همه ما در طبیعت پوشش سبزرنگ و زیبای گیاهان را دیده‌ایم و می‌دانیم که چقدر حائز اهمیت‌اند اما مطمئناً نگاه ما بسیار کلی بوده و از دید علمی به پوشش گیاهی نگاه نکرده‌ایم حال آنکه پوشش گیاهی، در حقیقت مجموعه‌ای است متشکل از گونه‌های گیاهی و پوششی که برای زمین یک چتر گسترده فراهم کرده و موجب حفاظت سطح خاک شده‌اند. از طرفی همگان بر این امر واقف‌اند که پوشش‌های گیاهی مثل هر موجود زنده‌ای از لحاظ زمانی و مکانی پویا هستند و این پویا بودن در گیاهان یعنی تغییرات بسیاری در ترکیب و یا ساختار گیاهان دیده می‌شود و ممکن است مکانی که در ابتدا دارای پوشش گیاهی قوی بوده بعد از مدتی در اثر استفاده ناصحیح و عدم رعایت موارد حیاتی از بین برود.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این شماره با رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط زیست و علوم و تحقیقات کشور و درعین‌حال دانشیار محیط زیست گفت‌و‌گویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

هادی کیادلیری با بیان اینکه در شرایط فعلی بر همگان آشکار است که یکی از عواملی که از خاک و به‌اصطلاح درست‌تر، از پایداری یک سرزمین حفاظت می‌کند، همان پوشش گیاهی است به همین دلیل ارتباط مستقیمی بین پوشش گیاهی هر منطقه با پایداری آن وجود دارد، اظهار کرد: یقیناً پایداری از طریق حفظ آب‌وخاک میسر می‌شود.

وی با اشاره به اینکه این مهم حتی از طریق بررسی آماری نیز قابل اثبات است، گفت: با قیاس اراضی کشاورزی، جنگلی و اراضی با پوشش گیاهی علفی، کاملاً متوجه تفاوت در خاک منطقه می‌شویم.

وی افزود: به‌عنوان‌مثال در یک بخش جنگلی انبوه، به ازای هر هکتار، قدرت حفظ دوهزار مترمکعب آب وجود دارد و حتی پوشش گیاهی در این‌گونه مناطق 40 برابر فرصت جذب آب بیشتر را به زمین می‌دهد این در حالی است که در اراضی فاقد پوشش این فرصت وجود نداشته و شاهد گسست خاک هستیم.

رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط زیست و علوم و تحقیقات کشور با بیان اینکه پوشش علفی، گیاهی و درختی، در هنگام باران‌های سیل‌آسا که در این روزها به‌دلیل خشک‌سالی شاهد بروز این اتفاق به‌صورت مکرر هستیم، از اهمیت بالایی برخوردار است ابراز کرد: البته این پدیده الزاماً به‌دلیل کمبود بارش نیست بلکه در برخی موارد شاهد بارش باران نیز هستیم اما پراکنش آن در کوتاه‌مدت اتفاق افتاده و به‌صورت منظم شاهد آن در مناطق مختلف نبودیم که از این اتفاق به‌عنوان یکی از نشانه‌های تغییر اقلیم هم یاد می‌شود.

کیادلیری با بیان اینکه بارش‌های سیل‌آسا، در سرزمین‌هایی که به‌دلیل عدم وجود پوشش گیاهی فرصت جذب نداشته و با برخورد مستقیم آب باران با خاک، منجر به شکسته شدن پیوندهای خاک (پیوندهای کلوایدی خاک) می‌شوند، به سیل بدل شده و منجر به فرایش خاک و شسته شدن آن می‌شود اظهار کرد: این عمل منجر به بسته شدن منافذ خاک شده و به‌هیچ‌وجه دیگر قابلیت نفوذ آب را نخواهد داشت.

وی با بیان اینکه با عدم نفوذپذیری خاک، آب روی زمین رها شده و به هرزآب و سیلاب بدل می‌شود افزود: از طرفی همان حالت اسفنجی که بدن مرده گیاهان و یا لاشه برگ‌ها روی زمین به‌وجود می‌آورند نقش اسفنج را بازی می‌کند به‌طوری‌که وقتی آب روی این لایه‌ها قرار می‌گیرد درست همچون اسفنج آب ذخیره‌شده در خود را تدریجاً در محیط آزاد می‌کند.

وی با بیان اینکه آزاد شدن تدریجی آب به‌وسیله پوشش گیاهی کمک شایانی به دائمی بودن آب رودخانه‌ها، جوی‌ها و چشمه‌ها می‌کند تصریح کرد: علاوه بر این اگر زیر خاک را مورد بررسی قرار دهیم شاهد خواهیم بود که ریشه‌های گیاهانی که عمر آن‌ها تمام‌شده در زیر خاک می‌پوسند و در غنابخشی به خاک مؤثر هستند.

این دانشیار محیط زیست با تأکید بر اینکه گیاهان زیر خاک همچون کلافی به یکدیگر گره خورده و خاک را ثبات بخشیده و مانع از حرکت، رانش و فرسایش آن می‌شوند ابراز کرد: اهمیت این عملکرد از آنجا دوچندان می‌شود که متأسفانه در حال حاضر ایران در خصوص فرسایش خاک در سطح بین‌الملل رکود‌دار است.

کیادلیری با اشاره به اینکه طبق آمارها سالانه چیزی بین 20 تا 25 تن فرسایش را در هر هکتار شاهد هستیم تصریح کرد: میانگین فرسایش خاک در جهان تا پنج‌متر مکعب است.

وی در خصوص چرایی اهمیت فرسایش خاک در ایران و پوشش گیاهی، ابراز کرد: وجود این پوشش گیاهی برای ما از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا ما در کشوری هستیم که 92 درصد آن خشک و نیمه‌خشک بوده و تنها کمتر از هفت درصد آن را جنگل تشکیل می‌دهد، از طرفی نیز سطح مرتع زیادی نداریم یعنی از 165 میلیون هکتار منابع طبیعی حدود 85 تا 90 میلیون هکتار آن مرتع است که آن‌ها به مراتع ضعیف، غنی و فقیر تقسیم‌بندی می‌شوند.

رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط زیست و علوم و تحقیقات کشور با تأکید بر اینکه وجود پوشش گیاهی تضمین‌کننده پایداری سرزمین است زیرا تولد دوباره هر سانتی‌متر خاک، هزاران سال زمان نیاز دارد، تصریح کرد: بر این اساس اگر به‌دنبال توسعه پایدار و پایداری یک سرزمین هستیم باید نسبت به حفظ پوشش گیاهی قوی‌تر ورود کنیم.

کیادلیری با اشاره به اینکه در حال حاضر از بین رفتن پوشش گیاهی در کشور ما به‌صورت یک هشدار جدی باید تلقی شود، افزود: با توجه به بروز خشک‌سالی‌های اخیر و مرگ‌ومیر دسته‌جمعی گونه‌های گیاهی در مناطق مختلف کشور از شمال گرفته تا زاگرس و مناطق مرکزی، توجه به این مقوله را دوچندان می‌کند زیرا ادامه این روند منجر به فرسایش خاک و در پی آن از بین نرفتن حاصلخیزی خاک و در نتیجه خالی شدن مناطق مختلف کشور از سکنه خواهد شد.

وی افزود: علاوه بر این، پوشش گیاهی به لحاظ علمی نیز حائز اهمیت است به‌طوری‌که در زنجیره غذایی تشکیل‌دهنده قاعده این هرم بوده و همه طبقات هرم غذایی و انرژی وابسته به آن هستند.

این کارشناس منابع طبیعی و محیط زیستی با تأکید بر اینکه این تنها گیاهان هستند که می‌توانند انرژی خورشیدی را به دام انداخته و وارد چرخه حیات کنند ابراز کرد: به جرأت می‌توان گفت بدون پوشش گیاهی نمی‌توان حیاتی را متصور شد.

کیادلیری در پاسخ به این سؤال که اخیراً در حفظ و احیای پوشش گیاهی در مناطق مختلف تأکید خاصی بر بهره‌گیری از گونه گیاهان دارویی می‌شود، نظر شما در این ارتباط چیست؟ اظهار کرد: آنچه مسلم است اینکه همه گونه‌های گیاهی موجود در طبیعت حائز اهمیت‌اند پس وقتی صحبت از آن‌ها می‌شود چیزی به‌عنوان علف هرز در طبیعت وجود ندارد؛ اطلاق این واژه بدان مفهوم است که هنوز خاصیت آن گیاه شناسایی نشده زیرا بسیاری از گونه‌هایی که در حال حاضر از آن‌ها به‌عنوان گیاهان دارویی یاد می‌شود زمانی به‌عنوان علف هرز شناخته می‌شدند.

وی، ادامه داد: بر این اساس هیچ‌گونه گیاهی، هرز نیست چراکه یکی از اجزای اکوسیستم طبیعی منطقه را شکل می‌دهد با این وجود اگر کارکرد دارویی گونه‌های گیاهی را یکی از کارکردهای بی‌شمار آن قلمداد کنیم این موضوع از اهمیت بیشتری برخوردارمی شود زیرا در حال حاضر درمان بسیاری از بیماری‌ها از طریق همین‌ گونه‌های گیاهی انجام می‌شود.

وی، افزود: البته دراین‌بین توجه به این نکته اهمیت بسیاری دارد که نباید در یک عرصه مرتعی، تنها یک گونه خاص را در سطحی گسترش داد و سایر گونه‌ها را به این بهانه نابود کرد چراکه این مهم می‌تواند خطرآفرین باشد.

رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط زیست و علوم و تحقیقات کشور با بیان اینکه این رویکرد را تنها در مناطق مخروبه و فاقد پوشش گیاهی می‌توان یک عملکرد مناسب دانست، تشریح کرد: اینکه در مراتع و جنگل‌های طبیعی برای منافع تجاری، ترکیب را به نفع یک گونه برهم بزنیم غلط است زیرا همانطور که پیش‌تر عنوان شد شاید آن‌ گونه گیاهی به‌ظاهر هرز حذف شده در مرتع طبیعی، در آینده واجد ارزشی به‌مراتب بیشتر از گونه گیاهی حال حاضر کاشته شده در ابعاد مختلف داشته باشد.

کیادلیری در واکنش به سؤالی در خصوص رابطه گردشگری و پوشش گیاهی گفت: در حال حاضر یکی از مهم‌ترین عوامل تخریب‌کننده اکوسیستم طبیعی در کشور ما گردشگری بی‌قاعده است.

وی ادامه داد: گرچه در حال حاضر در سطح بین‌المللی، گردشگری طبیعی و اکوتوریسم بی‌نهایت رشد کرده و حتی برخی‌ها این قرن را قرن اکوتوریسم قلمداد می‌کنند و ما نیز از نزدیک شاهد و ناظر این موضوع که تمایل مردم به‌دلیل شهرنشینی و نیاز روانی به حضور در طبیعت بیشتر شده، هستیم اما اگر این رویکرد بی‌قاعده بوده و یا در جوامعی که نسبت به اهمیت حفظ طبیعت از آگاهی لازم برخوردار نیستند اتفاق بیفتد می‌تواند اثرات منفی بی‌شماری را به همراه داشته باشد.

این کارشناس منابع طبیعی و محیط زیست با بیان اینکه هر واژه دارای تعریف و معنای خاصی است اذعان کرد: وقتی صحبت از گردشگری و یا اکوتوریسم می‌شود این افراد کسانی هستند که خود صاحب آگاهی لازم بوده و با دانش کافی وارد عرصه‌های طبیعی می‌شوند تا این طبیعت را در منافع و درآمدهای خود شریک کرده و بتوانند به حفظ آن کمک کنند نه اینکه هدف صرفاً سیر و سفر و گذر از یک عرصه طبیعی باشد و در پی آن نیز اگر سری به مسیر گذری آن‌ها بزنی شاهد انواع تخریب در طبیعت باشید.

کیادلیری با بیان اینکه متأسفانه در حال حاضر در کشور با چنین گردشگری (بدون آگاهی و تخریبگر) در عرصه طبیعی مواجهیم گفت: این نوع از گردشگری هیچ‌گونه کمکی به حفظ منابع طبیعی نخواهد کرد.

وی افزود: حال اگر این نوع گردشگری به‌صورت ساماندهی‌شده و همراه با آگاهی در عرصه‌های طبیعی اتفاق بیفتد علاوه بر اینکه درآمد اقتصادی کلانی را به‌دنبال خواهد داشت می‌تواند باعث سازندگی شود زیرا گردشگری طبیعی و اکوتوریسم در ذات خود یک روش درمانی برای حل مشکلات طبیعی محسوب می‌شود.

رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط زیست و علوم و تحقیقات کشور در پاسخ به این سؤال که نقش مسئولان و دولت را در حفظ پوشش گیاهی چطور ارزیابی می‌کنید؟ ابراز کرد: از نظر بنده دولت نخستین وظیفه را در این خصوص بر عهده دارد زیرا به نظر من وقتی می‌توان گفت در یک کشور، دولتی وجود دارد که ارگان‌های دولتی همگی با هم هماهنگ باشند نه اینکه هرکدام ساز خود را بنوازد.

کیادلیری با بیان اینکه انتظار از دو دستگاه سازمان جنگل‌ها و سازمان حفاظت از محیط زیست در صیانت محیط زیست و منابع طبیعی با وجود داشتن چندصد دستگاه و ارگان دولتی که تنها به طبیعت با دید منفعت‌طلبی نگاه می‌کنند، نه‌تنها قابل قبول نیست بلکه امکان‌پذیر هم نیست، عنوان کرد: از طرفی وجود قوانین متناقض از مسئله معدن گرفته تا واگذاری‌ها و غیره نابودگر طبیعت ما خواهند بود.

وی با بیان اینکه ساختارهای دولتی ما در این زمینه غلط است گفت: برای درک بهتر مسئله بنده به مثالی در این زمینه بسنده می‌کنم و اینکه در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین عوامل نابودی طبیعت ما دام است حال آنکه موضوع دام زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد چراکه این وزارتخانه متولی تولید پروتئین در زنجیره غذایی کشور و در حال حاضر در زاگرس 36 میلیون رأس دام داریم که تنها 16 میلیون رأس آن مجاز است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: حال این سؤال مطرح است که چه کسی باید مشکل دام مازاد را پیگیری کند مگر نه اینکه بر عهده سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور است که خود به‌عنوان معاونتی زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد پس نکته این است که چطور می‌توان انتظار داشت یک معاونت بتواند بر خلاف میل وزارتخانه خود در رأس عمل کند؟

کیادلیری افزود: یک مثال ساده‌تر؛ مگر نه اینکه وزارت جهاد کشاورزی مسئول مستقیم تولید نان در کشور است، آیا سازمان جنگل‌ها که زیرمجموعه این وزارتخانه است می‌تواند به‌دلیل حفاظت از منابع طبیعی جلوی کشت یک تا دو میلیون هکتاری گندم و جو در زاگرس را بگیرد؟

وی با تأکید بر اینکه یقیناً این امکان برای این معاونت وجود ندارد چراکه نمی‌تواند برخلاف اهداف وزارتخانه‌ای عمل کند تشریح کرد: در خصوص گردشگری هم همین شرایط حکم‌فرماست؛ مثلاً در بسیاری از عرصه‌های طبیعی شاهد هستیم که به بهانه گردشگری بخش اعظمی از عرصه‌ها در اختیار متولیان این حوزه قرار گرفته در حالی که نگاه آن‌ها به این مناطق صرفاً پولی و درآمدزایی است.

رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط زیست و علوم و تحقیقات کشور افزود: در مثالی دیگر ما در سازمان صمت در خصوص استخراج معادن و موضوعات زیست‌محیطی آن با قوانینی مواجهیم که اگر در خصوص فعالیت یک معدن سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها رأی مخالفی هم داشته باشند در خصوص این‌گونه مباحث در شورایی 10 نفره تصمیم‌سازی می‌شود و عملاً رأی این دو نهاد از کارایی بالایی برخوردار نیست.

کیادلیری با تأکید بر اینکه وقتی دولتی به‌صورت منسجم با تمام اجزا و ارگان‌های خود به‌دنبال پایداری سرزمین نباشد و منابع طبیعی را به‌عنوان عرصه‌های رایگان قلمداد کند، قطعاً هیچ سازمانی به تنهایی نمی‌تواند حافظ این منابع باشد؛ بنابراین قطعاً نقش دولت‌ها در این خصوص از جایگاه ویژه‌ای برخورداراست، اظهار کرد: در خصوص نقش مردم و جوامع محلی در حفاظت از منابع طبیعی و در ذیل آن پوشش گیاهی نیز باید بگویم از آنجاکه توسعه در هر کشور و ملتی بر بستر فرهنگی اتفاق می‌افتد مردمی که آگاهی لازم را در این زمینه داشته باشند می‌توانند به دولت‌مردان و نمایندگان خود به‌عنوان قانون‌گذار و مجریان قانون خط مشی لازم را در حفاظت از منابع طبیعی نشان داده و راه را مشخص کنند.