در گستره‌ تاریخ ادیان، لحظاتی وجود دارد که حق و باطل بی‌پرده در برابر یکدیگر می‌ایستند؛ لحظاتی که گفت‌وگو جای خود را به مقابله‌ای الهی می‌دهد و حجت خدا بر زمین، با تکیه بر ایمان، نه از سر خشم یا منازعه، بلکه از جایگاه یقین و حقیقت، طرف مقابل را به مباهله فرا می‌خواند.
یکی از این فرازهای کم‌نظیر در تاریخ اسلام، واقعه‌ مباهله است؛ رخدادی که نه‌تنها صحنه‌ درخشش صداقت پیامبر خاتم (ص) در برابر تحریفات عقیدتی مسیحیان نجران بود، بلکه درخشش نور اهل‌بیت (ع) را نیز برای همیشه در حافظه‌ تاریخ ثبت کرد.
واقعه‌ مباهله صرفاً یک رویداد تاریخی نیست؛ بلکه تجلی یک منطق توحیدی، نقطه‌ تلاقی دین، عرفان، حقیقت و هدایت است. این حادثه نشان داد که معیار حقانیت، نسب، قومیت یا قدرت سیاسی نیست، بلکه خلوص، طهارت و اتصال کامل به منبع وحی است. از همین رو بود که پیامبر اسلام (ص) نه اصحاب که تنها فاطمه، علی، حسن و حسین را همراه خویش به صحنه آورد؛ پنج‌تن که به تصریح مفسران، مصادیق حقیقی آیه‌ مباهله‌ و نماد پیوستگی عصمت با رسالت هستند.
از سوی دیگر، این واقعه تاریخی در فضای پس از رحلت پیامبر نیز به نقطه‌ای برای تفسیر دو مسیر اصلی در اسلام بدل شد؛ مکتب خلافت و مکتب ولایت. تفاوت قرائت اهل سنت و شیعه از آیه‌ مباهله، فراتر از اختلافات کلامی، به ریشه‌های مبنایی در فهم امامت، هدایت و جانشینی پیامبر بازمی‌گردد.
در روزگاری که جهان اسلام بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازگشت به منطق توحیدی، حق‌طلبی، عرفان عملی و ولایت‌مداری است، بازخوانی عمیق واقعه مباهله می‌تواند چراغی باشد فراروی جویندگان حقیقت و بستری برای بازشناسی جایگاه اهل‌بیت (ع) در هدایت بشر.
در همین راستا، گفت‌وگوی پیش‌رو با عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا و پژوهشگر برجسته‌ حوزه دین و اندیشه اسلامی، به بررسی ابعاد مختلف واقعه مباهله اختصاص یافته است. از مبانی اعتقادی مسیحیان درباره تثلیث تا تحلیل فقهی و کلامی آیه مباهله، از نسبت این آیه با مسئله‌ امامت تا ظرفیت‌های عرفانی آن در جهان معاصر، این گفت‌وگو پنجره‌ای تازه به حقیقتی کهن می‌گشاید؛ حقیقتی که هنوز هم می‌تواند چراغ راه باشد، در تاریکی‌های پرهیاهوی این روزگار.
*مباهله؛ صحنه‌ آشکار حقانیت، آیینه‌ روشنی از ولایت
دکتر محمدرضا فریدونی، با بررسی ابعاد کلامی و تاریخی ماجرای مباهله پیامبر اکرم (ص) با مسیحیان نجران و نگاهی تحلیلی به باورهای متنوع مسیحیان در مورد نسبت میان پدر، پسر و روح‌القدس، به اختلافات درونی مکاتب مسیحی اشاره کرد و گفت: بسیاری از مسیحیان قائل به تثلیث هستند، اما در تبیین آن سردرگم‌اند؛ برخی آن را سه خدا در یک ذات می‌دانند، برخی آن را تجلی صفات الهی و گروهی هم از آن به‌عنوان یک راز دینی یاد می‌کنند که با عقل قابل اثبات نیست.
وی با اشاره به دیدگاه‌های متفکران مسیحی مانند توماس آکویناس، تأکید کرد که تثلیث، از منظر بیشتر متألهان مسیحی، فراتر از عقل بشری دانسته می‌شود و تنها با ایمان قابل درک است.
از نگاه این استاد دانشگاه این اعتقاد زمینه‌ساز مباحثات جدی میان پیامبر اسلام (ص) و هیئت نمایندگان مسیحی نجران شد.
فریدونی به ماجرای تاریخی مباهله اشاره کرد؛ رویدادی که در آن، به فرمان الهی، پیامبر اکرم(ص) اهل‌بیت خویش را به همراه آورد تا بر سر حقانیت پیام خود در برابر هیئت مسیحیان نجران، به مباهله بپردازند.
وی با استناد به آیه مباهله (آل عمران، 61) گفت: مصادیق «ابنائنا»، «نساءنا» و «انفسنا» در آیه، به ترتیب امام حسن (ع) و امام حسین (ع)، حضرت فاطمه زهرا (س)، و وجود امیرالمؤمنین (ع) هستند که به همراه پیامبر (ص) در صحنه مباهله حاضر شدند.
وی معتقد است که چنین انتخابی از سوی پیامبر (ص)، دلالتی روشن بر طهارت مطلق و حقانیت بی‌چون‌وچرای اهل‌بیت (ع) دارد.
این استاد دانشگاه افزود: برای آنکه مباهله با تمام بار الهی و اثر معنوی‌اش تحقق یابد، لازم است که افرادی که در کنار پیامبر قرار می‌گیرند، در اوج طهارت فکری و عملی باشند.
فریدونی در پایان این بخش از گفت‌وگو، آیه مباهله را یکی از قاطع‌ترین دلایل قرآنی برای اثبات مقام والای اهل‌بیت (ع) در منظومه معارف اسلامی دانست و به نقل روایتی از ام سلمه اشاره کرد که حضور پنج‌تن آل‌عبا را به‌عنوان تنها همراهان پیامبر در این ماجرا تأیید می‌کند.
*مباهله؛ آیینه حقانیت اهل‌بیت و معیار تفاوت دو مکتب پس از پیامبر (ص)
وی در ادامه گفت‌وگو، به رابطه نزدیک آیه مباهله با آیه تطهیر (آیه 33 سوره احزاب) پرداخت و تأکید کرد که نزول این دو آیه در زمینه اهل‌بیت (ع) نه‌تنها اثبات‌کننده طهارت مطلق آن‌هاست، بلکه بنیانی برای اثبات مقام امامت نیز فراهم می‌آورد.
به گفته این مفسر صحیفه سجادیه، مباهله صرفاً یک فضیلت اخلاقی یا کرامت تاریخی نیست، بلکه یک استدلال الهی بر لزوم پیروی از کسانی است که پیامبر اکرم (ص) آنان را نماینده خود در حساس‌ترین مواجهه کلامی تاریخ اسلام قرار داد.
فریدونی با اشاره به تفاوت‌های جدی در تفسیر آیه مباهله میان شیعه و اهل سنت، اظهار کرد: پس از رحلت پیامبر، دو مکتب عمده در جهان اسلام شکل گرفت؛ مکتب خلافت و مکتب ولایت. اهل سنت که بیشتر بر نگاه زمینی و حکومتی خلافت تأکید داشتند، آیات مربوط به اهل‌بیت را اغلب در چارچوب فضیلت می‌دیدند نه امامت اما مکتب ولایت که بر پیوند امامت با هدایت الهی، علم لدنی و مقام انسان کامل تکیه دارد، این آیات را ناظر به ضرورت استمرار هدایت از مسیر اهل‌بیت می‌داند.
وی با ذکر مثال‌هایی از مفسران اهل سنت نظیر زمخشری و آلوسی افزود: برخی از بزرگان اهل سنت به فضیلت اهل‌بیت در آیه مباهله اذعان کرده‌اند، اما به‌دلیل پیش‌فرض‌های مکتب خلافت، از پذیرش امامت بازمانده‌اند. در نگاه شیعه، امام نه‌تنها زعیم دینی بلکه واسطه فیض الهی و مربی توحیدی انسان است.
در ادامه گفت‌وگو، این عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا به این پرسش مهم که آیا مباهله می‌تواند در دوران معاصر به‌عنوان ابزاری برای دفاع از حقیقت دینی یا احتجاج عرفانی مورد استفاده قرار گیرد؟ پاسخ داد: اگر کسی در مقام یقین و اخلاص آن‌چنان ذوب در ولایت اهل‌بیت باشد که بتواند برای دفاع از اعتقاداتش مباهله کند، بله، چنین چیزی ممکن است؛ گرچه بسیار نادر است. شخصیت‌هایی چون آیت‌الله بهجت، امام خمینی (ره) یا استاد یعقوبی‌قانی، از کسانی بودند که احتمال چنین جایگاهی در آن‌ها متصور است.
فریدونی در جمع‌بندی این بخش به حکمت الهی در امتناع مسیحیان نجران از حضور در مباهله اشاره کرد و آن را آزمونی برای مسلمانان دانست.
وی خاطرنشان کرد: نماینده مسیحیان نجران گفته بود اگر دیدید پیامبر با اهل‌بیتش آمد، بدانید که او حق است. جالب اینجاست که مسیحیان این را فهمیدند و از مباهله عقب نشستند، اما برخی مسلمانان این پیام روشن را درنیافتند و از عظمت جایگاه اهل‌بیت غافل ماندند. مباهله، یک صحنه امتحان تاریخی برای همه امت بود.
*مباهله؛ تبلور حقیقت و نیاز امروز ما به توسل و تضرع
در بخش پایانی این گفت‌وگو، این مفسر صحیفه سجادیه ضمن تأکید بر نقش دعا و توسل در کنار مقاومت و تدبیر، به تبیین رابطه ایمان، بلا و امتحانات الهی پرداخت.
فریدونی با اشاره به شرایط امروز ایران اسلامی و تهاجم دشمن صهیونی یادآوری کرد: در مواجهه با سختی‌ها و بلاها، تکیه صرف بر ابزارهای مادی مانند سلاح و موشک کافی نیست. همان‌گونه که پیامبر اکرم (ص) در شب جنگ بدر با دستانی بلندشده و قلبی شکسته به درگاه خدا مناجات کرد؛ «خدایا اگر اراده تو پیروزی باشد، ما پیروز می‌شویم»، ما نیز باید با همین منطق به پروردگارمان متوسل شویم.
وی ادامه داد: وقت تضرع است، وقت دعاست، وقت اتصال به ولی‌عصر (عج) است. در کنار مقاومت، باید با ادعیه‌ای مانند صحیفه سجادیه، با دل‌هایی آکنده از امید و اخلاص، به خدا پناه ببریم. آرامش دل‌ها تنها در یاد خدا و اتصال به اهل‌بیت ممکن است.
وی سپس با اشاره به آیه‌ای از سوره آل‌عمران درباره جنگ اُحد یادآوری کرد: اگر در نبردها زخم خوردید، دشمن هم چنین تجربه‌ای داشته است؛ اما این روزها، روزهای امتحان الهی است: «وَتِلْکَ ٱلْأَیَّامُ نُدَاوِلُهَا بَیْنَ ٱلنَّاسِ» مشخص می‌شود چه کسی ایمان واقعی دارد. مؤمن واقعی در راحتی و آسایش ساخته نمی‌شود. ایمان در کوره‌های ابتلا شکل می‌گیرد.
این مفسر صحیفه سجادیه با یک تمثیل زیبا افزود: یکی از اساتید ما می‌گفت؛ همان‌طور که طلا از دل سنگ با صیقل آشکار می‌شود، موحد واقعی نیز در تنگناها و سختی‌ها جلوه‌گر می‌شود. این امتحانات برای این است که گوهر ایمان و تقوا در انسان متبلور شود.
دکتر فریدونی با آرزوی آرامش و نجات برای ملت‌های مظلوم و مردم عزیز ایران گفت: امیدوارم دل‌های ما متصل به خدای اهل‌بیت شود، تا هم به آرامش برسیم و هم بتوانیم این مرحله حساس از تاریخ را با عزت و ایمان پشت سر بگذاریم.
*مباهله، تجلی توحید ناب و ضرورت توسل در زمانه‌ تردید و تهاجم
گفت‌وگو با دکتر محمدرضا فریدونی، از منظری علمی، عرفانی و تاریخی، نشان داد که واقعه مباهله نه یک رخداد مقطعی، بلکه صحنه‌ای ماندگار از رویارویی ایمان با تحریف، صداقت با شک و توحید با تثلیث است. در آن لحظه تاریخی، پیامبر اسلام (ص) با اتکا به پشتوانه‌ای که چیزی به‌جز حقانیت وحی و عصمت اهل‌بیت (ع) نبود، به میدان آمد. آن‌گونه که او تحلیل می‌کند، خداوند با برگزیدن پنج تن آل عبا به‌عنوان یاران مباهله، مهر تأییدی ابدی بر طهارت، امامت و جایگاه ویژه‌ آنان در نظام هدایت الهی زد.
تفاوت نگاه شیعه و اهل سنت به این واقعه، ریشه در دو مکتب دارد؛ مکتب خلافت که به امور ظاهری و مدیریتی بسنده می‌کند و مکتب ولایت که امامت را امتداد نبوت در هدایت معنوی بشر می‌داند. مباهله از منظر شیعه، نه صرفاً نشانه‌ای از فضیلت اهل‌بیت (ع)، بلکه برهانی قرآنی بر امامت، عصمت و جایگاه بی‌بدیل آنان در هدایت الهی است.
اما این واقعه تنها چراغی در تاریخ نیست، بلکه امروز نیز می‌تواند راهنما باشد. آن‌گونه که در پایان این گفت‌وگو تأکید شد، دنیا عرصه امتحان است و حوادث تلخ و جان‌کاه نظیر جنگ‌ها، بحران‌ها و تهاجمات فرهنگی و نظامی، صحنه‌هایی جدید از همان مواجهه حق و باطل‌اند.
در این میدان‌ها، اتکای صرف به قدرت‌های مادی، کافی نیست. پیروزی نهایی، نه‌فقط در موشک و اسلحه که در اتصال دل‌ها به خداوند، در صدق نیت، در توسل به اهل‌بیت (ع) و در مناجات‌های نیمه‌شب با پروردگار متعال است. پیامبر اسلام (ص) پیش از هر نبرد، دست به آسمان بلند می‌کرد؛ در بدر، در احد و حتی در مباهله، نخست به درگاه خدا تضرع کرد و آنگاه با ایمان گام نهاد.
امروز نیز راه روشن است؛ در برابر ستم‌پیشگان، در برابر تجاوزگران و اشغال‌گران، باید استقامت کرد، صبر ورزید و به ابزار عقل و قدرت مجهز بود؛ اما دل‌ها را به ریسمان اهل‌بیت (ع) گره زد و دعا را چون سلاحی پنهان اما نافذ به‌کار گرفت.
توسل و توحید، دو بال رهایی‌اند. یکی، پیوند ما با صاحبان هدایت است و دیگری، پرواز دل به سمت بی‌نیاز مطلق. همان خدایی که در مباهله، با عزت پنج تن، حقیقت را روشن کرد، امروز نیز آماده‌ نصرت بندگان مؤمن خویش است، اگر ما به‌راستی از عمق جان، به او تکیه کنیم.
و چه زیباست که این یقین را، از آیه‌ مباهله آغاز کنیم؛ آیه‌ای که هنوز، چون مشعل حقیقت، در تاریکی‌ها می‌تابد.

سمیرا گمار