در روزگاری که تحولات اجتماعی و سیاسی با شتابی فزاینده در جریان است، نقش سرمایه‌های اجتماعی و شخصیت‌های مورد اعتماد مردمی در حفظ انسجام ملی، مشارکت عمومی و تقویت مشروعیت نهادهای رسمی، بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته. در چنین شرایطی، «معتمدین محلی» به‌عنوان حلقه واسط مردم و نهادهای حاکمیتی، جایگاهی کلیدی در حیات سیاسی و اجتماعی کشور ایفا می‌کنند؛ جایگاهی که برخاسته از اعتماد عمومی، سابقه‌ تاریخی و پیوندهای فرهنگی ـ دینی عمیق در جامعه ایرانی است.
در گفت‌وگو با تحلیل‌گر ارشد مسائل اجتماعی و سیاسی، تلاش شده تا تعریفی جامع از این قشر اثرگذار ارائه و نقش‌ها، ظرفیت‌ها و کارکردهای آنان در فرآیندهای سیاسی ـ به‌ویژه انتخابات ـ بررسی شود. دکتر جعفر قنادباشی، در این گفت‌وگو، ضمن تشریح ریشه‌های فرهنگی و تاریخی نقش معتمدین، بر اهمیت حفظ و تقویت این سرمایه اجتماعی تأکید می‌کند و نسبت به تهدیدهایی که از سوی نهادهای رسمی نادیده گرفته می‌شود هشدار می‌دهد.
این گزارش نگاهی تحلیلی دارد به اینکه چگونه معتمدین محلی، به‌عنوان افرادی امین، داور، فعال در امور اجتماعی و گاه حتی هم‌سنگ نهادهای قضائی و اجرایی در مقیاس محلی، می‌توانند نقش‌آفرینان مؤثری در تقویت اعتماد عمومی، انسجام اجتماعی و مشروعیت سیاسی باشند. همچنین بررسی می‌شود که اگر این ظرفیت مردمی در نظام تصمیم‌گیری سیاسی نادیده گرفته شود، چه آسیب‌هایی ممکن است متوجه جامعه شود و در مقابل، چگونه می‌توان با حفظ اصالت مردمی این جایگاه، آن را به سرمایه‌ای سیاسی و راهبردی تبدیل کرد.
*نقش معتمدین محلی در ساختار اجتماعی و سیاسی؛ از داوری محلی تا تأثیرگذاری حزبی
تحلیل‌گر ارشد مسائل اجتماعی و سیاسی ابتدا به تبیین اهمیت و جایگاه تاریخی و معاصر معتمدین محلی در جامعه ایران پرداخت و در تعریف این گروه اجتماعی گفت: معتمدین محلی، افرادی هستند که در وهله نخست مورد اعتماد مردم محل خود قرار دارند. این اعتماد اغلب به‌واسطه عملکرد آن‌ها در حل‌وفصل مسائل اجتماعی، ایفای نقش داوری در منازعات و حمایت از نیازمندان در بسترهای مختلف شکل گرفته است.
دکتر جعفر قنادباشی، سپس با اشاره به ریشه‌های تاریخی این مفهوم افزود: شاید نتوان تاریخ دقیقی برای شکل‌گیری نهاد معتمدین در ایران ارائه داد، اما اگر به عقب بازگردیم، می‌بینیم که در جامعه ما همواره افرادی به‌عنوان «ریش‌سفید»، «بزرگان خانواده» یا «رؤسای قبایل» چنین نقشی را ایفا می‌کرده‌اند. افراد در این نقش‌ها به‌صورت غیررسمی، اما بسیار مؤثر، به ساماندهی امور اجتماعی محلی می‌پرداختند.
به گفته این تحلیل‌گر ارشد مسائل اجتماعی و سیاسی، معتمدین محلی الزاماً افراد سالمند نیستند، گاهی یک فرد میان‌سال، به‌دلیل امانت‌داری و خوش‌نامی‌اش، مورد اعتماد مردم قرار می‌گیرد؛ بنابراین معتمد بودن صرفاً به سن و سال یا جایگاه فامیلی برنمی‌گردد، بلکه امین بودن، دغدغه‌مندی برای حل مشکلات مردم و توانایی در داوری و میانجی‌گری، مهم‌ترین شاخص‌های این جایگاه هستند.
قنادباشی ادامه داد: نقش معتمدین تنها به حل منازعات شخصی یا خانوادگی محدود نمی‌شود؛ بلکه در توسعه عمرانی مناطق، قهر و آشتی‌های خانوادگی و حتی در بسیاری از مسائل روزمره اجتماعی نیز نقش دارند. آن‌ها معمولاً در مسائلی وارد عمل می‌شوند که نهادهای رسمی توان یا ابزار لازم برای رسیدگی مستقیم به آن را ندارند.
وی در ادامه این گفت‌وگو به نقش این چهره‌های محلی در مشارکت‌های سیاسی اشاره کرد و افزود: در ایران، احزاب سیاسی، نهادهایی نسبتاً نوپدید هستند و به‌ویژه در گذشته، شکل‌گیری احزاب به شیوه مدرن امروز رواج نداشته است. در چنین شرایطی، معتمدین محلی عملاً به‌عنوان ستون‌های اصلی بدنه مردمی احزاب عمل می‌کنند. آن‌ها با استفاده از سرمایه اجتماعی خود، می‌توانند اعتماد مردم به یک حزب یا جریان سیاسی را جلب کنند.
این کارشناس مسائل سیاسی خاطرنشان کرد: یک حزب زمانی موفق خواهد بود که مورد تأیید و حمایت معتمدین محلی باشد. در غیر این صورت، در سطح محلی با ضعف جدی روبه‌رو می‌شود. در بسیاری از موارد، شکست احزاب در جذب آرای مردمی ناشی از همین بی‌توجهی به ظرفیت معتمدین محلی بوده است.
قنادباشی اظهار کرد: تجربه 45 سال گذشته و برگزاری انتخابات متعدد در ایران نشان داده که احزابی که از همراهی و تأیید این چهره‌های اجتماعی بهره‌مند بوده‌اند، عملکرد مؤثرتری داشته‌اند و توانسته‌اند در بین مردم نفوذ بیشتری پیدا کنند.
*ریشه‌های تاریخی سرمایه اجتماعی در ایران و پیامدهای نادیده گرفتن آن در سیاست
وی با تأکید بر اهمیت سرمایه اجتماعی در ساختار سیاسی ایران هشدار داد که بی‌توجهی به معتمدین محلی می‌تواند آسیب‌های جدی به پیوند میان مردم و حاکمیت وارد کند و گفت: یکی از مشکلات مهم ما در ایران، شکاف تاریخی میان نهادهای رسمی و مردم است؛ شکافی که از دوران ستمشاهی و حکومت‌های پادشاهی به جا مانده و هنوز آثار آن در ذهنیت اجتماعی پابرجاست.
تحلیل‌گر ارشد مسائل اجتماعی و سیاسی، خاطرنشان کرد: در طول تاریخ، نهادهای دولتی و رسمی در ایران کمتر ارتباط صمیمی با مردم داشته‌اند و همواره نوعی فاصله و گاه تضاد میان آن‌ها و بدنه جامعه احساس می‌شده است. در مقابل، مردم ترجیح داده‌اند برای حل مسائل و حتی مشارکت‌های سیاسی، به شخصیت‌های محلی و معتمدین مورد اعتماد خود اتکا کنند.
قنادباشی با بررسی ریشه‌های این نگاه در فرهنگ شیعی ایرانی افزود: در تاریخ ما، ائمه اطهار (ع) همواره در موقعیت اپوزیسیون نسبت به حکومت‌های وقت، به‌ویژه خلفای بنی‌عباس، قرار داشتند. همین امر باعث شده مردم ایران به‌طور سنتی و فرهنگی، بیشتر به شخصیت‌هایی گرایش پیدا کنند که در موقعیت غیررسمی و مردمی قرار دارند. به عبارتی، در مقایسه میان یک مقام رسمی همچون استاندار با یک امام جمعه یا شخصیت محلی متعهد، تمایل عمومی به سمت گزینه دوم است.
وی ادامه داد: این نگاه فرهنگی عمیق، حتی باعث شده که امام جمعه‌ها نیز اگرچه بخشی از ساختار رسمی تلقی می‌شوند، اما همچنان در ذهن مردم در جایگاه معتمدین محلی باقی بمانند. در همین راستا، دشمنان جمهوری اسلامی نیز تلاش می‌کنند با رسمی جلوه دادن بیش از حد نهادهای مذهبی و مردمی، پیوند میان آن‌ها و مردم را تضعیف کنند.
این کارشناس مسائل اجتماعی و سیاسی با تأکید بر تأثیرات جهانی این نگرش گفت: امروز حتی جایگاه جمهوری اسلامی در نگاه مردم ایران، فراتر از یک حکومت رسمی است. آن‌ها به‌دلیل مواضع ضدسلطه و تقابل با نظام سلطه جهانی، جمهوری اسلامی را نیز در جایگاه مظلوم و اپوزیسیون جهانی می‌دانند. در ذهن بسیاری از مردم، تقابل ایران با آمریکا و قدرت‌های غربی، مشابه تقابل امام حسین (ع) با یزید تفسیر می‌شود.
قنادباشی افزود: این نوع نگاه سبب شده که اعتماد به جمهوری اسلامی، از جنس اعتماد به معتمدین محل باشد؛ نه صرفاً به یک دولت یا ساختار رسمی. در نتیجه، سرمایه اجتماعی‌ای که ریشه در معتمدین محلی دارد، در سطح ملی هم خودش را در قالب اعتماد به نظام نشان می‌دهد.
وی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان این سرمایه اجتماعی را به سرمایه سیاسی تبدیل کرد، بدون اینکه به مشروعیت یا محبوبیت آن لطمه وارد شود؟ توضیح داد: دشمنان به‌خوبی متوجه شده‌اند که یکی از نقاط قوت ما، همین نهادهای مردمی هستند که به انسجام اجتماعی، حفظ تمامیت ارضی و تقویت پیوند ملت و حاکمیت کمک می‌کنند؛ بنابراین تلاش می‌کنند این اعتماد را تضعیف کنند.
این تحلیل‌گر ارشد مسائل اجتماعی و سیاسی، تأکید کرد: برای تبدیل سرمایه اجتماعی به سرمایه سیاسی، نباید ساختار خشک و اداری بر معتمدین محلی تحمیل شود. هرگونه رسمی‌سازی بیش از حد، ممکن است این جایگاه مردمی را تضعیف کند. با این حال، آموزش و توانمندسازی این افراد در قالب حمایت غیرمتمرکز، می‌تواند مؤثر باشد؛ به شرطی که استقلال و خودجوش بودن آن‌ها حفظ شود.
*نقش نخبگان در مقابله با آسیب‌های فرهنگی مؤثر بر جایگاه معتمدین محلی
قنادباشی در ادامه گفت‌وگو، به آسیب‌هایی اشاره کرد که زندگی مدرن شهری و تغییر سبک زیست، متوجه جایگاه معتمدین محلی کرده است و متذکر شد: زندگی‌های آپارتمانی، کاهش پیوندهای سنتی محله‌محور، کم‌رنگ شدن جایگاه مسجد و کاهش اعتقادات مذهبی، ازجمله آسیب‌هایی است که باعث تضعیف نقش و اثرگذاری معتمدین محل در جامعه امروز شده است.
وی با بیان اینکه در بسیاری از جوامع نشانه‌های فرهنگی سنتی، آداب و پوشش‌های گذشته به‌تدریج از میان رفته‌اند، تأکید کرد که در ایران نیز به نسبت، چنین روندی در جریان است.
او در همین زمینه نقش نخبگان را کلیدی دانست و تصریح کرد: مهم‌ترین کار نخبگان، شناخت و دسته‌بندی آسیب‌ها و ارائه راهکارهای پیشگیرانه است. باید نگاه آگاهانه، منطقی و عقلانی به این موضوع داشته باشیم.
این کارشناس برجسته کشور با برشمردن انواع برخورد مردم با معتمدین، گفت: ما با چهار نوع برخورد مواجه هستیم؛ برخورد عاشقانه، عابدانه، عارفانه و عاقلانه. در شرایط امروز، آنچه باید تقویت شود، برخورد عقلانی است؛ یعنی مردم و نخبگان آگاهانه و بر پایه شناخت درست از مزایا و ضرورت‌های نقش معتمدین، آن‌ها را حمایت و تقویت کنند.
قنادباشی با تأکید بر سابقه تاریخی استقلال‌طلبی مردم ایران، نقش معتمدین محلی را در جلوگیری از استعمار رسمی کشور بسیار مهم دانست و افزود: یکی از دلایل اصلی اینکه ایران، برخلاف بسیاری از همسایگانش مستعمره نشد، وجود یک جامعه منسجم با اتکا به معتمدین محلی و شخصیت‌های مورد اعتماد مردم بود. این شبکه اجتماعی، ریشه در فرهنگ دینی، اسلام، ائمه و پیوندهای سنتی دارد.
وی هشدار داد که یکی از آسیب‌های کنونی، ورود افراد ناصالح با ظاهر فریبنده به جایگاه‌های اجتماعی است که می‌تواند منجر به بی‌اعتمادی جوانان نسبت به معتمدین واقعی شود و در این خصوص گفت: امروز برخی با سوءاستفاده از ظاهر متدین، خود را به‌عنوان معتمد محل جا می‌زنند و این مسئله، آسیب جدی به نهاد اعتماد اجتماعی وارد می‌کند که برخورد قضائی قاطع با این افراد، وظیفه نهادهای مسئول است.
تحلیل‌گر ارشد مسائل اجتماعی و سیاسی، راهکار مقابله با این آسیب‌ها را نه صرفاً آموزش رسمی بلکه «اطلاع‌رسانی مؤثر و آگاه‌سازی جامعه نسبت به مزایا و تهدیدهای مربوط به نقش معتمدین محلی» دانست و افزود: مردم باید بدانند که تقویت جایگاه معتمدین واقعی، تضمین‌کننده انسجام اجتماعی و پایداری فرهنگی جامعه است.
*معتمدین محلی؛ ستون فقرات سرمایه اجتماعی
در پایان باید گفت؛ معتمدین محلی به‌عنوان نمایندگان اعتماد عمومی، ستون اصلی سرمایه اجتماعی در ایران هستند. آن‌ها به‌دلیل شناخت عمیق از مسائل محلی و اعتماد مردم، نقش حیاتی در حفظ انسجام اجتماعی و تقویت مشارکت سیاسی ایفا می‌کنند.
بی‌توجهی به این سرمایه اجتماعی، خطر افزایش فاصله میان مردم و نهادهای رسمی و کاهش مشارکت مدنی را به‌دنبال دارد. در شرایط زندگی شهری و پیچیدگی‌های مدرن، حفظ و تقویت جایگاه معتمدین محلی ضروری‌تر از همیشه است.
معتمدین پل ارتباطی مهمی میان مردم و ساختارهای سیاسی محسوب می‌شوند که می‌توانند اعتماد عمومی را به نهادها و احزاب افزایش دهند و مشارکت سیاسی را بهبود ببخشند.
برای تقویت این نقش، باید آسیب‌ها شناسایی و با آموزش و اطلاع‌رسانی هدفمند، جایگاه معتمدین حفظ شود؛ البته این حمایت باید به گونه‌ای باشد که استقلال و مردمی بودن آن‌ها حفظ گردد. در واقع مهم این است که این نقش مردمی و خودجوش باقی بماند و از تحمیل ساختارهای رسمی و تشکیلاتی سنگین بر آن جلوگیری کرد تا خلوص و اعتبار معتمدین حفظ شود.

سمیرا گمار