بازار همدان؛ یک میراث جهانی که به حال خود رها شده است
همدان، شهری با پیشینهای کهن و پُربار، در دل خود بازار سنتی منحصربهفردی را جای داده است که نهتنها مرکزی برای دادوستد، بلکه نگین درخشانی از تاریخ و تمدن این سرزمین بهشمار میرود؛ بازار سنتی همدان که در تار و پود بافت تاریخی این شهر تنیده شده، شاهدی زنده بر رونق اقتصادی و حیات اجتماعی مردمان این دیار در ادوار مختلف است.
بازار همدان فراتر از یک مرکز تجاری صرف، همواره بستری برای تعاملات فرهنگی و اجتماعی نیز بوده است؛ از دیرباز این مکان شاهد نقالی و پردهخوانی، برگزاری تعزیهها، اقامه نماز در مسجد جامع آن و فضاهای سبزی بوده که هریک بهنوعی پاسخگوی نیازهای متنوع مردم در کنار خریدوفروش بودهاند. این ویژگیهای منحصربهفرد، بازار همدان را به یک قرارگاه رفتاری تبدیل کرده بوده که در آن زندگی به معنای واقعی جریان داشته است.
بااینحال، این میراث گرانبها با چالشهایی نیز روبهرو است؛ پرونده ثبت جهانی محوطه هگمتانه که بازار همدان نیز بخشی از آن بود، بهدلیل برخی مشکلات نتوانست امتیازات لازم را کسب کند. از طرفی، مسائلی همچون ناامنی، سقفهای ناهمگون و رنگارنگ، خطر آتشسوزی و عدم دسترسی مناسب آتشنشانی به قلب بازار، همچنان گریبانگیر این فضای سنتی است؛ بنابراین برای اطلاع از آخرین وضعیت این بازار منحصربهفرد، با صاحب محمدیانمنصور، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلیسینا همدان گفتوگو کردهایم تا بدانیم با وجود این چالشها، چه چشماندازی در انتظار این میراث گرانبها است:
* بازار همدان ازنظر تاریخی به چه دورانی تعلق دارد و مهمترین ویژگیهای معماری آن چیست؟
در پی کاوشهای باستانشناسی در زیر بازار همدان، آثار معماری مختلفی کشف شده است. این آثار نشان میدهند در منطقه بازار کاربریهای مختلفی فعالیت داشتهاند؛ برای مثال در میدان امام شاهد قبرستان هستیم که امروزه بهصورت سایتموزه به نمایش گذاشته شده است.
مطالعات دقیقی برای تعیین تاریخ آغاز به کار این منطقه با کاربری بازار نشده است، اما با توجه به متون تاریخی، میتوان برخی نکات را استنباط کرد؛ برای مثال در کتاب اسکندرنامه متعلق به سده ششم هجری قمری اشاره به بنهبازار شده است. این به آن معنا بوده که ما از قرن ششم بازار و محلات اطراف آن را داشتهایم؛ البته مشاهدات قدمت بیش از این را نیز نشان میدهد، اما از این زمان در کتب از منطقه مذکور بهعنوان بازار یاد شده است. در زیر بازار آثاری از دورههای مختلف مانند پیش از اسلام، دوره اشکانی و حتی سلوکی و هخامنشی، کشف شده است.
* چه بخشهایی از این بازار ازنظر تاریخی و فرهنگی اهمیت بیشتری دارند و چرا؟
نمیتوان براساس اهمیت بخشهای بازار را از هم جدا کرد، اما برخی قسمتهای آن مثل بنهبازار و آرامگاه باباطاهر، قدیمیتر هستند؛ در دورههای مختلف هر منطقه کاربری متفاوت داشته است و کاربریهای مختلف در کنار هم معنا پیدا میکنند.
تمام موضوعات اعم از مباحث دینی و آیینی تا مسائل دیگر مثل اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی، زیستمحیطی و ورزشی نیز در بازار همدان وجود داشته؛ هسته مرکزیاش راستهای است که سرای گلشن در آن وجود دارد و سایر مراکز که در تقاطع با محورهای متعدد مانند شاهزاده حسین (ع)، محور فلسطین و چهار کاروانسرای آن هستند و خیابان اکباتان آنها را از هم جدا کرده، ازنظر قدمت قدیمیتر بهشمار میروند؛ بازار قسمتهای مختلفش با یکدیگر کار میکند.
اگر مدیریت بزرگترین مجموعههای تجاری دنیا به دست یک فرد ضعیف باشد، کل مجموعه ضرر خواهد کرد؛ اما در بازارهای سنتی ما مدیریت به دست یک فرد خاص نبوده و این سیستم مدیریتی بهگونهای نیست که تنها بتوان با حفظ یک قسمت مانند منطقه گنبد علویان، آن را حفظ کرد.
این مدل مدیریتی وابسته به یک فرد نیست؛ ما در همدان افراد معروفی مانند ذوالریاستین، میرفندرسکی و شریفالملک را داشتهایم که بناهای مختلف را به نام خود ساختهاند؛ همچنیت شاهد هستیم که با رفتن این افراد، نظم و رونق بازار همدان تغییری نکرده و این مهم نشان از نقش تکتک حجرهداران و کاروانسرادارن در این بازار است که خود یک مدل شهرسازانه و اقتصادی دارد و فراتر از اهمیت کالبدی آن است.
تنها حفظ یک تک بنا کافی نیست؛ در گذشته برخی مناطق مانند پاساژ قدس، پاساژ استقلال، پارکینگ خیابان اکباتان و پارکینگهای سینماهایی که در دوره معاصر ساخته شدهاند، همچنین بازاری که جای بازار کهنهفروشان ساخته شده و سرای روحانی، کاروانسرا بودهاند. با آنکه این تغییرات زیاد موفق نبودهاند، اما بازار همچنان بهعنوان یک عنصر زنده درحال فعالیت است و همچنان کارآیی خوبی دارد و بهشدت انعطافپذیر بوده و با تغییر مشاغل و تکهتکه شدن آن توسط اقدامات شهرسازی، همچنان کاربرد خود را حفظ کرده است.
این مهم نشان میدهد که بازار مانند یک خودرو عمل میکند و کل سیستم آن باید برای کار کردن، حفظ شود؛ قراگاههای رفتاری مختلف در بازار ما وجود دارند، درحالی که در سازههای جدید مانند ایرانمالها، وجود ندارند. درواقع بازار تمام نیازهای بشر را پاسخ میدهد و یک الگوی منحصربه فرد بوده که با تاریخ گره خورده است.
بازار همدان بهدلیل تک بودن و انعطافپذیری آن طی سدههای مختلف، میتواند کاندید ثبت جهانی شود. در این بازار تنها اقلام فروشی تغییر کردهاند؛ برای مثال در گذشته در منطقهای زرینبریها فعالیت داشتهاند که اکنون در آن میوهفروشیها فعال هستند و یا در راسته خامهفروشها، لوازم خانگی به فروش میرسد.
در این بحث ابتدا باید تفاوت سیستم را با یک چیز منفرد درک کنیم؛ یک سیستم یعنی مجموعهای در هم تنیده مانند بدن انسان که همه عواملش به هم ارتباط دارند و نمیتوان بهراحتی در آن دخل و تصرف کرد.
* در گذشته بازار همدان چه قواعد و سنتهای اجتماعی و اقتصادی خاصی داشته است؟ آیا این قواعد هنوز هم در مدیریت بازار تأثیرگذار هستند؟
بازار کلیه نیازهای افراد را رفع میکند و همانگونه که بیان شد، اجزای مختلف مانند مسجد، زورخانه، مدرسه، فضای سبز و غیره را در خود جای داده است. این نکته نیز قابل ذکر بوده که بازار امنیت نیز داشته است و امروزه دستکاریهای افراد موجب شده که برخی مناطق جدید برای تأمین امنیت نیاز به حضور پلیس داشته باشند؛ بهواقع در گذشته ساخت بازار بهگونهای بوده که امنیت آن حفظ میشده است.
ما در بازار همدان شاهنامهخوانی و نقالی نیز داشتهایم که یک عمل فرهنگی و بیانگر ادبیات غنی ما است؛ تعزیهخوانی در بازار نیز یک اقدام مذهبی بوده که این موارد نشان میدهند تمام نیازهای جامعه در بازار تأمین میشدهاند که به این ترتیب این مدل منحصربهفرد قابل ثبت و نمایش به جهانیان شده؛ چراکه حاصل تجربه و نبوغ افراد مختلف است. از طرفی، مدل مدیریتی بازار ما نیز در جهان منحصربهفرد و مردمی بهشمار میرود.
*آخرین مرمتهای اساسی در بازار همدان چه زمانی انجام شدهاند و چه بخشهایی نیاز فوری به بازسازی دارند؟
پس از ثبت جهانی، مرمتهای زیادی در بازار انجام و جدارههای بازار نیز مرمت شد؛ همانگونه که بدن انسان نیاز به رسیدگی دارد، بازار نیز نیاز به رسیدگی مداوم و مستمر دارد. البته بخشهای زیادی از بازار دههها است که مرمت نشدهاند؛ این موارد باید مورد توجه قرار بگیرند.
سازمان میراث فرهنگی بهتنهایی توان این کار را ندارد و با توجه به اینکه در قرنهای گذشته میراث فرهنگی وجود نداشته است و مرمت بازار توسط مردم انجام میشده، امروزه نیز این مرمتها باید توسط مردم انجام شود؛ البته زیر نظر سازمان میراث فرهنگی.
دولتها نیز باید بودجه بیشتری برای حفظ این بناها تعیین کنند؛ بازارهای امروزی باید با مطالعه و درست بازسازی شوند، چراکه برخی از چنین فضاهایی بهمرور تخریب شده و از بین رفتهاند؛ موضوع ثبت جهانی اتفاق خوبی بود که باعث مرمت بخشی از بازار ما شد.
امیدوارم اهمیت بازار برای مدیران ما در بخش شهری مشخص شود؛ چراکه امروزه میزان توجهی که به بازار میشود اندک، است. بازار ما نمونهای بوده که در سطح جهانی اهمیت دارد و این مهم را میتوان از ثبت جهانی و تلاش جهت نمایش آن برای مردم دنیا متوجه شد. بخشهای مردمی، اداره کل راه و شهرسازی و همه ارگانها باید در کنار میراث فرهنگی برای حفظ بازار باشند.
* آیا پس از آتشسوزی اخیر، اقدامات مؤثری برای جلوگیری از وقوع حوادث مشابه انجام شده است؟
بازار در دورهای ساخته شده که تمهیدات آتشنشانی در آن دیده نشده و سقف آن چوبی است؛ بارها در طول تاریخ دچار آتشسوزی شده، اما آن تمهیداتی را که در شهرسازی مدرن میتوان برای آتشنشانی در اماکن عمومی مختلف اندیشید، نمیتوان در بازار همدان بهکار برد. بنابراین باید مطالعه کرد و دید بازارهای سنتی در کشور و جهان (مثل نمونههایی که در ترکیه و سایر کشورها و شهرهایی مثل تبریز هستند) که در گذشته دچار آتشسوزی شدهاند را چگونه مدیریت کردهاند.
متأسفانه در این خصوص کار جدی انجام نشده و برای بازار همدان ازنظر مهار آتش در زمان آتشسوزی و نیز اقدامات پس از آتشسوزی، هیچ فکری نشده است، حتی اقدامات سالهای گذشته توسط مردم و تبدیل راهها به مغازه هم به بحرانی شدن موضوع افزوده و راههای عبور گذشته نیز بسته شده است؛ برای مثال سرای میرزاکاظم هشت راه ورود و خروج داشته که امروز حداقل پنج مورد آن مسدود است.
این موارد راههای فراری هستند که مردم در مواقع خطر باید از آنها خارج شوند، اما متأسفانه مسدود شدهاند؛ البته بناهای قدیمی در همه جهان دچار آتشسوزی میشوند. علاوهبر این مواردی مانند اعلام و اطفای حریق نیز درنظر گرفته نشده است و با این حجم از افرادی که در بازار حضور دارند، متأسفانه هیچ اقدامی انجام ندادهایم و مانند سایر حوزهها همچون ترافیک تا زمانی که با مشکل دست به گریبان نشویم، برای آن فکر و چارهاندیشی نمیکنیم.
* پشت بام بازار همدان در چه وضعیتی است و چه اقداماتی برای حفظ هویت و مقاومسازی آن در برابر آتشسوزی و ریزش نیاز است؟
پوشش بازار یکی از معضلات بزرگ ما است؛ در یک دوره بازاریان با مراجعه به میراث فرهنگی و شهرداری، متقاضی شدند که بخشهایی از بازار پوشش پیدا کند و چون در ابتدا هیچیک از این دستگاهها ورود جدی به موضوع نداشتند، بازاریان خودشان با مراجعه به تکنسینهای فنی، سقفهایی را برای بازار با شکلها و رنگهای مختلف، ساختند که بسیار چهره بدی برای بازار ایجاد شده و از منظر باد، آتشسوزی و ایمنی نیز مورد قبول نیست.
اقدامات انجامشده ازنظر اصول بناهای تاریخی قابل قبول نیست؛ بنابراین باید برای هریک از قسمتهای بازار مطالعه شود و هرکدام با توجه به مباحث فنی مانند باد، آتشسوزی، عایق رطوبتی و حرارتی، مورد توجه قرار بگیرند. متأسفانه طبق اطلاعات موجود تاکنون در این خصوص نیز کاری انجام نشده است و تنها درخصوص یک راسته که مشاور عمارت خورشید در آن وجود دارد، مطالعه برای پوشش بازار انجام شده که آن نیز هنوز اجرا نشده است.
* چه تمهیداتی برای حفظ امنیت کالاها و جلوگیری از سرقت یا آسیبهای محیطی در بازار همدان اندیشیده شده است؟
موضوع ایمنی و سرقت بسیار مبحث پیچیدهای است؛ ارتباط بین نهادهای نظارتی مردمی و پلیس، مسئلهای است که سه نسل روی آن کار کردهاند. این موضوع نیز نیازمند تهیه طرحهای جدی بوده؛ چراکه مدل امنیتی بازار با مدل امنیتی سایر مجموعهها و محلات متفاوت است. برخی از راستههای بازار بهصورت شبانهروز باز هستند و برخی خیر، بنابراین باید برای آنها تمهیدات ویژه درنظر گرفته شود.
بخش زیادی از این مشکلات با کارهای معمارانه، محیطی و شهرسازانه قابل حل هستند و رفع بخش دیگر با کمک پایش، مانیتورینگ و حضور پلیس امکانپذیر است؛ این مهم نیز متأسفانه از مواردی بوده که مغفول مانده است.
* اگر بازار همدان به حال خود رها شود، چه آسیبهای جبرانناپذیری متوجه هویت تاریخی آن خواهد شد؟
سالها است که کار جدی درخصوص بازار همدان انجام نشده و بهعبارتی به حال خود رها شده و توسط نهادهای مردمی و بازاریان مدیریت میشود؛ امروزه نیاز داریم که دستگاهها بهصورت جدی به این مقوله ورود کنند، چراکه موضوع حفاظتی و ارزشهای جهانی آن مطرح بوده و در شهر یکی از منابع اقتصادی مهم است؛ بنابراین باید در حوزه کالبدی، حق انتقال توسعه و سایر مباحثی که در دنیا بااهمیت است، کار شود.
سقفهای بازار هرکدام دارای یک مدل هستند و هریک از بازاریان بدون نظارت میراث فرهنگی و شهرداری، با سلیقه خود سقف زدهاند؛ نهادهای دولتی باید با دقت و وسواس همراه با مطالعه به این موضوع ورود کنند. امیدوارم با تشکیل شهرداری منطقه 5 (بافت تاریخی)، توجه بیشتری به ارزشهای اقتصادی و فرهنگی آن بشود. باید از تخصصهایی مانند مرمت، کاوش باستانشناسی و سایر موارد در این منطقه استفاده کرد، چراکه اداره آن متفاوت است؛ برای مثال در منطقه یک شهرداری همدان با پُلها و دیگر موارد سروکار داریم، اما در بازار بیشتر با کاوش و صنایع دستی مواجه هستیم و حتی نوع فضای سبز متفاوت است.
* آیا بیم آن میرود که بیتوجهی به این میراث شانس ثبت جهانی آن را تحت تأثیر قرار دهد؟
بازار همدان قرار بود به همراه هگمتانه ثبت جهانی شود، اما بهدلیل مشکلاتی که داشت واجد شرایط نشد و تنها هگمتانه ثبت جهانی شد؛ البته این فرصت را دادهاند که بدون نوبت درصورت حل مشکلات موجود، به پرونده هگمتانه متصل شود و هر دو محدوده باهم ثبت شوند.
این محدوده مانند هگمتانه زیر نظر میراث فرهنگی نیست که به آن بودجه اختصاص داده شود و در اختیار شهرداری، راه و شهرسازی، اصناف و مردم بوده؛ بنابراین هنوز پروندهای تشکیل نشده است. این کار بسیار پیچیده بوده و نیاز به وقت و انرژی ویژه دارد؛ البته با توجه به ویژگیهای منحصربهفرد، بازار همدان میتواند جزء پرونده هگمتانه ثبت جهانی شود.
* اگر نکتهای درخصوص بازار همدان حائز اهمیت است که در سؤالات به آن اشاره نشد، در خصوص آن برای ما توضیح بفرمایید.
معماریهایی که در طول تاریخ انعطافپذیر بودند و به نیازهای روز بشر پاسخ دادهاند، ماندگار شدهاند؛ بهطور مثال درشکه مدتزمان زیادی مورد استفاده بود، اما با ورود ماشین، حذف شد، یعنی انعطا پذیری لازم را نداشته است.
در معماری نیز با چنین موضوعی مواجهیم؛ برای مثال بسیاری از حمامها و خانههای قدیمی که افراد بهصورت خانوادگی (خاندانی) در آنها نظافت و زندگی میکردهاند، امروزه رایج نیستند و نیز قصرهایی که در گذشته وجود داشتهاند، امروزه تغییر کاربری دادهاند. اما یکی از کاربریهایی که هنوز مانند گذشته و جدی کار میکند، بازار بوده؛ یعنی بازار انعطافپذیر است.
همه مساجد قدیمی ما امروزه کاربری گردشگری دارند؛ برای مثال مسجد شیخلطفالله در اصفهان که تنها برای بازدید است، اما همچنان مردم از بازار قیصریه اصفهان خرید میکنند.
بازارهای ما همچنان کاربری خود را حفظ کردهاند و محل فعالیتهای اقتصادی هستند؛ به گفته محققان بزرگ دنیا، میزان قرارگاههای رفتاری و تعدد آنها در چنین کاربریهایی، قابل قیاس با هیچیک از ساختههای جدید بشر نیست. هیچیک از مکانهای بزرگ اقتصادی جهان همه کاربریهای مختلف مذهبی، فرهنگی، ورزشی و دیگر موارد را باهم دارا نیست.
* حفظ و احیای بازار تاریخی همدان؛ ضرورتی فرهنگی و اقتصادی
بازار سنتی همدان بهعنوان یکی از نمادهای شکوهمند تمدن ایرانی، تبلور هویت تاریخی، فرهنگی و اقتصادی این دیار کهن محسوب میشود؛ این مجموعهی ارزشمند که قرنها است خاطرات تجارت، هنر و زندگی اجتماعی را در خود جای داده، امروز نیازمند توجه و حمایت جدی است تا بتواند جایگاه واقعی خود را در عرصه ملی و بینالمللی بازیابد.
ساختار منحصربهفرد بازار همدان، با طاقهای زیبا، راستههای پُررونق و حجرههای قدیمی، نمونه بارزی از نبوغ معماران ایرانی است که حفظ آن، حرکتی هوشمندانه در راستای صیانت از میراث گذشتگان بهشمار میرود.
این بازار همواره بهعنوان قطب اقتصادی منطقه عمل کرده و حمایت از آن، زمینهساز رونق کسبوکارهای بومی، صنایع دستی و تولیدات محلی خواهد بود.
درصورت برنامهریزی اصولی، بازار همدان میتواند به یکی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شود و نقش مؤثری در توسعه صنعت توریسم استان ایفا کند.
سقفهای متفاوت و نازیبا، تهدید حریق، جای خالی مرمت و احیا در کنار نبود برنامه برای مشکلات این بازار جهت جهانی شدن، ازجمله مواردی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرند؛ البته سؤال این بوده که چرا تاکنون این گنجینه تاریخی مورد توجه قرار نگرفته است؟
کلام آخر آنکه بازار همدان تنها یک مکان تجاری نیست، بلکه گنجینهای زنده از فرهنگ و تاریخ این مرزوبوم است. حفظ این میراث گرانقدر، نیازمند عزم ملی و مشارکت جمعی بوده تا بتوانیم آن را بهعنوان نمادی پویا از تمدن ایرانی به نسلهای آینده منتقل کنیم.
