سپهرغرب بررسی کرد؛
گذر فرهنگی همدان؛ جادهای بیمقصد میان دو قله تمدن
امروز گذر فرهنگی همدان که میان دو چهره ماندگار تاریخ، باباطاهر و بوعلی، کشیده شده، چیزی جز معبری سنگی نیست؛ بینشانی از شعر باباطاهر، بیتأملی از تفکر بوعلی. این پروژه فرهنگی، نه میزبان هنرمند است، نه میدان گفتوگو. صدای موسیقی خیابانی در آن خاموش است و ردپایی از صنایع دستی یا کتابفروشی در آن دیده نمیشود.
گذرهای شهری؛ احیای فضاهای عمومی و ارتقای کیفیت زندگی
گذر شهری، مفهومی نوظهور در شهرسازی معاصر، به فضاهای عمومی اطلاق میشود که با طراحی خلاقانه و کاربریهای متنوع، به محلی برای تعاملات اجتماعی، فعالیتهای فرهنگی و هنری، و گذران اوقات فراغت شهروندان تبدیل شدهاند. این فضاها که اغلب در قلب بافتهای تاریخی و مرکزی شهرها ایجاد میشوند، با هدف احیای فضاهای فراموششده، ارتقای کیفیت زندگی و تقویت هویت شهری شکل میگیرند.
گذرهای شهری، فراتر از معابر صرف، فضاهایی زنده و پویا هستند که با تلفیقی از المانهای بصری، فضاهای سبز، مبلمان شهری مناسب، و کاربریهای متنوع، حس تعلق و هویت را در شهروندان تقویت میکنند. این فضاها، فرصتی را برای تعاملات غیررسمی، تبادل ایدهها، و مشارکت در فعالیتهای اجتماعی فراهم میآورند و به این ترتیب، نقش مهمی در ارتقای سرمایه اجتماعی شهر ایفا میکنند.
از جمله ویژگیهای بارز گذرهای شهری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
پیادهمحوری: گذرهای شهری، فضاهایی پیادهمحور هستند که اولویت را به عابران پیاده میدهند و با ایجاد مسیرهای امن و جذاب، تشویق به پیادهروی و استفاده از وسایل حملونقل عمومی میکنند.
تنوع کاربری: گذرهای شهری، با تلفیقی از کاربریهای تجاری، فرهنگی، هنری، و تفریحی، فضایی پویا و جذاب را برای شهروندان فراهم میکنند.
انعطافپذیری: گذرهای شهری، فضاهایی انعطافپذیر هستند که میتوانند برای برگزاری رویدادهای مختلف (مانند نمایشگاهها، جشنوارهها، و بازارهای محلی) مورد استفاده قرار گیرند.
پایداری: گذرهای شهری، با استفاده از مصالح پایدار و طراحیهای سازگار با محیط زیست، به حفظ منابع طبیعی و کاهش آلودگی هوا کمک میکنند.
⭕ گذر فرهنگی نیمهجان همدان
اواخر دهه 90 بود که خبرهایی از احداث گذر فرهنگی در شهر همدان به گوش رسیده و طرح مطالعاتی آن به دانشگاه بوعلی سپرده شد. هدف از اجرای این طرح، احیای بافت قدیمی بنهبازار همدان، خانههای تاریخی و ایجاد مسیری پیادهرو از آرامگاه بوعلی تا تپه هگمتانه و آرامگاه باباطاهر بوده است.
در مسیر این گذر فرهنگی خانههای بزرگ و زیبایی مانند خانههای پوستیزاده، تخمهچی، شرفخانی و بناهایی مانند حمام چاله قرار دارد. همچنین در معبر فوق حدود 20 کاروانسرا وجود دارد که محور گردشگری و فرهنگی میتواند آنها را زنده کند. به داشتههای این گذر در سال 1402 و در حین ساماندهی کوچه آخوند یک چشمه نیز اضافه شد.
اما اکنون، بعد از گذشت بیش از 6 سال، هنوز تکلیف این گذر مشخص نیست. نه تنها برای این محور مهم در قلب شهر همدان هیچ برنامه فرهنگی در نظر گرفته نشده است، بلکه سازه نیمبند آن نیز فقط در حد سنگفرش و اندکی جدارهسازی است که معلوم نیست از کدام راهبرد فرهنگی و شهرسازی تبعیت میکند.
گذر فرهنگی همدان؛ جادهای بیمقصد میان دو قله تمدن
همدانیها حق دارند بپرسند: سهم ما از اینهمه نام و نشان فرهنگی چیست؟ گذری که میان دو چهره ماندگار تاریخ، باباطاهر و بوعلی، کشیده شده، آیا باید فقط سنگفرشی باشد برای عبور؟ یا مسیری زنده و الهامبخش برای قدمزدن در تاریخ و اندیشه؟
امروز گذر فرهنگی همدان چیزی جز معبری سنگی نیست؛ بینشانی از شعر باباطاهر، بیتأملی از تفکر بوعلی. این پروژه فرهنگی، نه میزبان هنرمند است، نه میدان گفتوگو. صدای موسیقی خیابانی در آن خاموش است و ردپایی از صنایع دستی یا کتابفروشی در آن دیده نمیشود.
مردم همدان مطالبه دارند؛ مطالبهای روشن، شفاف و مستدل: گذر فرهنگی را زنده کنید. نه با آیین افتتاح و تابلو، که با حضور واقعی مردم، هنرمندان، دانشجویان و روایتهای ماندگار. همدان شهری است با استخوانبندی فرهنگی غنی؛ شایسته نیست گذر فرهنگیاش فقط یک پروژه عمرانی باشد.
اکنون نوبت مدیران شهری است که «فرهنگ» را به خیابان بازگردانند؛ نه در قالب بروشور و برنامههای مناسبتی صرف، بلکه در چهره مردمی که آن را زندگی میکنند.
در راستای ارزیابی تخصصی گذر فرهنگی شهر همدان، گفتوگویی با دکتر محمدرضا عراقچیان، معمار برجسته و استاد دانشگاه بوعلی سینا همدان، صورت گرفت. این مصاحبه با هدف شناسایی و تحلیل نقاط قوت و ضعف این پروژه فرهنگی و شهری انجام شده است.
دکتر عراقچیان در این بازدید میدانی، به بررسی ابعاد مختلف گذر فرهنگی همدان پرداخت و دیدگاههای خود را به عنوان یک کارشناس معماری و شهرسازی مطرح کرد. نتایج این گفتوگو که حاصل حضور میدانی و بررسیهای تخصصی اوست که در ادامه میخوانید:
محمدرضا عراقچیان با طرح این سوال که اولویت اصلی یک شهر شهروندان هستند یا گردشگران؟ گفت: از نظر من شهروندان مهمتر از گردشگران هستند؛ شهروندان به عنوان ساکنان دائم شهر، اولویت اصلی در برنامهریزیهای شهری هستند. اگر شهر برای آنها مناسبسازی شود، قطعاً گردشگران نیز جذب خواهند شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلیسینا همدان فرهنگ را مجموعهای از رفتارها، گفتارها، کنشها و واکنشهایی که در جامعه صورت میگیرد، دانست و اظهار کرد: وقتی موضوع فرهنگ مطرح است، یعنی همه مواردی همچون دین و مذهب، خوراک، پوشاک، روابط اجتماعی و گفتگوی سازمانها و دولتها با جامعه مورد نظر است.
وی با اشاره به اینکه وقتی از فرهنگ سخن میگوییم، شامل همه موارد بیانشده میشود، افزود: اصولاً محیطهای فرهنگی که در آنها نوعی رفتار فرهنگی شکل میگیرد، قرارگاههای رفتاری و فرهنگی ما هستند.
عراقچیان با تأکید بر اینکه برای شکلگیری محیط فرهنگی و برای ارائه خلاصه داشتههای یک شهر میتوان از ظرفیت گذرها استفاده کرد، ادامه داد: به طور مثال اگر فردی بخواهد در نصف روز داشتههای شهر یزد را درک کند، به او پیشنهاد میشود به بازار، رستوران، چند اثر تاریخی، موزه آب و یک چشمه مراجعه کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در ادامه با اشاره به انواع گذرها، تصریح کرد: گذر فرهنگی، گذر طبیعی (که با نام کوچهباغ شناخته میشود)، گذر مذهبی (که در یزد و کاشان بیشتر دیده میشود)، گذر خوراک (خیابان مهدیه همدان در حال تبدیل به چنین فضایی است)، گذر تاریخی (تنها در خصوص تاریخ است)، گذر پوشاک (که به صورت ناقص تنها در شمال کشور دیده میشود)، گذر هنر.
گذر فرهنگی چیست؟
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا با اشاره به اینکه گذر فرهنگی این پدیده نوظهور، مسیری است که تاریخ، معماری، خوراک، پوشاک، مشاغل سنتی، آداب اجتماعی و حتی مذهب یک شهر را در قالب یک مسیر زنده به نمایش میگذارد، ابراز کرد: این فضاها نه تنها برای گردشگران جذاب هستند، بلکه به شهروندان کمک میکنند تا هویت خود را بهتر درک کنند. نمونههای موفق این گذرها در شهرهایی مانند یزد، کاشان و حتی کلانشهرهایی مانند پکن و پاریس وجود دارد.
انواع گذرهای فرهنگی
عراقچیان افزود: گذر تاریخی یکی از انواع گذرهای فرهنگی است که در آن با بازسازی مسیرهای قدیمی با کالبد و مشاغل سنتی (مانند بازار یزد) فضا را رویدادپذیر کرده و شرایطی در آن فراهم میشود تا بهفراخور نیاز روز در آن رویدادهای مختلف مانند تعزیه، جشن ملی برگزار شود.
به اذعان وی گذرهای فرهنگی فضایی برای پویا کردن اقتصاد هر شهر هستند و بهترین مکان برای معرفی هر شهر و مردم آن است.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا دیگر نوع گذر فرهنگی را گذری معرفی کرد که در شهرهایی که دارای سابقه کهن نیستند اجرا میشود، معرفی کرد و گفت: این شهرها برای ارتقای اقتصاد و فرهنگ خود یک گذر جدید تعریف و طراحی میشود؛ مثلاً در گذشته در منطقه سر گذر همدان مراسماتی همچون تعزیهخوانی، پردهخوانی و نمایش مار اجرا میشد که به مردم این امکان را میداد تا بعد از تماشای این برنامهها خرید کنند، با مغازهداران گفتگو کنند و سپس ناهار خود را از مرحوم عابدین ریشی خرید کرده و به منزل باز میگشتند؛ این نمونهای از کار فرهنگی است.
عراقچیان با تأکید بر اینکه وقتی در یک گذر فرهنگی قدم میزنیم باید گذشته شهر را ببینیم و کالبد، کاربریها و مشاغل قدیمی شهر و به عبارتی خلاصه یک شهر را در آن مشاهده کنیم؛ اظهار کرد: متاسفانه امروزه مشاغل و کاربریهای قدیمی در اجزای گذرهای ما وجود ندارد. اجزای گذرها در یک خیابان مانند بوعلی، اکباتان و حتی در یک کوچه کوچک 5 متری باید همراه با نمادهایی از اتفاقات تاریخی مانند هجوم دشمن یا صنایع دستی در گذر فرهنگی باشد.
گذر فرهنگی تنها کفسازی و بدنهسازی نما نیست
وی تأکید کرد: گذر فرهنگی تنها کفسازی و بدنهسازی نما نیست؛ حتی چگونگی چراغهایی که در گذر فرهنگی استفاده میشود حائز اهمیت است، پس مدلها و تکنولوژیها باید همراه با نمادهایی از دل تاریخ باشند.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به اینکه خیابان اکباتان همدان میتواند به فضایی برای غذای خیابانی تبدیل شود، عنوان کرد: غذای ارزان و متعارف شهر را میتوان در این معبر عرضه کرد.
عراقچیان افزود: در استان همدان از میدان امام تا تپه هگمتانه یک گذر تاریخی وجود دارد که آثاری از دوران مادی تا پهلوی باعث شده وزن تاریخی آن افزون شود و در ادامه نمای خیابان، مسجد جامع و سایر اجزای آن سیر تاریخ را به ما نشان میدهد.
وی با بیان اینکه در گذرها باید به همه اجزا توجه شود، اذعان کرد: نباید در گذرها مجموعهای از سیمها و کابلهای برق آویزان باشند، و شاهد یک نابهسامانی بصری از کف معبر تا آسمان آن باشیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در خصوص نوع فضای سبز در گذرها توضیح داد: پوشش گیاهی این معابر باید بهگونهای انتخاب شود که نمادی از گذشته باشد؛ ما اجازه نداریم در گذر تاریخی از گلها اروپایی استفاده کنیم، بلکه باید گلهایی ایرانی همچون اطلسی و محمدی به کار رفته و بو و طرح را مورد توجه قرار دهیم.
مبلمان در گذرها بسیار مهم هستند
وی با تأکید بر اینکه مبلمان در گذرها بسیار مهم هستند، گفت: طراحی گذری که دارای تعریفی از دوران صفویه تا قاجاریه است باید متناسب با آن دوره باشد. جنس، رنگ، طرح، تابلوها و نوشتههای آن، روشنایی و همه موارد باید متناسب با گذر تاریخی در نظر گرفته شود.
عراقچیان با اشاره به دیگر نوع گذرها با عنوان گذر پوشاک، ابراز کرد: در این نوع گذر که مسیری است که مردم شهر اقتصاد خود را از آن تأمین میکنند، باید تاریخ پوشاک دیده شود.
به اذعان وی، خیابان بوعلی همدان، قابلیت تبدیل شدن به یک گذر هنری را دارد؛ و هر هفته میتوان در آن یک نمایشگاه نقاشی، خط، آثار تاریخی و دیگر موارد برگزار کرد. این خیابان ظرفیت تبدیل به انواع گذرها را دارد، همانگونه که امروزه به صورت خودبهخود به یک گذر اقتصادی تبدیل شده است. میتوان از این ظرفیت برای اجرای تئاتر خیابانی، نمایش فیلم نیز بهره برد.
نیازمند ساماندهی امور گذرهای تخصصی شهر هستیم
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی با تأکید بر اینکه ما نیازمند ساماندهی امور گذرهای شهر هستیم، ادامه داد: این مهم باید توسط اداراتی همچون ارشاد، صدا و سیما، شهرداری، اداره کل تبلیغات اسلامی و بخشهای خصوصی انجام شود. در صورت توجه به این امر، قطعاً اقتصاد، فرهنگ و تاریخ شهر فعال شده و شهروندان و گردشگران نیز از آن سود خواهند برد.
همدان؛ گنجینه فراموششده گذرهای فرهنگی
عراقچیان در پاسخ به این سوال که آیا همدان قابلیت ایجاد گذر را داراست یا خیر؟ گفت: همدان با دارا بودن محورهایی مانند خیابان بوعلی، اکباتان، و میدان باباطاهر، ظرفیت اجرای گذرهای مختلف را دارد. برای مثال، مسیر مجسمه سنگشیر، 12 متری سنگشیر، موزه آموزشوپرورش (دبیرستان ابنسینا)، آقاجانی بیگ، سقاخانه، کوچه فرنگیها، محوطه پل یخچال تا آرامگاه بوعلی و سپس به مقبره استر و استان مقدس امامزاده عبدالله (ع) و در انتها، خیابان باباطاهر میتواند به یک گذر تبدیل شود.
وی ادامه داد: ما طرحی تحت عنوان محور فرهنگی تاریخی همدان در وزارت مسکن تصویب شده داریم که خیابان شریعتی و شهدا را شامل میشود، که میتوان آن را ادامه داد.
عراقچیان با اشاره به اینکه گذر کارشده فعلی که از آرامگاه بوعلی، تپه هگمتانه، محله بنبازار، حمام چاله و میدان باباطاهر را شامل میشود، ابراز کرد: قسمتی از این طرح اجرا شده، اما سپس رها شده و پیوستهای لازم آن به خوبی اجرا نشده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان تصریح کرد: میدان آرامگاه، پیادهراه آن، میدان امام خیابان اکباتان و حتی بازار نیز جزئی از این گذر است که سپس به تپه هگمتانه و بعد به گذر فرهنگی که در حال احداث است، میرسد.
وی با بیان اینکه در این مسیر گنبد علویان، موزه مشاغل که بسیاری از همدانیها نیز از آن بازدید نکردهاند و به همت بخش خصوصی احداث شده است، افزود: اگر در انتهای بنه بازار، حمام چاله نیز مرمت شود، در مسیر به باباطاهر و امامزاده فرزند علی (ع)(حضرت هادی بن علیبن حسین(ع)) میرسیم.
عراقچیان با تأکید بر اینکه این گذرها صرفاً با سنگفرش کردن کامل نمیشوند،بلکه نیاز به تمهید اجزا و عناصر معنا بخش متنوع دارد که با برنامهریزی در آن تعبیه شود، اظهار کرد: ما در این مسیر مسجد آقای آخوند ملاعلی معصومی همدانی، منزل وی، خانههای پوستیزاده، مازوچی و شرفخانی را داریم که باید معرفی شوند.
همدان؛ شهر هزار چشمه
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان اینکه در گذشته همدان را به عنوان شهر هزار چشمه میشناختند، اظهار کرد: تنها در شهرهای کویری قنات وجود نداشته است و همدان نیز دارای نقشه چشمهها و قناتهای خود است که در خصوص آن دانشجویان، پژوهشگران و دفتر فنی استانداری همدان و شهرداری همدان تحقیق کرده و بر اساس آن این نقشه طراحی شده است.
عراقچیان با اشاره به اینکه آب در فرهنگ ایرانی به دلایل مختلف مورد احترام است، افزود: هنوز تعداد زیادی از این چشمهها در همدان وجود دارد که باید برای بازدید آماده شوند؛ چرا که نمایش آن نه تنها یک فرهنگ، بلکه معرفی فناوری است چرا که نشان میدهد گذشتگان آب را کیلومترها از دل کوهستان الوند هدایت کرده و به شهر و خانهها میرساندند.
عراقچیان در بخش پایانی سخنان خود وقف کردن چشمه را یکی از فرهنگهای همدانیها برشمرد و گفت: ما در این شهر چشمهها و قناتهای وقفی بسیاری را شاهدیم.
گذرهای فرهنگی؛ راهبردی نوین در بازآفرینی هویت شهری
گذرها میتوانند در قالبهای متفاوتی از جمله گذرهای تاریخی، خوراک، هنری، مذهبی یا طبیعی ظاهر شوند و فضایی ایجاد کنند که تجربهای حسی، فرهنگی و اجتماعی را برای افراد رقم بزند. این فضاها، تنها مسیرهای فیزیکی نیستند، بلکه روایتگر داستان شهر و میراث فرهنگی آن هستند و فرصت مناسبی برای شناخت عمیقتر از فرهنگ و تاریخ منطقه میباشند.
در دهههای اخیر، توسعه و ترویج گذرهای فرهنگی به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر در احیای هویت شهرها و ایجاد فضاهای عمومی پویا، مورد توجه قرار گرفته است. این گذرها فضاهای شهروندی هستند که تاریخ، فرهنگ، هنر و سنتهای محلی را در قالبی زنده و قابل لمس به شهروندان و گردشگران ارائه میدهند و نقش مهمی در تقویت حس تعلق، ارتقاء کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری ایفا میکنند.
برای دستیابی به یک گذر فرهنگی موفق و اثرگذار، نیازمند برنامهریزی دقیق و توجه به چند عامل کلیدی هستیم. اولین این عوامل، طراحی و برنامهریزی جامع است. شناخت نیازهای شهر، تعیین اهداف مشخص، انتخاب مکانهای مناسب و بهرهگیری از المانهای بصری و فضای سبز در طراحی، همگی نقش مهمی در جذابیت و کارآمدی گذر دارند. حرکت بعدی، مشارکت فعال ذینفعان است. جامعه محلی، ساکنان، کسبوکارهای محلی و نهادهای دولتی باید در فرآیند طراحی و اجرای پروژه همکاری داشته باشند تا حس مالکیت و تعلقخاطر ایجاد شود و پروژه از حمایت و پایداری لازم برخوردار گردد.
مدیریت و نگهداری مناسب نیز عنصری حیاتی است. تأمین منابع مالی از طریق بودجههای شهرداری و مشارکت بخش خصوصی، تعهد بر مسئولیتپذیری در نگهداری، نظارت مستمر و ارزیابیهای دورهای برای تضمین عملکرد و اعمال اصلاحات لازم، از جمله این نیازمندیها به شمار میآیند. به علاوه، حفظ هویت فرهنگی و سازگاری با ارزشها و سنتهای محلی، تنوع بخشیدن به فعالیتها و رویدادهای فرهنگی، و ایجاد فضایی امن و فراگیر برای همه اقشار، در تقویت موفقیت این گذرها نقش دارند. شهر همدان با دارا بودن میراث غنی تاریخی و فرهنگی، فرصتهای بسیاری برای ایجاد و توسعه گذرهای مختلف دارد.
در پایان، باید به خاطر داشت که گذرهای شهری تنها مسیرهای عبور نیستند؛ بلکه فضاهایی برای زندگی، تعامل و خاطرهسازیاند. این فضاها با احیای فضاهای عمومی و ارتقای کیفیت زندگی، نقش مهمی در شکلدهی شهرهایی انسانمحور و پایدار ایفا میکنند. با برنامهریزی هوشمند، مشارکت فعال ذینفعان و مدیریت کارآمد، میتوان این گذرها را به مکانهایی پرجنبوجوش و موفق تبدیل کرد که نه تنها تاریخ و فرهنگ را زنده نگه میدارند، بلکه به بهبود مستمر کیفیت زندگی شهروندان کمک مینمایند.
گذرهای شهری؛ احیای فضاهای عمومی و ارتقای کیفیت زندگی
گذر شهری، مفهومی نوظهور در شهرسازی معاصر، به فضاهای عمومی اطلاق میشود که با طراحی خلاقانه و کاربریهای متنوع، به محلی برای تعاملات اجتماعی، فعالیتهای فرهنگی و هنری، و گذران اوقات فراغت شهروندان تبدیل شدهاند. این فضاها که اغلب در قلب بافتهای تاریخی و مرکزی شهرها ایجاد میشوند، با هدف احیای فضاهای فراموششده، ارتقای کیفیت زندگی و تقویت هویت شهری شکل میگیرند.
گذرهای شهری، فراتر از معابر صرف، فضاهایی زنده و پویا هستند که با تلفیقی از المانهای بصری، فضاهای سبز، مبلمان شهری مناسب، و کاربریهای متنوع، حس تعلق و هویت را در شهروندان تقویت میکنند. این فضاها، فرصتی را برای تعاملات غیررسمی، تبادل ایدهها، و مشارکت در فعالیتهای اجتماعی فراهم میآورند و به این ترتیب، نقش مهمی در ارتقای سرمایه اجتماعی شهر ایفا میکنند.
از جمله ویژگیهای بارز گذرهای شهری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
پیادهمحوری: گذرهای شهری، فضاهایی پیادهمحور هستند که اولویت را به عابران پیاده میدهند و با ایجاد مسیرهای امن و جذاب، تشویق به پیادهروی و استفاده از وسایل حملونقل عمومی میکنند.
تنوع کاربری: گذرهای شهری، با تلفیقی از کاربریهای تجاری، فرهنگی، هنری، و تفریحی، فضایی پویا و جذاب را برای شهروندان فراهم میکنند.
انعطافپذیری: گذرهای شهری، فضاهایی انعطافپذیر هستند که میتوانند برای برگزاری رویدادهای مختلف (مانند نمایشگاهها، جشنوارهها، و بازارهای محلی) مورد استفاده قرار گیرند.
پایداری: گذرهای شهری، با استفاده از مصالح پایدار و طراحیهای سازگار با محیط زیست، به حفظ منابع طبیعی و کاهش آلودگی هوا کمک میکنند.
⭕ گذر فرهنگی نیمهجان همدان
اواخر دهه 90 بود که خبرهایی از احداث گذر فرهنگی در شهر همدان به گوش رسیده و طرح مطالعاتی آن به دانشگاه بوعلی سپرده شد. هدف از اجرای این طرح، احیای بافت قدیمی بنهبازار همدان، خانههای تاریخی و ایجاد مسیری پیادهرو از آرامگاه بوعلی تا تپه هگمتانه و آرامگاه باباطاهر بوده است.
در مسیر این گذر فرهنگی خانههای بزرگ و زیبایی مانند خانههای پوستیزاده، تخمهچی، شرفخانی و بناهایی مانند حمام چاله قرار دارد. همچنین در معبر فوق حدود 20 کاروانسرا وجود دارد که محور گردشگری و فرهنگی میتواند آنها را زنده کند. به داشتههای این گذر در سال 1402 و در حین ساماندهی کوچه آخوند یک چشمه نیز اضافه شد.
اما اکنون، بعد از گذشت بیش از 6 سال، هنوز تکلیف این گذر مشخص نیست. نه تنها برای این محور مهم در قلب شهر همدان هیچ برنامه فرهنگی در نظر گرفته نشده است، بلکه سازه نیمبند آن نیز فقط در حد سنگفرش و اندکی جدارهسازی است که معلوم نیست از کدام راهبرد فرهنگی و شهرسازی تبعیت میکند.
گذر فرهنگی همدان؛ جادهای بیمقصد میان دو قله تمدن
همدانیها حق دارند بپرسند: سهم ما از اینهمه نام و نشان فرهنگی چیست؟ گذری که میان دو چهره ماندگار تاریخ، باباطاهر و بوعلی، کشیده شده، آیا باید فقط سنگفرشی باشد برای عبور؟ یا مسیری زنده و الهامبخش برای قدمزدن در تاریخ و اندیشه؟
امروز گذر فرهنگی همدان چیزی جز معبری سنگی نیست؛ بینشانی از شعر باباطاهر، بیتأملی از تفکر بوعلی. این پروژه فرهنگی، نه میزبان هنرمند است، نه میدان گفتوگو. صدای موسیقی خیابانی در آن خاموش است و ردپایی از صنایع دستی یا کتابفروشی در آن دیده نمیشود.
مردم همدان مطالبه دارند؛ مطالبهای روشن، شفاف و مستدل: گذر فرهنگی را زنده کنید. نه با آیین افتتاح و تابلو، که با حضور واقعی مردم، هنرمندان، دانشجویان و روایتهای ماندگار. همدان شهری است با استخوانبندی فرهنگی غنی؛ شایسته نیست گذر فرهنگیاش فقط یک پروژه عمرانی باشد.
اکنون نوبت مدیران شهری است که «فرهنگ» را به خیابان بازگردانند؛ نه در قالب بروشور و برنامههای مناسبتی صرف، بلکه در چهره مردمی که آن را زندگی میکنند.
در راستای ارزیابی تخصصی گذر فرهنگی شهر همدان، گفتوگویی با دکتر محمدرضا عراقچیان، معمار برجسته و استاد دانشگاه بوعلی سینا همدان، صورت گرفت. این مصاحبه با هدف شناسایی و تحلیل نقاط قوت و ضعف این پروژه فرهنگی و شهری انجام شده است.
دکتر عراقچیان در این بازدید میدانی، به بررسی ابعاد مختلف گذر فرهنگی همدان پرداخت و دیدگاههای خود را به عنوان یک کارشناس معماری و شهرسازی مطرح کرد. نتایج این گفتوگو که حاصل حضور میدانی و بررسیهای تخصصی اوست که در ادامه میخوانید:
محمدرضا عراقچیان با طرح این سوال که اولویت اصلی یک شهر شهروندان هستند یا گردشگران؟ گفت: از نظر من شهروندان مهمتر از گردشگران هستند؛ شهروندان به عنوان ساکنان دائم شهر، اولویت اصلی در برنامهریزیهای شهری هستند. اگر شهر برای آنها مناسبسازی شود، قطعاً گردشگران نیز جذب خواهند شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلیسینا همدان فرهنگ را مجموعهای از رفتارها، گفتارها، کنشها و واکنشهایی که در جامعه صورت میگیرد، دانست و اظهار کرد: وقتی موضوع فرهنگ مطرح است، یعنی همه مواردی همچون دین و مذهب، خوراک، پوشاک، روابط اجتماعی و گفتگوی سازمانها و دولتها با جامعه مورد نظر است.
وی با اشاره به اینکه وقتی از فرهنگ سخن میگوییم، شامل همه موارد بیانشده میشود، افزود: اصولاً محیطهای فرهنگی که در آنها نوعی رفتار فرهنگی شکل میگیرد، قرارگاههای رفتاری و فرهنگی ما هستند.
عراقچیان با تأکید بر اینکه برای شکلگیری محیط فرهنگی و برای ارائه خلاصه داشتههای یک شهر میتوان از ظرفیت گذرها استفاده کرد، ادامه داد: به طور مثال اگر فردی بخواهد در نصف روز داشتههای شهر یزد را درک کند، به او پیشنهاد میشود به بازار، رستوران، چند اثر تاریخی، موزه آب و یک چشمه مراجعه کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در ادامه با اشاره به انواع گذرها، تصریح کرد: گذر فرهنگی، گذر طبیعی (که با نام کوچهباغ شناخته میشود)، گذر مذهبی (که در یزد و کاشان بیشتر دیده میشود)، گذر خوراک (خیابان مهدیه همدان در حال تبدیل به چنین فضایی است)، گذر تاریخی (تنها در خصوص تاریخ است)، گذر پوشاک (که به صورت ناقص تنها در شمال کشور دیده میشود)، گذر هنر.
گذر فرهنگی چیست؟
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا با اشاره به اینکه گذر فرهنگی این پدیده نوظهور، مسیری است که تاریخ، معماری، خوراک، پوشاک، مشاغل سنتی، آداب اجتماعی و حتی مذهب یک شهر را در قالب یک مسیر زنده به نمایش میگذارد، ابراز کرد: این فضاها نه تنها برای گردشگران جذاب هستند، بلکه به شهروندان کمک میکنند تا هویت خود را بهتر درک کنند. نمونههای موفق این گذرها در شهرهایی مانند یزد، کاشان و حتی کلانشهرهایی مانند پکن و پاریس وجود دارد.
انواع گذرهای فرهنگی
عراقچیان افزود: گذر تاریخی یکی از انواع گذرهای فرهنگی است که در آن با بازسازی مسیرهای قدیمی با کالبد و مشاغل سنتی (مانند بازار یزد) فضا را رویدادپذیر کرده و شرایطی در آن فراهم میشود تا بهفراخور نیاز روز در آن رویدادهای مختلف مانند تعزیه، جشن ملی برگزار شود.
به اذعان وی گذرهای فرهنگی فضایی برای پویا کردن اقتصاد هر شهر هستند و بهترین مکان برای معرفی هر شهر و مردم آن است.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا دیگر نوع گذر فرهنگی را گذری معرفی کرد که در شهرهایی که دارای سابقه کهن نیستند اجرا میشود، معرفی کرد و گفت: این شهرها برای ارتقای اقتصاد و فرهنگ خود یک گذر جدید تعریف و طراحی میشود؛ مثلاً در گذشته در منطقه سر گذر همدان مراسماتی همچون تعزیهخوانی، پردهخوانی و نمایش مار اجرا میشد که به مردم این امکان را میداد تا بعد از تماشای این برنامهها خرید کنند، با مغازهداران گفتگو کنند و سپس ناهار خود را از مرحوم عابدین ریشی خرید کرده و به منزل باز میگشتند؛ این نمونهای از کار فرهنگی است.
عراقچیان با تأکید بر اینکه وقتی در یک گذر فرهنگی قدم میزنیم باید گذشته شهر را ببینیم و کالبد، کاربریها و مشاغل قدیمی شهر و به عبارتی خلاصه یک شهر را در آن مشاهده کنیم؛ اظهار کرد: متاسفانه امروزه مشاغل و کاربریهای قدیمی در اجزای گذرهای ما وجود ندارد. اجزای گذرها در یک خیابان مانند بوعلی، اکباتان و حتی در یک کوچه کوچک 5 متری باید همراه با نمادهایی از اتفاقات تاریخی مانند هجوم دشمن یا صنایع دستی در گذر فرهنگی باشد.
گذر فرهنگی تنها کفسازی و بدنهسازی نما نیست
وی تأکید کرد: گذر فرهنگی تنها کفسازی و بدنهسازی نما نیست؛ حتی چگونگی چراغهایی که در گذر فرهنگی استفاده میشود حائز اهمیت است، پس مدلها و تکنولوژیها باید همراه با نمادهایی از دل تاریخ باشند.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به اینکه خیابان اکباتان همدان میتواند به فضایی برای غذای خیابانی تبدیل شود، عنوان کرد: غذای ارزان و متعارف شهر را میتوان در این معبر عرضه کرد.
عراقچیان افزود: در استان همدان از میدان امام تا تپه هگمتانه یک گذر تاریخی وجود دارد که آثاری از دوران مادی تا پهلوی باعث شده وزن تاریخی آن افزون شود و در ادامه نمای خیابان، مسجد جامع و سایر اجزای آن سیر تاریخ را به ما نشان میدهد.
وی با بیان اینکه در گذرها باید به همه اجزا توجه شود، اذعان کرد: نباید در گذرها مجموعهای از سیمها و کابلهای برق آویزان باشند، و شاهد یک نابهسامانی بصری از کف معبر تا آسمان آن باشیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در خصوص نوع فضای سبز در گذرها توضیح داد: پوشش گیاهی این معابر باید بهگونهای انتخاب شود که نمادی از گذشته باشد؛ ما اجازه نداریم در گذر تاریخی از گلها اروپایی استفاده کنیم، بلکه باید گلهایی ایرانی همچون اطلسی و محمدی به کار رفته و بو و طرح را مورد توجه قرار دهیم.
مبلمان در گذرها بسیار مهم هستند
وی با تأکید بر اینکه مبلمان در گذرها بسیار مهم هستند، گفت: طراحی گذری که دارای تعریفی از دوران صفویه تا قاجاریه است باید متناسب با آن دوره باشد. جنس، رنگ، طرح، تابلوها و نوشتههای آن، روشنایی و همه موارد باید متناسب با گذر تاریخی در نظر گرفته شود.
عراقچیان با اشاره به دیگر نوع گذرها با عنوان گذر پوشاک، ابراز کرد: در این نوع گذر که مسیری است که مردم شهر اقتصاد خود را از آن تأمین میکنند، باید تاریخ پوشاک دیده شود.
به اذعان وی، خیابان بوعلی همدان، قابلیت تبدیل شدن به یک گذر هنری را دارد؛ و هر هفته میتوان در آن یک نمایشگاه نقاشی، خط، آثار تاریخی و دیگر موارد برگزار کرد. این خیابان ظرفیت تبدیل به انواع گذرها را دارد، همانگونه که امروزه به صورت خودبهخود به یک گذر اقتصادی تبدیل شده است. میتوان از این ظرفیت برای اجرای تئاتر خیابانی، نمایش فیلم نیز بهره برد.
نیازمند ساماندهی امور گذرهای تخصصی شهر هستیم
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی با تأکید بر اینکه ما نیازمند ساماندهی امور گذرهای شهر هستیم، ادامه داد: این مهم باید توسط اداراتی همچون ارشاد، صدا و سیما، شهرداری، اداره کل تبلیغات اسلامی و بخشهای خصوصی انجام شود. در صورت توجه به این امر، قطعاً اقتصاد، فرهنگ و تاریخ شهر فعال شده و شهروندان و گردشگران نیز از آن سود خواهند برد.
همدان؛ گنجینه فراموششده گذرهای فرهنگی
عراقچیان در پاسخ به این سوال که آیا همدان قابلیت ایجاد گذر را داراست یا خیر؟ گفت: همدان با دارا بودن محورهایی مانند خیابان بوعلی، اکباتان، و میدان باباطاهر، ظرفیت اجرای گذرهای مختلف را دارد. برای مثال، مسیر مجسمه سنگشیر، 12 متری سنگشیر، موزه آموزشوپرورش (دبیرستان ابنسینا)، آقاجانی بیگ، سقاخانه، کوچه فرنگیها، محوطه پل یخچال تا آرامگاه بوعلی و سپس به مقبره استر و استان مقدس امامزاده عبدالله (ع) و در انتها، خیابان باباطاهر میتواند به یک گذر تبدیل شود.
وی ادامه داد: ما طرحی تحت عنوان محور فرهنگی تاریخی همدان در وزارت مسکن تصویب شده داریم که خیابان شریعتی و شهدا را شامل میشود، که میتوان آن را ادامه داد.
عراقچیان با اشاره به اینکه گذر کارشده فعلی که از آرامگاه بوعلی، تپه هگمتانه، محله بنبازار، حمام چاله و میدان باباطاهر را شامل میشود، ابراز کرد: قسمتی از این طرح اجرا شده، اما سپس رها شده و پیوستهای لازم آن به خوبی اجرا نشده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان تصریح کرد: میدان آرامگاه، پیادهراه آن، میدان امام خیابان اکباتان و حتی بازار نیز جزئی از این گذر است که سپس به تپه هگمتانه و بعد به گذر فرهنگی که در حال احداث است، میرسد.
وی با بیان اینکه در این مسیر گنبد علویان، موزه مشاغل که بسیاری از همدانیها نیز از آن بازدید نکردهاند و به همت بخش خصوصی احداث شده است، افزود: اگر در انتهای بنه بازار، حمام چاله نیز مرمت شود، در مسیر به باباطاهر و امامزاده فرزند علی (ع)(حضرت هادی بن علیبن حسین(ع)) میرسیم.
عراقچیان با تأکید بر اینکه این گذرها صرفاً با سنگفرش کردن کامل نمیشوند،بلکه نیاز به تمهید اجزا و عناصر معنا بخش متنوع دارد که با برنامهریزی در آن تعبیه شود، اظهار کرد: ما در این مسیر مسجد آقای آخوند ملاعلی معصومی همدانی، منزل وی، خانههای پوستیزاده، مازوچی و شرفخانی را داریم که باید معرفی شوند.
همدان؛ شهر هزار چشمه
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان اینکه در گذشته همدان را به عنوان شهر هزار چشمه میشناختند، اظهار کرد: تنها در شهرهای کویری قنات وجود نداشته است و همدان نیز دارای نقشه چشمهها و قناتهای خود است که در خصوص آن دانشجویان، پژوهشگران و دفتر فنی استانداری همدان و شهرداری همدان تحقیق کرده و بر اساس آن این نقشه طراحی شده است.
عراقچیان با اشاره به اینکه آب در فرهنگ ایرانی به دلایل مختلف مورد احترام است، افزود: هنوز تعداد زیادی از این چشمهها در همدان وجود دارد که باید برای بازدید آماده شوند؛ چرا که نمایش آن نه تنها یک فرهنگ، بلکه معرفی فناوری است چرا که نشان میدهد گذشتگان آب را کیلومترها از دل کوهستان الوند هدایت کرده و به شهر و خانهها میرساندند.
عراقچیان در بخش پایانی سخنان خود وقف کردن چشمه را یکی از فرهنگهای همدانیها برشمرد و گفت: ما در این شهر چشمهها و قناتهای وقفی بسیاری را شاهدیم.
گذرهای فرهنگی؛ راهبردی نوین در بازآفرینی هویت شهری
گذرها میتوانند در قالبهای متفاوتی از جمله گذرهای تاریخی، خوراک، هنری، مذهبی یا طبیعی ظاهر شوند و فضایی ایجاد کنند که تجربهای حسی، فرهنگی و اجتماعی را برای افراد رقم بزند. این فضاها، تنها مسیرهای فیزیکی نیستند، بلکه روایتگر داستان شهر و میراث فرهنگی آن هستند و فرصت مناسبی برای شناخت عمیقتر از فرهنگ و تاریخ منطقه میباشند.
در دهههای اخیر، توسعه و ترویج گذرهای فرهنگی به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر در احیای هویت شهرها و ایجاد فضاهای عمومی پویا، مورد توجه قرار گرفته است. این گذرها فضاهای شهروندی هستند که تاریخ، فرهنگ، هنر و سنتهای محلی را در قالبی زنده و قابل لمس به شهروندان و گردشگران ارائه میدهند و نقش مهمی در تقویت حس تعلق، ارتقاء کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری ایفا میکنند.
برای دستیابی به یک گذر فرهنگی موفق و اثرگذار، نیازمند برنامهریزی دقیق و توجه به چند عامل کلیدی هستیم. اولین این عوامل، طراحی و برنامهریزی جامع است. شناخت نیازهای شهر، تعیین اهداف مشخص، انتخاب مکانهای مناسب و بهرهگیری از المانهای بصری و فضای سبز در طراحی، همگی نقش مهمی در جذابیت و کارآمدی گذر دارند. حرکت بعدی، مشارکت فعال ذینفعان است. جامعه محلی، ساکنان، کسبوکارهای محلی و نهادهای دولتی باید در فرآیند طراحی و اجرای پروژه همکاری داشته باشند تا حس مالکیت و تعلقخاطر ایجاد شود و پروژه از حمایت و پایداری لازم برخوردار گردد.
مدیریت و نگهداری مناسب نیز عنصری حیاتی است. تأمین منابع مالی از طریق بودجههای شهرداری و مشارکت بخش خصوصی، تعهد بر مسئولیتپذیری در نگهداری، نظارت مستمر و ارزیابیهای دورهای برای تضمین عملکرد و اعمال اصلاحات لازم، از جمله این نیازمندیها به شمار میآیند. به علاوه، حفظ هویت فرهنگی و سازگاری با ارزشها و سنتهای محلی، تنوع بخشیدن به فعالیتها و رویدادهای فرهنگی، و ایجاد فضایی امن و فراگیر برای همه اقشار، در تقویت موفقیت این گذرها نقش دارند. شهر همدان با دارا بودن میراث غنی تاریخی و فرهنگی، فرصتهای بسیاری برای ایجاد و توسعه گذرهای مختلف دارد.
در پایان، باید به خاطر داشت که گذرهای شهری تنها مسیرهای عبور نیستند؛ بلکه فضاهایی برای زندگی، تعامل و خاطرهسازیاند. این فضاها با احیای فضاهای عمومی و ارتقای کیفیت زندگی، نقش مهمی در شکلدهی شهرهایی انسانمحور و پایدار ایفا میکنند. با برنامهریزی هوشمند، مشارکت فعال ذینفعان و مدیریت کارآمد، میتوان این گذرها را به مکانهایی پرجنبوجوش و موفق تبدیل کرد که نه تنها تاریخ و فرهنگ را زنده نگه میدارند، بلکه به بهبود مستمر کیفیت زندگی شهروندان کمک مینمایند.
ارسال
نظر
*شرایط و مقررات*
کلمه امنیتی را بصورت حروف فارسی وارد
نمایید
بعنوان مثال : پایتخت ارمنستان ؟ ایروان
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین
(فینگیلیش) خودداری نمايید.
توصیه می شود به جای ارسال نظرات مشابه با نظرات منتشر
شده، از مثبت یا منفی استفاده فرمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای
نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابهی دارند، انتشار نمی یابد.