دینفروشی با دعاهای بیسند انحراف معنوی در لباس تبلیغ دینی
در سالهای اخیر، با رشد فزاینده شبکههای اجتماعی و ظهور چهرههای شبهمذهبی در فضای مجازی، پدیدهای نوظهور در حوزه دینداری رخ نمایان کرده است؛ رواج دعاها، نمازها و حرزهایی که فاقد پشتوانه معتبر دینی و رواییاند، اما با وعدههایی چون ثروت، ازدواج فوری، شفا، موفقیت و گشایش، میان مردم دستبهدست میشوند. این نسخههای معنوینما، اغلب توسط افرادی بدون تخصص حوزوی یا دانش کافی در منابع دینی توصیه میشوند؛ کسانی که نهتنها نسبت به سنت معتبر اهلبیت (ع) شناختی ندارند، بلکه از زبان دین برای شهرتطلبی یا بهرهبرداری اقتصادی سوءاستفاده میکنند.
اگرچه این گونه توصیهها ممکن است در ظاهر رنگوبوی دیانت، دعا و توسل داشته باشند، اما در واقع، انحرافی نرم و خزنده از سلوک اصیل دینی را رقم میزنند. انحرافی که بهتدریج مرز میان باور اصیل و خرافه را در ذهن مخاطب مخدوش کرده، اعتماد عمومی به دعا، عبادت و حتی دین را تضعیف میکند.
برای بررسی علمی، ریشهیابی و آسیبشناسی این مسئله، به سراغ عضو هیئتعلمی دانشگاه بوعلی سینا، مفسر صحیفه سجادیه و پژوهشگر برجسته در حوزه معارف اهلبیت (ع)، رفتیم؛ کسی که شناختی عمیق از مقوله دعا و معنویت دینی دارد. آنچه در ادامه میخوانید، گفتوگویی تحلیلی با وی است درباره حقیقت دعا در منظومه دین، خطرات دعاهای بیسند و راهکارهای اصلاح این روند نگرانکننده.
دکتر محمدرضا فریدونی با اشاره به جایگاه بنیادین دعا در سلوک دینی گفت: دعا زمانی باعث رشد روحی انسان میشود که انسان را متوجه فقر ذاتی خود در برابر خداوند کند. اساساً تقرب به خدا بدون درک نیازمندی مطلق انسان امکانپذیر نیست و هیچچیز مانند دعا نمیتواند این فقر و نیاز را در انسان زنده کند.
وی با تأکید بر اینکه انسان تنها زمانی به سوی کمال حرکت میکند که به حقیقت نیاز خود پی ببرد، افزود: دعا ابزار بندگی است، نه وسیله رسیدن به حاجات مادی. خداوند همه موجودات را نیازمند آفریده اما انسان، از همه بیشتر، محتاج توجه به این نیاز است.
این مفسر صحیفه سجادیه سپس در پاسخ به این پرسش که «چگونه میتوان تشخیص داد یک دعا یا نماز خاص معتبر و قابل اعتماد است؟» به معیارهای تشخیص ادعیه مستند اشاره کرد و توضیح داد: در روایات، اعتبار احادیث بر اساس سند و محتوا سنجیده میشود. سند حدیث باید توسط راویان موثق نقل شده و محتوای آن نیز نباید با عقل سلیم و مبانی شرعی در تضاد باشد؛ البته درخصوص دعا، فقها نوعی تسامح در اسناد قائل هستند؛ یعنی اگر متن دعا قرائنی داشت که نشان میداد از امام معصوم (ع) صادر شده، معمولاً با دقت بالا اما بدون سختگیری بیش از حد پذیرفته میشود.
فریدونی با هشدار نسبت به دعاهایی که بدون پشتوانه روایی رواج یافتهاند، گفت: اگر دعایی از ناحیه اهلبیت (ع) نرسیده باشد، نهتنها ما را به خدا نزدیک نمیکند، بلکه ممکن است موجب دوری از خداوند شود. چون نمیدانیم که این دعا یا ذکر واقعاً ما را به درگاه الهی میرساند یا نه. انسان در مسیر بندگی، باید دست به دامن حضرات معصومین (ع) شود، چراکه آنها نماینده کامل شریعت و مطمئنترین راه اتصال به خدا هستند.
وی ادامه داد: برخی اذکار که از علمای بزرگ نقل شده و با اصول شرع و اعتقادات تضادی ندارند، ممکن است توسط آنان برای تقویت روحیه توحیدی مردم تدوین شده باشند؛ اما حتی در این موارد هم باید با احتیاط برخورد کرد، اینطور نیست که هر کسی اجازه داشته باشد ذکری بسازد یا دعایی انشا کند. فضای مجازی امروز پر شده از نسخههایی که توسط افراد غیرمتخصص نوشته و منتشر میشوند؛ نسخههایی که نهتنها قابل اعتماد نیستند، بلکه رهزن دین هستند و مردم را از مسیر اصلی دور میکنند.
این استاد دانشگاه با اشاره به سوءاستفاده برخی از فضاهای تبلیغاتی و مذهبی افزود: متأسفانه در فضای مجازی و حتی در برخی محافل مذهبی حقیقی، افراد بدون تخصص دینی به خود اجازه میدهند نماز یا دعایی خاص را با وعدههای عجیب و غریب تجویز کنند. دلیل این اتفاق چند چیز است؛ نخست اینکه این افراد استاد نداشتهاند و تحت تربیت مکتب اهلبیت نبودهاند. دوم، بسیاری از مردم مؤمن ما که برای حل مشکلاتشان به خدا توسل میجویند، متأسفانه بهجای مراجعه به ادعیه معتبر، به هر نسخهای که رنگوبوی دینی دارد اعتماد میکنند.
فریدونی همچنین به خطر توهم معنویت اشاره کرد و یادآور شد: برخی افراد دچار این تصور غلط شدهاند که راه معنویت از ذکر گفتنهای بیپشتوانه میگذرد؛ غافل از اینکه بزرگان دین، با سالها عبادت و مراقبه و اشک، تازه خود را گرفتار شرک خفی میدانستند. طریقت و حقیقت، بدون شریعت راهی ندارد. کسانی که امروز بدون رعایت شرایط و آداب، ذکری را توصیه میکنند، در واقع در حال انحراف دادن مردم از صراط مستقیماند.
وی سپس تأکید کرد: دین، قانون دارد. ذکر، دعا، و عبادت، همگی قواعدی دارند که باید از مسیر اهلبیت و علما دریافت شوند. آنچه امروز در فضای مجازی بهصورت بستههای آماده «نماز برای ثروت» یا «دعای ازدواج سریع» میچرخد، بیشتر بازی با احساسات مردم است تا راهی برای تقرب به خدا.
وعدههای دروغین در پوشش دعا، باور دینی مردم را تخریب میکند
عضو هیئتعلمی دانشگاه بوعلی سینا با انتقاد از وعدههای تضمینیای که برخی افراد برای دعاها و اذکار ساختگی مطرح میکنند، گفت: وقتی فردی ذکری را تجویز میکند و وعده میدهد که حتماً نتیجه میگیرید، ولی در عمل اتفاقی نمیافتد، این تجربه در باور مردم اثر منفی میگذارد. گاه مردم فکر میکنند دعا کار نمیکند، در حالی که اساساً فهم درستی از فلسفه دعا ندارند.
فریدونی ادامه داد: باید بدانیم که دعا، ابراز نیاز و اظهار فقر در برابر خدای متعال است. اجابت دعا، در گرو مصلحت الهی است. ممکن است ما چیزی را بخواهیم، اما خداوند بهواسطه علم و حکمتش، آن را به صلاح ما نداند. گاهی دعای ما باعث رفع بلایی میشود، بیآنکه خودمان بدانیم، یا اجابتی به تأخیر میافتد یا اساساً به خاطر ضرری که دارد، مستجاب نمیشود.
وی در بیان نمونهای عرفانی گفت: مولوی در مثنوی نقل میکند که حضرت عیسی (ع) با اصرار فردی، به او قدرت احیای مردگان را داد اما نخستین کسی که زنده شد، به همان فرد آسیب زد. این داستان، نماد این است که گاهی اجابت فوری دعا، مایه زیان است.
این مفسر صحیفه سجادیه افزود: دعا، ابزار فشار بر خدا نیست. اهلبیت (ع) نیز دعاهایی داشتهاند که مستجاب نشدهاند. امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه، بارها دعا میفرمایند که اجابت ظاهری نداشته، چون اصل، اظهار بندگی است، نه نتیجهگرایی. مثال روشن آن، دعای چهاردهم صحیفه است که میفرماید: «اگر صلاح در این است که از ظالم انتقام گرفته نشود، پس نگیر.» این یعنی بنده، باید تسلیم اراده خدا باشد، حتی در دعا.
فریدونی در ادامه، راهکارهای مقابله با گسترش خرافهگرایی دینی را تشریح کرد و گفت: ما گنجینهای از ادعیه معتبر در منابع اسلامی داریم؛ از صحیفه سجادیه و صحیفه علویه گرفته تا نهجالبلاغه و کتب زیارات. لازم است این متون معتبر، مبنای آموزش قرار بگیرند و البته کار علمی روی این منابع باید توسعه یابد.
وی بر لزوم تأسیس نهادهای علمی و فرهنگی تأکید کرد و افزود: باید مراکز پژوهشی و آموزشی در حوزه دعاپژوهی راهاندازی شود. چرا ما نباید رشته مستقلی به نام دعاپژوهی داشته باشیم؟ این رشته میتواند در دانشگاهها و حوزهها بهصورت جدی پیگیری شود. در دانشگاه بوعلی سینا هم به لطف خدا و با حمایت مدیریت قبلی و فعلی، مجلهای علمی در این حوزه راهاندازی شده که مقالات فراوانی نیز دریافت کرده است.
این استاد دانشگاه نقد جدیای به فضای فرهنگی شهرها وارد کرد و گفت: امروز تبلیغات فراوانی در سطح شهرها دیده میشود، اما چرا هیچکدام از آنها حاوی جملات تأثیرگذار از نهجالبلاغه یا صحیفه سجادیه نیست؟ مثلاً ایام اربعین یا مناسبتهای مذهبی، فرصت طلایی برای این نوع تبلیغ فرهنگی است. اما گویی عزمی وجود ندارد.
فریدونی در خاتمه سخنان خود پیشنهاد داد: امامان جماعت باید هفتهای یک جلسه را به آموزش قرآن، نهجالبلاغه یا ادعیه اختصاص دهند. در کنار هر مفاتیح، باید یک جلد صحیفه سجادیه باشد. این کارها نیاز به اراده دارد. نه فقط مردم، بلکه متولیان فرهنگی شهرها باید مسئولیتپذیر باشند. اگر این اتفاق بیفتد، جامعه ما از نظر معرفتی ارتقا مییابد.
ضرورت هوشیاری و بازگشت به منابع اصیل در مواجهه با دعاهای غیرمستند
با توجه به آنچه در گفتوگو با دکتر فریدونی مرور کردیم، روشن است که مواجهه با دعاها و نمازهای بیسند و فاقد اعتبار دینی، مسئلهای فراتر از یک انحراف ساده است؛ این پدیده میتواند بهطور جدی بنیانهای ایمان و معرفت دینی را در جامعه سست کند و در نهایت به تحریف دین و کاهش اعتماد مردم به آموزههای اصیل اهلبیت (ع) منجر شود. از این رو، ضرورت دارد که بهصورت علمی، دقیق و مستمر به بررسی و نقد این جریانها پرداخته شود و نهادهای پژوهشی، آموزشی و فرهنگی بهطور جدی در این زمینه وارد عمل شوند تا با آگاهیبخشی و مقابله علمی، جلوی ترویج خرافات گرفته شود. افزون بر این، رسانهها و متولیان فرهنگی موظفاند تا با اطلاعرسانی صحیح و ترویج منابع معتبر دینی، به ارتقای سطح شناخت عمومی کمک کنند و راه را برای بازگشت به سلوک معنوی اصیل هموار سازند. بیشک، دفاع از سلامت دینی جامعه مستلزم هوشیاری، دقت و اهتمام همه ارکان فرهنگی، آموزشی و دینی است. تنها در سایه تعمیق دانش دینی و رجوع به متون معتبر و میراث گرانبهای اهلبیت (ع)، میتوانیم مانع از نفوذ آموزههای غیرمستند و آسیبزا به باورهای مردم شویم و مسیر سلوک معنوی اصیل را برای نسلهای آینده هموار کنیم. بدون تردید اگر این روند ادامه یابد و عدهای از دین مردم ارتزاق کنند، صدمات جبرانناپذیری بر پیکره دینمداری جامعه وارد خواهد شد.
