ابوالفضل محمد‌بن حسین بیهقی دبیر، نویسنده کتاب «تاریخ بیهقی» یا «تاریخ مسعودی» بوده که این کتاب یکی از آثار گران‌بهای نثر و ادب پارسی است.

بیهقی در 385 هجری در بیهق که نام قدیمی بخشی از خراسان است، به دنیا آمد؛ این نویسنده دبیر سلطان محمود، مسعود و محمد غزنوی بوده و گویا دبیری سلطان مودود و فرخزاد را نیز کرده است. در دوره‌ای از کید حاسدان به زندان می‌افتد و پس از آن عزلت می‌گزیند، وی سرانجام در 470 هجری روی در نقاب خاک می‌کشد.

بیهقی با نگارش اثر فاخر مذکور، دانش، بینش و هنر نویسندگی خود را نمودار می‎کند که «علی‌اکبر فیاض» و «خلیل خطیب‌رهبر» از مصححان این کتاب ارزشمند هستند. از لابه‌لای کتاب می‌توان به ایمان، خداترسی، اخلاق‌مدار بودن، شایستگی و درستی نویسنده پی برد.

کتاب «تاریخ بیهقی» ازنظر علمی، دقت نظر و صحت، جزء بی‌نظیرترین آثار بوده؛ چراکه نویسنده هر آنچه نوشته یا خود به چشم دیده، یا در کتب معتبر خوانده و یا از موثقان شنیده است؛ نکته جالب توجه دیگر این کتاب، انتقاد نویسنده از برخی رفتار غزنویان بوده که از این محکوم کردن‌ها و اظهار رأی خود، ابایی ندارد.

بزرگداشت‌هایی طی سال‌ها در روز یکم آبان‌ماه توسط دانشگاه حکیم سبزواری، انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی ایران (شعبه خراسان)، شهرداری، شورای اسلامی شهر سبزوار، مؤسسه خردسرای فردوسی و بنیاد فرهنگی زنده‌یاد دکتر علوی‌مقدم برای ابوالفضل بیهقی برگزار شده است که بر آن شدیم تا مطالب گران‌بهای اساتید طی همایش امسال را (همچون سال گذشته)، در روزنامه سپهرغرب منعکس کنیم تا خوانندگان از آن‌ها بهره‌مند شوند:

در نخستین نشست علمی - پژوهشی یازدهمین همایش ملی بزرگداشت بیهقی که در تاریخ اول آبان‌ماه سال 1400 به میزبانی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری برگزار شد، سه پژوهشگر از ایران، اقلیم کردستان عراق و پاکستان، به ارائه دیدگاه‌های خود در زمینه «تاریخ بیهقی در زبان‌های دیگر»، «جایگاه تاریخ بیهقی در نثر فارسی دری و کتاب‌های درسی در اقلیم کردستان عراق» و «انعکاس تصویر شبه‌قاره در تاریخ بیهقی و تاریخ ملامحمد غزنوی» پرداختند.

محمدجعفر یاحقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی به این موضوع پرداخت که از روزی که کاپیتان مورلی متن فارسی تاریخ بیهقی را در 1862 در کلکته منتشر کرد، توجه جهانیان حتی فارسی‌زبانان به این اثر جلب شد؛ بارتولد محقق شوروی، بوزانی و برتوتی محققان ایتالیایی، ژیلبرلازار ایران‌شناس فرانسوی و ادموند گلیفورد باسورت دانشمند انگلیسی به پژوهش درباره تاریخ بیهقی پرداختند. ترجمه عربی تاریخ بیهقی به قلم یحیی الخشاب و صادق نشات در سال 1956 در مصر و متن کامل انگلیسی این کتاب به سال 2011 را باسورث در آمریکا منتشر کرد.

* آغازگری سبک تازه بیهقی، با عدول از سنت تاریخ‌نویسی همراه بوده است

در سخنرانی بعدی، نجمه جباری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه کردستان و کویان هژار علی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه گرمیان اقلیم کردستان عراق به این موضوع پرداختند که متن‌کاوی تاریخ بیهقی نشان می‌دهد که آغازگری سبک تازه بیهقی، با عدول از سنت تاریخ‌نویسی همراه بوده است. سخنران به جایگاه تاریخ بیهقی در نثر دری در کردستان ایران و اقلیم کردستان عراق نیز پرداخت و بر شیوه تدریس بخش‌هایی از متن تاریخ بیهقی اشاره کرد.

سخنران بعدی، محمد فرید، عضو هیئت‌علمی دانشگاه پنجاب لاهور- پاکستان بود که به این موضوع اشاره کرد که هم‌زمان با فتح لاهور توسط سلطان محمود غزنوی و راه یافتن زبان فارسی به شبه‌قاره، اطلاعاتی در باب تاریخ هند به کتاب‌های فارسی دوره غزنویان وارد شد و لاهور به‌عنوان قطب فرهنگی، مورد توجه قرار گرفت. از مهم‌ترین کتاب‌های تاریخی عصر غزنوی تاریخ بیهقی و تاریخ ملامحمد غزنوی بود که هردو، بازه زمانی حکومت سلطان محمود و اطلاعات تاریخی آن عصر را دربرمی‌گیرد. دبیری این نشست را حامد مهراد و بیهقی‌خوانی را فرزانه فرهبد برعهده داشتند؛ فرهبد به خوانش بخش‌هایی از داستان حسنک وزیر پرداخت.

دومین نشست علمی- پژوهشی یازدهمین همایش ملی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی در پنجم آبان‌ماه سال 1400 با سخنرانی پیرامون درون‌مایه‌های سیاسی تاریخ بیهقی «سهم یک دل‌آگاه، ابوالفضل بیهقی در نفی استبداد» و «روش فهم اندیشه سیاسی بیهقی» پی گرفته شد.

علی‌اکبر امینی، عضو گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی تهران به‌عنوان نخستین سخنران به این نکته اشاره کرد که تاریخ بیهقی به‌عنوان کتاب چندساحتی را نباید تاریخ به مفهوم متداول آن پنداشت، چون هم از جهت شیوه نگارش اثری درخور توجه و مستند و موثق است و هم از جهت ادبی و جامعه‌شناسی. اما برجسته‌ترین جنبه تاریخ بیهقی که با وجود اهمیت آن به میزان زیادی مغفول مانده است، پیام سیاسی این کتاب است.

   بیهقی دبیر، کنشگری اجتماعی

دومین سخنران این نشست، ابوالقاسم رحیمی، عضو گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری بود که بر این نکته تأکید کرد که استبداد به‌مثابه پدیده‌ای سیاسی، مبتنی بر تجربه‌های تاریخی، اساسی‌ترین معضل در مناسبات انسانی و اجتماعی، به‌ویژه در جوامع سنتی شرقی است. بیهقی دبیر، کنشگری اجتماعی است که از یک‌سو دبیر دیوان رسالت و از دیگر سو، خردمندی دغدغه‌مند است. برخورداری او از این دو ویژگی، نتایجی ثمربخش را در پی داشته است: آگاهی از روابط دربار و هم‌زمان، نقادی قدرت و خودکامگی.

علی قربان‌پور، عضو گروه علوم سیاسی، دانشگاه حکیم سبزواری در سخنرانی خود کوشید طرحی کلی از خطوط پنهان بیهقی را در بین خطوط آشکار مدح و ذم برجسته کند. وی بر این نکته تأکید کرد که ازجمله مختصات الگوی ایرانی تحت عنوان «اندیشه باریک مستتر در خطوط تاریخ بیهقی»، خردورزی، دادگری و راست‌گویی است که در لفاف‌هایی از مدح و ذم و تقدیرنگاری توسط ابوالفضل بیهقی در تاریخ بیهقی ابراز می‌شود. دبیر این نشست علی قربان‌پور بود و سیامک خیرخواه، دقایقی به خوانش بخش‌هایی از تاریخ بیهقی پرداخت.

نشست سوم پژوهش‌های زیباشناسی، ظرفیت‌های نمایشی و داستان‌پردازی تاریخ بیهقی هشتم آبان‌ماه سال 1400 با سخنرانی دکتر قطب‌الدین صادقی فیلم‌نامه‌نویس، کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه: (ظرفیت‌های دراماتیک تاریخ بیهقی)، سخنرانی دکتر مجاهد غالمی، استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خلیج ‌فارس: (فاصله زیبایی‌شناختی تاریخ بیهقی)، سخنرانی آقای حسین خسروجردی، رمان‌نویس و راوی رویدادهای تاریخی: (نگاهی از زاویه دید مستند و موثق به تاریخ بیهقی) برگزار شد که دبیر این نشست خانم زهرا سالاری از دانشگاه فردوسی مشهد و بیهقی‌خوانی آن آقای یاسین حجازی بود و گزارش آن در شماره‌های بعدی روزنامه چاپ می‌شود.