در جذب گردشگران داخلی و خارجی عمل کنند.
*ثبت ملی و مستندسازی
بسیاری از این مراسم‌ها در فهرست میراث ملی ثبت شده‌اند، اما به تبلیغات هدفمند و بسته‌ سفرهای مذهبی برای جذب گردشگر نیاز داریم.
*مراسم خاص و ریشه‌دار عزاداری همچون «علم‌کشی تویسرکان»، «سینه‌زنی حسینیه شورین» یا «تعزیه‌خوانی در روستاهای اطراف» چه جایگاهی در جذب گردشگر دارند و چطور می‌توان آن‌ها را ثبت و معرفی کرد؟
این مراسم‌ها ریشه در تاریخ شیعه دارند و برای گردشگران علاقه‌مند به فرهنگ آیینی، جذاب هستند.
ما از ادارات گردشگری استان و مؤسسات مردم‌نهاد درخواست کرده‌ایم تا هرگونه مراسمی که ظرفیت ثبت دارد را به ما معرفی کنند، آخرین مورد مراسم سوم امام حسین (ع) در سامن (شبیه‌خوانی دفن شهدای کربلا) است که بعد از مستندسازی در فهرست ملی ثبت شد.
ثبت ملی این آیین‌ها (مانند مراسم پیرغلامان در درگزین یا تعزیه روز عاشورا در ملایر) باعث ماندگاری و معرفی بهتر آن‌ها می‌شود.
ازجمله راهکارهای معرفی این آیین‌ها همکاری با صدا و سیما برای پوشش رسانه‌ای، تبلیغ در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و هماهنگی با آژانس‌های مسافرتی برای طراحی تورهای ویژه محرم است.
*زیرساخت‌های گردشگری مذهبی در همدان، ازجمله اسکان زائران، مسیرهای دسترسی و امکانات فرهنگی تا چه اندازه پاسخگوی حضور گردشگران در ایام محرم است؟
چون مراسم‌های مذهبی ما محدود و مختصر به ایام خاص است ایجاد زیرساخت دائمی مقرون به‌صرفه نیست، اما می‌توان از مهمانپذیرها، بوم‌گردی‌ها و مدارس و دیگر زیرساخت‌های موجود برای اسکان موقت استفاده کرد.
نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در اقامتگاه‌های ویژه ایام مذهبی وجود دارد. ازجمله راهکارهای بهبود این زیرساخت‌ها تشویق بخش خصوصی برای ساخت اقامتگاه‌های زائرسراها و استفاده از ظرفیت‌های محلی مانند خانه‌های مسافر است.
*چه اقداماتی برای مستندسازی، ثبت ملی یا جهانی آیین‌های عزاداری همدان صورت گرفته و نقش این ثبت‌ها در رونق گردشگری مذهبی چگونه ارزیابی می‌شود؟
ما سعی می‌کنیم هر رویداد را در موعد خود که بیشتر در ماه محرم و صفر است، از طریق ساخت مستند، فیلم و مصاحبه با پیشکسوتان این عرصه ثبت و ضبط و بعد در کمیته ثبت کشور آن‌ها را مطرح کنیم، بعد از دفاع، در فهرست آثار ناملموس ثبت می‌شود و با اعلام شماره ثبت، این آیین برای آن منطقه ماندگار می‌شود.
*با توجه به غنای محتوایی آیین‌های محرم در همدان، چه برنامه‌ای برای معرفی این آیین‌ها در سطح ملی و بین‌المللی، به‌ویژه از طریق رسانه‌ها یا تورهای فرهنگی مورد توجه است؟
مستندسازی و ثبت ملی نخستین گام برای حفظ این آیین‌هاست. دیگر راهکارها همکاری با رسانه‌ها برای پخش گزارش‌های ویژه، طراحی تورهای فرهنگی- مذهبی با همکاری آژانس‌های مسافرتی است.
*چالش‌های پیش روی توسعه گردشگری مذهبی در همدان چیست و چه راهکارهایی برای حفظ اصالت آیین‌ها در عین بهره‌برداری فرهنگی و اقتصادی از آن‌ها پیشنهاد می‌شود؟
مهم‌ترین موضوع در این خصوص ضعف در تبلیغات و معرفی است. به هماهنگی بیشتر بین نهادهای فرهنگی و هیئت‌های مذهبی برای حفظ اصالت چنین مراسم‌هایی برای جذب گردشگر نیاز داریم. البته با اغناسازی و حفظ آیین‌ها در کنار برنامه‌ریزی و مدیریت نیز باید موجب ماندگاری بیشتر گردشگران شد.
تشکیل کارگروه ویژه گردشگری مذهبی و جلب مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد و جوانان علاقه‌مند دیگر مواردی است که رونق‌بخش حوزه گردشگری مذهبی است.
*نقش جوانان، نخبگان فرهنگی، راهنمایان گردشگری و سازمان‌های مردم‌نهاد در احیای آیین‌های محرم همدان و جذب گردشگران مذهبی چیست؟
همه بخش‌های ذی‌نفع باید مشارکت داشته باشند، همانگونه که بیان شد معرفی این آیین‌ها توسط مداحان، تعزیه‌خوان‌ها و همه افراد بسیار مهم است چراکه در صورت اعلام مراسم‌ها به ما امکان ثبت آن‌ها فراهم خواهد شد.
*همدان؛ گنجینه پنهان گردشگری مذهبی ایران
شهر همدان با پیشینه کهن تاریخی و فرهنگی، از ظرفیت‌های بی‌نظیری در حوزه گردشگری مذهبی برخوردار است که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته. این شهر که به‌عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران شناخته می‌شود، با دارا بودن ده‌ها مکان مقدس و زیارتی، می‌تواند به یکی از قطب‌های اصلی گردشگری مذهبی در غرب کشور تبدیل شود.
وجود امامزادگان متعدد، پیامبران و آداب و سنن عزاداری مختلف که سابقه دیرینه دارند، غنای مذهبی این شهر تاریخی را دوچندان کرده است. مسجد جامع همدان با بیش از هزار سال قدمت نیز به‌عنوان یکی از کهن‌ترین مساجد ایران، از دیگر جاذبه‌های مذهبی این شهر به‌شمار می‌رود.
برای بهره‌برداری از این ظرفیت‌های ارزشمند، نیازمند برنامه‌ریزی جامع و همه‌جانبه هستیم. تدوین طرح جامع گردشگری مذهبی، بهسازی مسیرهای دسترسی، ایجاد خدمات رفاهی مناسب برای زائران و تبلیغات هدفمند در سطح ملی و بین‌المللی ازجمله اقدامات ضروری در این زمینه است. همچنین ایجاد سیستم حمل‌ونقل مناسب بین مکان‌های مذهبی و توسعه مراکز اقامتی می‌تواند به ارتقای کیفیت خدمات به زائران کمک شایانی کند.
بدون شک، با سرمایه‌گذاری مناسب و مدیریت کارآمد، همدان می‌تواند علاوه بر جذب زائران داخلی، به مقصدی جذاب برای گردشگران مذهبی از سراسر جهان تبدیل شود. این امر موجب رونق اقتصادی منطقه خواهد شد. تحقق این هدف مستلزم همکاری همه‌جانبه دستگاه‌های اجرایی، بخش خصوصی و مشارکت فعال جامعه محلی است.
کلام آخر آنکه تبلیغات گسترده در انواع بسترهای در اختیار شاه‌کلید توسعه گردشگری استان همدان است.

شهره کرمی