مناطق حفاظت‌شده شهرستان ملایر، شامل دو زیستگاه مهم «لشگردر» و «گلپرآباد»، با میراث طبیعی ارزشمند و تنوع زیستی چشمگیر، به‌عنوان نگین سبز غرب کشور شناخته می‌شوند. این مناطق به‌منظور پاسداری از حیات وحش، ذخایر گیاهی و ارائه فرصتی برای مطالعات علمی و گردشگری پایدار تحت حفاظت قرار گرفته‌اند. منطقه حفاظت‌شده لشگردر این منطقه، در شرق و جنوب‌شرق شهر ملایر قرار دارد و بنا بر اعلام رسمی، با وسعتی حدود 15481 هکتار در تاریخ 12 بهمن 1386 به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده ثبت شده است و قبلاً از سال 1363 به‌عنوان «شکار ممنوع» شناخته می‌شد. پوشش طبیعی منطقه ترکیبی از سه ناحیه کوهستانی، تپه‌ماهور و دشتی است و شامل 11 چشمه دائمی نظیر «قمشلی»، «کُله‌بید»، «دره‌غار»، «سی‌یک» و «پیر مهدی» به‌منظور تأمین آب وحوش می‌شود.
بررسی‌ها حاکی از وجود 226 گونه گیاهی از 184 جنس و 43 خانواده است که گونه‌های بومی مانند کنگر، کاسنی، ریواس، کاکوتی، شیرین‌بیان، بارهنگ و پونه جزو گونه‌های دارویی برجسته‌اند. زیست‌گاه بیش از 75 گونه پرنده و 18 گونه پستاندار شامل کل و بز، قوچ و میش ارمنی، گرگ، روباه، شغال، گورکن، خرگوش و کفتار است. دو پاسگاه محیط‌بانی در روستاهای «ازناوله» و «سلطان‌آباد» به‌منظور حفاظت و نظارت فعال در منطقه فعال هستند. منطقه حفاظت‌شده گلپرآباد این منطقه در تقریباً 40 کیلومتری جنوب‌شرق ملایر واقع شده و دارای وسعتی برابر با 8326 هکتار است که در سال 1385 به‌عنوان منطقه شکار ممنوع و در سال 1386 به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده تعیین شده‌ است.
شبکه جغرافیایی این منطقه شامل رده‌های تپه‌ماهور، نواحی صخره‌ای و مناطق دشتی با سیمایی کوهستانی است که بخشی از پیش‌کوه‌های زاگرس غربی را تشکیل می‌دهد. پوشش گیاهی غالب، شامل ورک، سنجد، بادام کوهی، زالزالک، آلبالو وحشی، گون، گیاهان دارویی مانند گون، شکر تیغال، جاروکوهی، آویشن، بومادران و چای کوهی است و ارتفاعات منطقه درختچه‌هایی مانند زالزالک، انجیر و سماق را نیز در خود جای داده‌اند گونه‌های جانوری شاخص شامل قوچ و میش ارمنی، گرگ، کفتار، شغال، رودک، خرگوش، پرندگان مانند کبک، تیهو، عقاب طلایی، پری‌شاهرخ و دلیجه است. این دو منطقه هم‌زمان با ارتقا از وضعیت «شکار ممنوع» به «حفاظت‌شده»، نمایانگر رویکردی ملی به حفاظت از زیست‌بوم‌های متنوع ایران هستند. پوشش گیاهی غنی به‌ویژه در لشگردر با 226 گونه از گیاهان بومی و دارویی و زیست‌گاه پرندگان نادر و گونه‌های شاخص، اهمیت بوم‌شناختی این مناطق را دوچندان کرده است.
نقش آموزشی، پژوهشی و ترویجی این مناطق از طریق برگزاری بازدیدهای علمی، تورهای محیط زیست و پشتیبانی از فعالیت‌های دانشگاهی در پاسگاه‌های محیط‌بانی تقویت شده است. ممنوعیت اطراق و محدودیت در گشت‌وگذار نشانگر اولویت حفظ طبیعت بکر و کنترل فشار گردشگری است.
به همین منظور گفت‌وگویی ترتیب دادیم با رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان ملایر که در ادامه می‌خوانید؛
عباس نجاری در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب با تأکید بر اینکه مناطق حفاظت‌شده «لشکردر» و «گلپرآباد» از کانون‌های اصلی تنوع زیستی در استان همدان و حتی غرب کشور به‌حساب می‌آیند اظهار کرد: این دو منطقه چشم‌اندازهای طبیعی و پوشش گیاهی منحصر به‌فردی دارند. تنوع جانوری در آن‌ها قابل توجه است. به همین خاطر همواره در اولویت برنامه‌های حفاظتی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان قرار داشته‌اند.
وی به تشریح مناطق پرداخت و گفت: وسعت منطقه حفاظت‌شده لشکردر حدود 16 هزار هکتار است. در شرق شهرستان ملایر واقع شده و به‌واسطه موقعیت خاص خودش نقش کلیدی را در حفظ پیوستگی بوم‌شناختی منطقه دارد. منطقه حفاظت‌شده گلپرآباد نیز حدوداً هشت هزار و 500 هکتار وسعت دارد که در بخش جنوبی شهرستان ملایر در بخش زند واقع شده است.
وی افزود: تاکنون حدود 250 گونه گیاهی در این مناطق دیده شده که به موارد شاخص ازجمله گون، بادام کوهی، درمنه، چوبک و گیاهان دارویی می‌توانیم اشاره کنیم.
این مقام مسئول با اشاره به شناسایی 70 گونه جانوری بیان کرد: از پستانداران شاخص در این مناطق کلوز، قوچ، میش، روباه، شغال، گرگ و تشی و از پرندگان شاخص هم عقاب طلایی، دلیجه، سال گپه و بحری را می‌توان نام برد.
نجاری با بیان اینکه این مناطق با تهدیداتی ازجمله شکارچی غیر مجاز، آتش‌سوزی‌های فصلی، خشک‌سالی و تخریب زیستگاه مواجه هستند تصریح کرد: به همین خاطر گشت‌های مستمر و کمین‌های هدفمند داریم؛ همچنین پایش‌ها توسط یگان حفاظت شهرستان و محیط‌بان‌ها به‌صورت نوبت‌های شبانه‌روزی انجام می‌شود.
وی به آغاز طرح پایش هوشمند منطقه حفاظت‌شده لشکر در از سال 1401 اشاره کرد و گفت: فاز نخست و فاز دوم طرح و نصب دوربین‌های مداربسته در منطقه اجرا شده و فاز سوم را در سال جاری برای تحقق پوشش کامل منطقه انجام خواهیم داد.
این مسئول با اشاره به اینکه دوربین‌ها به‌صورت 24 ساعته تصویربرداری می‌کنند و انرژی آن‌ها از پنل‌های خورشیدی تأمین می‌شود، که از مزایای این طرح است افزود: تصاویر دوربین‌ها در پاسگاه محیط‌بانی شهید یاری در منطقه لشکردر، اداره حفاظت محیط زیست ملایر و اتاق مانیتورینگ اداره کل محیط زیست استان همدان دریافت و بررسی می‌شود.
نجاری ادامه داد: با کمک این تصاویر، چند مورد تخلف شکار و صید را در منطقه شناسایی و مستندسازی کردیم که به دستگیری متخلفان و تشکیل پرونده قضائی و صدور حکم محکومیت برای آن‌ها منجر شد.
وی با تأکید بر اهمیت نقش مشارکت مردمی و آموزش جوامع محلی گفت: به‌دلیل کافی نبودن امکانات خودرویی و نیروی انسانی، خصوصاً محیط‌بان، حفاظت صد درصدی از تمام مناطق مقدور نیست. پس افزایش توانمندسازی جوامع محلی و افزایش سطح مشارکت مردم در برنامه‌های حفاظتی ضروری است.
وی تأکید کرد: تکمیل حفاظت از مناطق، افزایش بهره‌وری برنامه‌ها و کاهش هزینه‌های حفاظتی، بدون همکاری اهالی روستاهای اطراف امکان‌پذیر نیست. به همین منظور، امسال دوره‌های آموزشی برگزار کردیم، تابلوهای هشدار نصب و مشارکت دهیاران و شوراهای اسلامی جلب شد.
رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان ملایر از ناآگاهی اهالی روستاهای اطراف مناطق حفاظت‌شده، نسبت به مزایای اقدامات حمایتی از حیات وحش منطقه و ایجاد تعارضات ابراز گلایه‌مندی کرد و گفت: وقتی در یک منطقه پاسگاه محیط‌بانی احداث می‌کنیم، به‌دلیل گشت و کنترل‌های شبانه‌روزی، آمار سرقت در روستاهای آن منطقه نسبت به روستاهای دیگر شهرستان‌ها کاهش می‌یابد.
نجاری با اشاره به ضوابط سازمان و عقد تفاهم‌نامه با سازمان دامپزشکی جهت انجام واکسیناسیون به‌منظور جلوگیری از انتقال بیماری‌های مشترک بین دام اهلی و حیات وحش گفت: هرساله واکسیناسیون دام‌های تمام روستاهای حاشیه مناطق حفاظت‌شده به‌صورت رایگان در زمان‌های تعیین‌شده انجام می‌شود.
وی یادآوری کرد: این موضوع در شهرستان ملایر با جدیت پیگیری می‌شود اما متأسفانه برخی از اهالی روستا به اهمیت این موضوع پی نبرده‌اند.
وی با اشاره به اینکه استان همدان نیز درگیر خشک‌سالی‌های اخیر شده گفت: اقدامات حمایتی از حیات وحش، شامل تعمیر و بازسازی آبشخورهای مستهلک و اضافه کردن آبشخورهای جدید، بوده، همچنین با کمک مردم و تشکل‌های زیست‌محیطی محلی یک مورد آبرسانی با تانکر به آبشخورها و دو مورد آبرسانی از طریق پمپاژ به ارتفاعات انجام شده تا تنش آبی را به حداقل برسانیم.
این مقام مسئول با تأکید بر ظرفیت مناطق حفاظت‌شده برای تبدیل شدن به پایلوت آموزش و پژوهش و گردشگری طبیعی، حفاظت پایدار از آن‌ها را نیازمند نگاه بین‌بخشی، حمایت ملی و حضور مستمر مردم دانست و گفت: اداره محیط زیست ملایر از همه شهروندان درخواست می‌کند در صورت مشاهده هرگونه تخلف زیست‌محیطی، حریق در مراتع یا حیات وحش آسیب‌دیده و نیازمند امداد و تیمار، از طریق سامانه 1540 گزارش دهند.
نجاری با اشاره به تفاوت تولیدمثل حیات وحش و حیوانات اهلی گفت: اگر نر و ماده‌های موجود در مناطق حفاظت‌شده در فصل جفت‌گیری با یکدیگر تماس نداشته باشند، میزان تولیدمثل کاهش پیدا می‌کند. همچنین اگر جمعیت یک گونه به زیر یک حد خاص برسد، حتی اگر کاملاً از بین نرفته باشد، آن را جزو گونه‌های در معرض خطر انقراض محسوب می‌کنیم.
وی در پایان سخنان خود با تأکید بر حفظ شرایط طبیعی و زیستی و زیستگاهی این گونه‌ها گفت: تلاش کردیم محیطی امن فراهم کنیم تا گونه‌های جانوری با آرامش در زیستگاه خود زندگی کنند؛ بدون تردید این امر موجب افزایش نرخ زادآوری آن‌ها خواهد شد.
مناطق حفاظت‌شده «لشگردر» و «گلپرآباد» در شهرستان ملایر، به‌عنوان دو کانون مهم تنوع زیستی غرب کشور، نیازمند رویکردی مشارکتی در حفاظت هستند. بررسی‌های میدانی و برنامه‌های اجراشده نشان می‌دهد که همراهی جوامع محلی نقشی تعیین‌کننده در موفقیت طرح‌های حفاظتی داشته و می‌تواند اثرگذاری اقدامات محیط‌زیست را چندبرابر کند.
کاهش تعارضات روستاییان با برنامه‌های حفاظتی؛ آموزش و آگاهی‌بخشی باعث شده روستاهای حاشیه مناطق، محدودیت‌های حفاظتی را بهتر بپذیرند و از منافع این مناطق مطلع شوند.
همکاری مردم در گزارش تخلفات و پایش غیررسمی منطقه، بخشی از کمبود نیروی انسانی و تجهیزات محیط‌زیست را جبران کرده و موجب حفاظت مؤثرتر با کمترین هزینه می‌شود.
همراهی مردم نه‌تنها بار حفاظتی محیط‌زیست را سبک‌تر کرده، بلکه به افزایش بهره‌وری برنامه‌های حفاظتی، کاهش هزینه‌ها و پیشگیری از تعارضات کمک کرده است. این تجربه نشان می‌دهد که بدون اعتمادسازی و توانمندسازی جوامع محلی، امکان حفاظت پایدار از «لشگردر» و «گلپرآباد» وجود ندارد. به همین دلیل، توسعه برنامه‌های آموزشی، تداوم گفت‌وگو با روستاییان و استفاده از ظرفیت سامانه‌های گزارش مردمی همچون 1540، می‌تواند آینده این مناطق را به سمت حفاظت مشارکتی و پایدار هدایت کند.