صادرات به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی اقتصاد هر استان، نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه پایدار، افزایش تولید ملی، ایجاد فرصت‌های شغلی و تقویت جایگاه ملی و بین‌المللی ایفا می‌کند. استان همدان نیز با توجه به ظرفیت‌های گسترده تولیدی و وجود محصولات متنوع کشاورزی، صنعتی و دستی، ظرفیت بالایی در زمینه صادرات دارد که می‌تواند سهم قابل توجهی در رونق اقتصادی و ارتقای سطح رفاه مردم منطقه ‌ایفا کند.
با این وجود، فعالان حوزه صادرات همواره با چالش‌ها و موانع متعددی روبه‌رو هستند که شامل محدودیت‌های مالی، مشکلات ارزی، کمبود زیرساخت‌های مناسب و نبود تسهیلات ویژه می‌شود. رفع این مشکلات و ایجاد سازوکارهای حمایتی کارآمد، کلید موفقیت در گسترش بازارهای صادراتی و جذب سرمایه‌های خارجی است.
در این میان، انتصاب وزیر جدید اقتصاد به‌عنوان متولی اصلی سیاست‌های اقتصادی کشور، فرصت مغتنمی برای تحول در حوزه صادرات به‌شمار و انتظار می‌رود، وزیر جدید با برنامه‌ریزی دقیق، حمایت‌های هدفمند و همکاری نزدیک با فعالان اقتصادی و صادرکنندگان، بستر مناسبی برای توسعه صادرات غیرنفتی فراهم آورد. اهمیت این موضوع به‌ویژه برای استان‌هایی مانند همدان که ظرفیت‌های بالقوه فراوانی دارند، دوچندان می‌شود.
گزارش پیش رو به بررسی دیدگاه‌ها، چالش‌ها و انتظارات دو تن از صادرکنندگان استان همدان می‌پردازد تا با شناسایی نیازها و فرصت‌ها، راهکارهای مؤثر در جهت تقویت صادرات و توسعه اقتصادی منطقه ارائه شود.
*چالش‌های صادرات نخود؛ انحصار، دلال‌ها و انتظار از دولت
یکی از فعالان و صادرکنندگان نخود در استان، تجربیات خو از حدود یک دهه فعالیت در حوزه کشاورزی، فرآوری و بسته‌بندی نخود را در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه سپهرغرب تشریح کرد.
ستاره صوفی که از سال 1395 کار خود را آغاز و در سال 1396 ویژند «ستاره خورشید» را ثبت کرده، به بیان مشکلات عمیق و ساختاری این صنعت پرداخت که مانع رشد و توسعه صادرکنندگان مستقل و کوچک شده است.
وی با این بیان که خانواده‌اش، سال‌ها نخود ارگانیک و با کیفیت بالا کشت کرده و به‌صورت فله به تجار داخل (استان‌های اصفهان، تبریز و تهران) فروخته و یا به خارج از کشور (عراق) صادر می‌کردند گفت: با رشد تقاضا و تغییر بازار، تصمیم گرفتیم گام بزرگ‌تری برداشته و در کارگاهی در کنار زمین کشاورزی خود فرآوری و بسته‌بندی محصولات را به‌صورت صنعتی آغاز کنیم.
این صادرکننده همدانی تصریح کرد: از مهم‌ترین دستاوردهای این کارگاه، تولید نخود بسته‌بندی‌شده در قوطی‌های مقوایی با درب آسان بازشو بود که برای نخستین‌بار در ایران انجام شد. راه‌اندازی این خط تولید هزینه هنگفتی به همراه داشت که با همکاری گروه فنی و مهندسی، حتی دستگاه‌های بسته‌بندی را به‌صورت مهندسی معکوس ساختیم تا هزینه‌ها کاهش یابد.
*مشکلات صادرات؛ انحصار و نقش دلال‌ها
صوفی توضیح داد: با وجود این نوآوری‌ها و تلاش‌ها، بخش صادرات با مشکلات جدی مواجه است؛ یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها انحصار شدید بازار صادرات نخود است که عمدتاً در دست چند شرکت و دلال بزرگ قرار دارد.
وی تأکید کرد: صادرکنندگان کوچک و کارگاه‌های مستقل نمی‌توانند به‌صورت مستقیم با تجار خارجی کار کنند و باید حتماً از طریق این واسطه‌ها اقدام نمایند، این شرکت‌های صادرکننده قیمت را تعیین کرده و سهم عمده سود را خود برمی‌دارند. برای مثال، وقتی نخود به‌صورت فله‌ای فروخته می‌شود، سود دلال‌ها به حدی زیاد است که حتی بسته‌بندی با ارزش افزوده بالا نیز تغییری در سهم سود تولیدکننده ایجاد نمی‌کند.
این بانوی صادرکننده ادامه داد: اگر نخود به‌صورت فله بود، دلال هزار تومان سود می‌بُرد، اما حالا که بسته‌بندی شده، این سود به 20 هزار تومان رسیده اما سهم ما همچنان تغییری نکرده است.
صوفی با این بیان که انحصار در استان همدان و محدودیت‌های بازار داخلی بسیار محسوس‌تر است و چند نفر محدود بازار را در اختیار گرفته‌اند، اظهار کرد: این افراد سرمایه و دسترسی به بازار دارند و کشاورزان و تولیدکنندگان کوچک عملاً نمی‌توانند به‌طور مستقل فعالیت کنند. ما مثل یک اتاق کوچک هستیم که در برابر یک خانه بزرگ نمی‌توانیم رقابت کنیم.
وی اضافه کرد: حتی در بازار داخلی نیز با مشکلات زیادی مواجهیم، چراکه کشاورزان ترجیح می‌دهند محصول خود را به این واسطه‌ها بفروشند که توان پرداخت سرمایه بالا را دارند و تولیدکنندگان کوچک برای جذب سرمایه و خرید مواد اولیه دچار مشکل هستند.
*تجربه همکاری با ویژندهای بزرگ؛ قراردادهای ناعادلانه
این تولیدکننده یکی دیگر از مسائل را همکاری با کارخانه‌ها و ویژندهای بزرگ داخلی خواند که شرایط همکاری بسیار سخت و ناعادلانه است و تشریح کرد: ما در برخی موارد باید ماه‌ها بدون دریافت وجه کار کنیم و در نهایت سودی که به تولیدکننده می‌رسد، بخش کوچکی از قیمت فروش محصول است. این مدل قراردادها برای تولیدکنندگان کوچک عملاً زیان‌ده و غیراقتصادی است.
با این وجود، صوفی به آینده امیدوار است و انتظار دارد وزیر جدید اقتصاد بتواند شرایط را برای صادرکنندگان کوچک تسهیل کند و مجوز فعالیت مستقیم و بدون واسطه را برای آن‌ها فراهم آورد.
وی پیشنهاد کرد: یک شورای دولتی یا نهاد حمایتی برای تجمیع و هماهنگی کارگاه‌های کوچک و متوسط ایجاد شود تا بتوانند به‌صورت جمعی و تحت نظارت دولت، به صادرات و بازار داخلی دسترسی داشته باشند.
این بانوی صادرکننده افزود: این اقدام می‌تواند تحول بزرگی در صنعت حبوبات ایجاد کند و بسیاری از مشکلات انحصار و فساد را برطرف نماید.
صوفی خاطرنشان کرد: اگر این نهاد ایجاد شده و فعالیت‌ها ساماندهی شوند، واحدهای کوچک می‌توانند به واحدهای بزرگ تبدیل شده و با هم رقابت کنند بدون اینکه منفعت شخصی یک نفر از توسعه کار دیگران جلوگیری کند.
وی در پایان تأکید کرد: رفع انحصار و باز شدن راه برای صادرکنندگان مستقل نه‌تنها باعث افزایش صادرات می‌شود بلکه به رونق اقتصادی و اشتغال در استان‌ها و کشور نیز کمک می‌کند.
*چالش‌ها و فرصت‌های یک صادرکننده زعفران
دیگر صادرکننده همدانی اذعان کرد: بیش از پنج سال است که در زمینه صادرات زعفران به‌ویژه به کشورهای عمان و قطر فعالیت دارم با این حال بزرگ‌ترین مشکل ما، محدودیت در وارد کردن ارز به داخل کشور است. این مشکل نه‌فقط برای من بلکه برای همه فعالان صادراتی وجود دارد. متأسفانه هیچ تسهیلات ویژه‌ای به صادرکنندگان اختصاص نمی‌یابد و هیچ تفاوتی بین ما و افراد عادی برای دریافت وام و تسهیلات مالی قائل نمی‌شوند.
نگین اسدی افزود: بارها درخواست وام با نرخ 14 درصد یا حتی 20 درصد کرده‌ام، اما پاسخ مسئولان این بوده که بودجه دولت محدود است و امکان تأمین آن وجود ندارد. این موضوع باعث شده روند صادرات با مشکلات جدی مواجه شود.
وی درباره ویژند خود توضیح داد: من هنوز ویژند رسمی ثبت نکرده‌ام، در واقع چندین بار تلاش کردم اما با رد درخواست‌ها مواجه شدم. در حال حاضر محصولم را با نام «نگین زعفران» بسته‌بندی و صادر می‌کنم.
این بانوی صادرکننده درباره فرصت‌های پیش روی خود و همکارانش گفت: اگر تسهیلات و حمایت‌های لازم فراهم شود، می‌توانیم بازار صادرات را گسترش دهیم و به کشورهای بیشتری مانند روسیه، عراق و دیگر کشورهای حوزه اوراسیا صادرات داشته باشیم. اما مشکل اصلی تعطیلی‌های مکرر و محدودیت واردات ارز است که فعالیت ما را تحت تأثیر قرار داده است.
اسدی درباره ویژگی‌های محصول خود بیان کرد: زعفران من از نوع سوپر نگین و اتوکشیده است که کیفیتی بی‌نظیر دارد و در بازارهای عربی و کشورهای همسایه بسیار مورد استقبال قرار گرفته. محصول ما دارای گواهی کنترل کیفیت آزمایشگاهی و برچسب سلامت است که تضمینی برای کیفیت آن محسوب می‌شود.
وی درباره روند آماده‌سازی محصول و تأثیر آن بر کیفیت افزود: تمام مراحل آماده‌سازی محصول تحت کنترل دقیق کیفیت انجام می‌شود و همین امر وجه تمایز محصول ما نسبت به رقباست.
این صادرکننده همدانی در مورد قیمت محصول اظهار کرد: قیمت زعفران در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته؛ اگر چند سال پیش هر کیلو 15 میلیون تومان بود، الآن قیمت به 150 میلیون تومان رسیده است. این افزایش شدید قیمت باعث شده سرمایه‌گذاری برای صادرات دشوارتر شود و نیاز مشتریان به‌راحتی تأمین نشود.
اسدی در پایان درباره برنامه‌های آتی خود گفت: برای پنج سال آینده برنامه‌ریزی کرده‌ام اما چالش‌های مالی و محدودیت‌های موجود کار را سخت کرده. ما نیازمند حمایت‌های جدی دولت و تسهیلات مالی مناسب به‌ویژه از وزیر جدید اقتصاد و دارایی هستیم تا بتوانیم صادرات را توسعه دهیم و سهم بیشتری از بازارهای جهانی را به‌دست آوریم.
*وضعیت چالش‌برانگیز صادرات در استان‌های همدان فرصتی طلایی برای تحول با وزیر جدید اقتصاد
در پایان باید گفت؛ صادرات یکی از ستون‌های اصلی توسعه اقتصادی هر کشور است و نقش آن در ایجاد اشتغال، افزایش تولید و تقویت ارتباطات بین‌المللی غیرقابل انکار است. استانی مانند همدان با دارا بودن ظرفیت‌های بی‌نظیر کشاورزی و تولیدی، می‌تواند سهم چشمگیری در رشد صادرات غیرنفتی داشته باشد؛ اما واقعیت این است که فعالان حوزه صادرات با چالش‌های ساختاری و عملی متعددی مواجه هستند که عملکرد و توسعه صادرات را محدود کرده است.
از گفت‌وگوها و گزارش‌های اخیر، دو محور اصلی به‌وضوح نمایان است؛ نخست مشکلات مالی و ارزی که صادرکنندگان با آن درگیرند و دوم، وجود موانع در مسیر تحقق توسعه ویژندهای مستقل و دسترسی مستقیم به بازارهای خارجی.
خانم صوفی، صادرکننده نخود به انحصار بازار و نقش پررنگ دلال‌ها در تعیین قیمت و سهم سود اشاره می‌کند که موجب می‌شود تولیدکنندگان کوچک و مستقل نتوانند جایگاهی مستحکم در بازارهای صادراتی پیدا کنند. وی خواستار ایجاد نهادهای حمایتی و سازوکارهای جمعی برای رفع این انحصار و تسهیل دسترسی به بازارهای داخلی و خارجی شده است.
در سوی دیگر، خانم نگین اسدی صادرکننده زعفران با تأکید بر محدودیت‌های مالی و کمبود تسهیلات مناسب، از دشواری تأمین منابع مالی برای توسعه صادرات خبر می‌دهد. محدودیت در واردات ارز و تفاوت قائل نشدن برای صادرکنندگان در دریافت تسهیلات، روند صادرات را کند و پرهزینه کرده. با این وجود، کیفیت بالای محصول و تلاش برای حفظ استانداردهای صادراتی، نشان‌دهنده ظرفیت‌های بالقوه استان همدان در این حوزه است.
در چنین شرایطی، انتصاب وزیر جدید اقتصاد فرصت طلایی برای تغییر رویه‌ها و ایجاد سیاست‌های حمایتی هدفمند است. وزیر جدید می‌تواند با برنامه‌ریزی دقیق و همکاری نزدیک با فعالان اقتصادی، بستر لازم برای رفع مشکلات ارزی، حذف انحصار و تسهیل فعالیت صادرکنندگان کوچک و متوسط را فراهم آورد. همچنین توجه به توسعه ویژندهای محلی و حمایت از تولیدکنندگان در استان‌ها می‌تواند در گسترش بازارهای صادراتی نقش مؤثری داشته باشد.
در نهایت، توسعه صادرات نه‌تنها منجر به افزایش درآمدهای ارزی کشور می‌شود بلکه می‌تواند موتور محرک اشتغال‌زایی و رشد اقتصادی منطقه‌ای باشد. انتظار می‌رود که با سیاست‌گذاری‌های درست و حمایت‌های عملی، مسیر برای صادرکنندگان واقعی هموار شود تا استان‌های مستعدی مانند همدان و کرمانشاه بتوانند جایگاه خود را در بازارهای جهانی تثبیت کنند و سهم خود را در توسعه اقتصادی کشور افزایش دهند.

سمیرا گمار