رضا باقری‌پور پژوهشگر سیاست‌گذاری عمومی در یادداشتی با عنوان «جانمایی آزمایشگاه سیاست‌گذاری در انتخابات و پساانتخابات» نوشت:

بحران کارآمدی دولت طی حداقل چهار سال گذشته، اینک در موسم انتخابات ریاست جمهوری 1400 به‌صورت معضل دیگری که می‌توان مشارکت سیاسی نامید، ظاهر شده است. این معضل خود نشانه و مؤلفه‌ای از مسئله کلانِ سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی نسبت به دولت است. حتی با یک بینش عمومی و نه کارشناسانه، واضح است که این خدشه در اعتماد عمومی معلول جنجال سیاسی و نزاع قدرت و یا تفاوت‌سلیقه در موضوعات پرتنش فرهنگی و عقیدتی نیست. بلکه ارتباط مستقیمی با مسائل سیاستی و امر حکومت‌مندی دارد. پروژه ناکام سیاست خارجی، رکود و تورم توأمان، فساد، مدیریت کرونا، افزایش نرخ بنزین و نهایتاً سقوط بورس، سرازیری‌های تند افول اعتماد جامعه بوده‌اند.

این وضعیت، افکار عمومی را بر مفهوم «برنامه» متمرکز ساخته و در سطح نخبگانی، منازعه سیاسی را در زمین سیاست به معنای «policy» دایر کرده است. در گزارش موج پنجم افکارسنجی ایسپا، مؤلفه‌های سیاستی به‌وضوح ترغیب‌کننده‌ترین مؤلفه‌ها برای درگیری جامعه با انتخابات و مشارکت عمومی شناخته شده‌اند. در این نظرسنجی از افرادی که تمایل به شرکت در انتخابات نداشته‌اند، شرایط جذاب برای شرکت در انتخابات مورد پرسش قرار گرفته است که از بین هفت مورد، چهار مورد اختصاصاً ناظر به مسائل سیاستی بوده‌اند. از این چهار مورد، سه مورد یعنی وجود برنامه برای مبارزه با فساد، کاهش بیکاری و بهبود وضعیت اقتصادی در صدر عوامل ترغیب‌کننده برای حضور در انتخابات قرار دارند.

جانمایی نقش آزمایشگاه در انتخابات

فشار تقاضای برنامه و سیاست‌های تمهید شده، در بازار رأی، نامزدهای ریاست جمهوری را به چینش ویترینی از سیاست‌های مورد قبول جامعه وامی‌دارد؛ و نیز طبیعت که بخش قابل توجهی از منازعه انتخاباتی مصروف نقد سیاست‌های رقبا و یا اساساً کفایت نامزدهای رقیب برای پیشبرد اداره عمومی و مدیریت اجرایی می‌شود.

دراین‌بین، عموم جامعه و نخبگان با دو ابزار می‌توانند بین این گزینه‌های مختلف قضاوت و ارزش‌گذاری کنند؛ این ارزیابی یا با بررسی سابقه و کارنامه سیاستمدار و تعمیم میزان کارآمدی و صداقت در سابقه مدیریتی به وعده‌های او صورت می‌پذیرد یا به‌واسطه بررسی انسجام درونی سیاست بیان‌شده توسط نامزد انتخابات و اظهارنظرهای کارشناسان انجام می‌گیرد. بااین‌حال این سنجه‌ها تقریبی است و در بسیاری مواقع برهانی برای رد یا تأیید یک سیاست نمی‌دهد. امکان قضاوت‌های جانب‌دارانه و ارزیابی‌های سیاسی و حتی احساسی در شرایط انتخاباتی بالاست. گذشته از این در بازه کوتاه رقابت‌های انتخاباتی، نه فرصتی برای تشریح ریز جزئیات برنامه‌ها توسط هر نامزد وجود دارد و نه سیاستمداری از بیان جزئیات و ریسک انتقادات و سؤالات دقیق استقبال می‌کند

از طرفی، همین افق نامعلوم سیاست‌ها، در جامعه ناامید از انتخابات، تأثیر خاصی برای تشویق به مشارکت ایفا نمی‌کند. آزمایشگاه‌های سیاست به‌واسطه اهتمام به شبیه‌سازی، می‌توانند مسئله ارائه سیاست در انتخابات و ارزیابی عمومی از آن را وارد مرحله‌ای متمایز کنند. آن‌ها نمونه‌های کوچکی از سیاست را ایجاد می‌کنند. این نمونه کوچک می‌تواند پایلوت یک سیاست در یک شهر باشد یا یک سامانه اینترنتی یا یک نرم‌افزاری برای گوشی‌های هوشمند. سیاستمداران با ارائه سیاست‌های خود در قالب‌های این‌چنینی، اثربخشی سیاست خود را به مشاهده جامعه می‌گذارند. آن‌ها افق تغییر به سمت شرایط بهتر را به‌وضوح نشان می‌دهند و این به‌مراتب محرک قوی‌تری برای ارتقا مشارکت سیاسی جامعه است.

طرح‌هایی مانند سهمیه‌بندی سوخت، افزایش یارانه نقدی دهک‌های خاص، تغییرات تعرفه‌ای نظام سلامت و مانند این‌ها به‌راحتی در پلتفرم آزمایشگاهی، شبیه‌سازی می‌شوند. طرح‌های این‌چنینی سازوکارهای فنی و مشخصی دارند و به زبان داده و آمار قابل صورت‌بندی هستند. مخاطبان سیاست که همان رأی‌دهندگان هستند، دیگر مجبور به اعتماد چشم‌بسته نیستند و چون گزینه ملموس و حاضر وجود دارد، معنی «انتخاب» در شکل صحیح آن شکل می‌گیرد. این یک انتظار طبیعی از الگوهای رفتاری انسان‌هاست که وقتی در وضعیتی خاص، انتفاع می‌بینند، برای رقم زدن آن تلاش کنند؛ ازاین‌رو بنا به تخمین، افزایش مشارکت در انتخابات و اقبال و اعتماد عمومی به سیاست‌گذاران منتخب، از نتایج مستقیم استفاده از روش آزمایشگاهی خواهد بود.

آزمایشگاه سیاست‌گذاری عمومی چیست؟

وضعیت حال حاضر کشور که کلیتی از آن با تمرکز بر مسئله مشارکت عمومی و اعتماد اجتماعی ذکر شد، به جهاتی محیط مناسبی برای ورود و بسط ایده آزمایشگاه سیاست‌گذاری است. آزمایشگاه سیاست‌گذاری نهادی است که در عین پیشبرد جریانی مشارکتی و همکاری جویانه بین ذی‌ربطان متعدد سیاست و گروه‌های اجتماعی، از مزیت‌های تخصصی خود در تحلیل داده و کاربست علوم رفتاری بهره می‌گیرد. این مؤسسه سیاست‌پژوهی، طراحی نهایی خود را در مقیاس‌های کوچک، شبیه‌سازی و پیش از اجرا در ابعاد کلان، به سنجش و ارزیابی می‌گذارند تا فرآیند بازخوردگیری را سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر از حالت معمول به انجام رساند. ویژگی‌های ذکر شده، این مؤسسه سیاست‌پژوهی را از اقسام دیگر سیاست‌پژوهی متمایز می‌کند. آزمایشگاه‌ها متکی بر این قابلیت‌های ویژه می‌توانند اثر بسزایی در کمپین انتخاباتی داشته باشند؛ این نهاد در سیاست‌گذاری دولت منتخب نیز ظرفیت قابل توجهی دارد و دولت می‌تواند با بهره‌گیری از این توانایی‌ها بر بسیاری از چالش‌های خود غلبه کند. لااقل از یک نظر دولت منتخب دولتی خواهد بود که از حیث جلب اعتماد عمومی و همراهی جامعه و واکنش رضایت‌آمیز نسبت به سیاست‌های خود از سوی مردم با چالش جدی روبرو خواهد بود.

در این مقال، با تأکید خاص بر ارتقای سرمایه اجتماعی سیاست‌گذاران و جلب اعتماد عمومی برای پیشبرد سیاست‌ها و کاهش اصطکاک و هزینه‌های اجرا، می‌توان به‌صورت خاص به دو ویژگی یعنی 1- شبیه‌سازی سیاست و 2- کاربست علوم شناختی و رفتاری آزمایشگاه‌ها از بین تمام ویژگی‌های آن‌ها اشاره کرد.

مسئله اعتماد عمومی و جایگاه آزمایشگاه سیاست‌گذاری در پساانتخابات

توضیح داده شد که همراهی جامعه با سیاست‌ها و اعتماد عمومی به سیاست‌گذاران و مدیران، یکی از چالش‌های پایه‌ای دولت منتخب خواهد بود. مردم به‌خصوص نسبت به سیاست‌های اساسی و بنیادی و هرگونه تغییر بزرگ، به دیده تردید می‌نگرند. به‌عنوان‌مثال پس از افزایش نرخ بنزین در آبان 98، کمتر دولتی توان و جسارت طرح مجدد هرگونه پیشنهاد برای اصلاح نرخ حامل‌های انرژی خواهد داشت. پرونده این دست سیاست‌های بزرگ پیشاپیش روی میز رئیس‌جمهور آینده ایران قرار دارد. سیاست‌هایی مانند حذف نرخ ارز ترجیحی، افزایش یارانه نقدی، حذف یارانه‌های پنهان، حذف یارانه بگیران از دهک‌های بالا، حدنگاری اراضی یا اصلاح قوانین مالیاتی. همچنین عدم اعتماد مردم به تصمیم‌گیران، خطر بروز رفتارهای هیجانی، مانند ازدحام برای خرید کالا و حرکت‌های موجی در برابر تغییرات سیاستی را افزایش می‌دهد. پس تمهید برای بیشینه ساختن همکاری و اعتماد اجتماعی در مواجهه با تصمیمات دولتی، زیربنایی لازم برای اداره عمومی در دولت آتی خواهد بود.

همان‌گونه که در ابتدا ذکر شد، بهره‌گیری از علوم رفتاری یکی از ویژگی‌های اصلی آزمایشگاه‌های سیاست‌گذاری عمومی است. این نهادها در طراحی سیاست‌های خود، به‌منظور افزایش همراهی مخاطبان، از یافته‌های شناختی و رفتاری بهره می‌برند. آن‌ها با عنایت به الگوهای تصمیم‌گیری و همین‌طور خطاهای متداول شناختی در انسان و جمعیت‌های انسانی، سیاست‌ها و فرایند اجرای آن‌ها را بهینه می‌کنند. هزینه‌ها را حداقل و فایده سیاست را بیشینه می‌سازند. این ویژگی، آزمایشگاه سیاست را به بستری با مزیت مضاعف به‌منظور تدوین سیاست‌های دولت خواهد ساخت.

نتیجه‌گیری

با اشاره به دو ویژگی سیاست‌پژوهی آزمایشگاهی، از شبیه‌سازی یا نمونه اولیه سیاست به‌عنوان ایده‌ای اثرگذار برای جذب آرا و مشارکت سیاسی یاد شد. آزمایشگاه‌های سیاست اصولاً در روند فعالیت خود، سیاست نهایی را در مقیاس‌های خرد ایجاد و اجرا می‌کنند. یا در پلتفرم وب و دیجیتال نمونه‌های آزمایشی آن را راه‌اندازی می‌کنند. نامزد انتخاباتی در شرایطی که کمپین‌های سیاسی به‌دنبال مجهز نشان دادن خود به تدبیر و لیاقت اداره عمومی هستند می‌توانند با بهره از این قابلیت، ایده‌های ملموسی برای رأی‌دهندگان طرح کنند. نمونه‌های شبیه‌سازی شده، مسیر روشن و مشخص حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب را نشان می‌دهد و جامعه ناامید از تغییر را تشویق به شراکت در رقم زدن این وضعیت مطلوب می‌کند. جدای از این، اساساً ایده شبیه‌سازی سیاست برای پس از انتخابات و در سیاست‌گذاری‌های دولت منتخب نیز ایده‌ای راهگشا و عملیاتی برای جلب اعتماد اجتماعی است.

همچنین چالش عدم اعتماد عمومی برای دولت منتخب، چالشی به ارث رسیده و دنباله‌دار بیان شد. دولت آتی نیازمند کمینه ساختن موانع، سوءظن‌ها و مقاومت‌های اجتماعی و گروه‌های مختلف است. آزمایشگاه‌های سیاست علاوه بر پدید آوردن یک محیط مشارکتی برای طراحی سیاست‌ها، با بهره‌گیری از علوم رفتاری و شناختی، می‌توانند نهادهایی کارساز برای دولت آتی باشند.

البته همان‌گونه که ذکر شد، مسئله تهیه نمونه اولیه و شبیه‌سازی سیاست، به‌منظور جلب اعتماد عمومی، کار ویژه ایست که برای دولت منتخب در طول چهارسال نیز قابل استفاده است. منتها این مورد به صورت خاص در بازه انتخابات، در پیشگاه افکار عمومی، جالب‌تر، چشمگیر‌تر و اثربخش‌تر است.

یک نمونه، یک توصیه

در انتخابات کنونی، موضوع حامل‌های انرژی و کم‌و‌کیف قیمت‌گذاری آن‌ها ازجمله مباحث محوری است. جامعه به علت تجربه تلخ آبان 98، به‌صورت کلی رویکرد سلبی به این موضوع دارد. درصورتی‌که اقدام در این زمینه برای دولت‌ها لازم است. این مسئله به‌واسطه روابط مشخص بین متغیر‌های آن و مقادیر واضح و در دسترس، ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به یک سیاست آماده در آزمایشگاه سیاست‌گذاری دارد. در وهله اول، حالت استاندارد و مورد انتظار، طراحی یک سامانه اینترنتی برای این منظور است. نامزدهای انتخابات با ارجاع عموم مردم به این‌گونه سامانه‌ها، وعده‌های خود را باور‌پذیر و خاطر عمومی را از جهت تحقق‌پذیری سیاست‌ها، آسوده نمایند.

برنامه‌های متعددی که نامزدهای این دوره طرح کرده‌اند، قابلیت نمایه شدن در این قالب را داراست. به‌عنوان‌مثال طرح سفر و اقامت در تفرجگاه‌ها و اقامتگاه‌های دولتی، طرحی است که می‌تواند با پیاده‌سازی در یک سامانه و تخصیص آزمایشی یک اقامتگاه به ثبت‌نام کنندگان، به‌مراتب بیش از حالت کنونی، موردتوجه افکار عمومی قرار گیرد. سایر طرح‌ها، به‌خصوص طرح‌هایی با خصلت بازتوزیعی می‌توانند با بهره‌برداری از این اماکن به خود ضریب مضاعف در اذهان عموم مردم دهند.

از دیگر طرح‌های قابل بررسی در قالب آزمایشگاهی، طراحی مکانیزم کشف قیمت محصولات کشاورزی در کشور است. مسئله گرانی‌های موسمی و یا در مقابل، نابود شدن محصولات کشاورزی، هر ساله برای کشور مسئله آفرین است که عطف به ماهیت مسئله این مورد نیز سوژه‌ای مناسب برای تحلیل سیاستی در آزمایشگاه‌ها است.