کشاورزی به‌عنوان بنیان زندگی بشری، نه‌تنها نیازهای غذایی جمعیت جهانی را برآورده می‌کند بلکه در تولید منابع ضروری برای بقا و شکوفایی نقش حیاتی دارد. در این میان، استانداردهای بین‌المللی نقش کلیدی در بهبود کارایی، پایداری و قابلیت ردیابی تولیدات کشاورزی در بازارهای داخلی و جهانی ایفا می‌کنند. این استانداردها با فراهم آوردن یک زبان مشترک بین‌المللی، فرصت‌های جدیدی را برای تجارت فرامرزی مواد غذایی باز می‌کنند اما متأسفانه طی چند دهه اخیر بارها و بارها شاهد آن بوده‌ایم که محصولات تولید داخلی پشت درهای بسته بازارهای جهانی به‌دلیل عدم رعایت استانداردها و قواعد بین‌المللی گیر کرده و برگشت می‌خورند.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص ضرورت و نیازهای استاندارد محصولات کشاورزی با دکتر محمدرضا رضاپناه؛ عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور و حامد نجفی علمدارلو؛ دانشیار اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور با بیان اینکه پیش از پرداختن به مبحث استانداردها باید بگویم در تولید هر محصولی می‌بایست برخی چارچوب‌ها، الزامات و قاعده‌ها رعایت شود تا در یک اجتماع کوچک تا بزرگ بتواند حضور پیدا کند، گفت: آن مقررات حاکم بر یک جامعه کوچک یا یک استان با یک کشور، منطقه و قاره به لحاظ کیفی متفاوت است.
دکتر محمدرضا رضاپناه، افزود: برحسب این مقررات چارچوب‌هایی عنوان می‌شود که یکی از آن‌ها می‌تواند استانداردهای آن کشور، منطقه و حتی استانداردهای بین‌المللی باشد.
وی با بیان اینکه حتی این امکان برای شما فراهم است که در کشورتان محصولی مطابق با استانداردهای بین‌المللی عرضه کنید اظهار کرد: برای مثال محصولات ارگانیک می‌توانند الزامات بین‌المللی داشته باشند یعنی می‌توان با رعایت برخی مقررات دست به صادرات آسان این محصولات زد.
وی افزود: درواقع در این راستا از ابتدا با برخی سخت‌گیری‌های منطبق با استانداردهای بین‌المللی و فارغ از استانداردهای داخلی می‌توان محصولات ارگانیک با استانداردهای جهانی تولید کرد.
این استاد گیاه‌شناسی با اشاره به اینکه امروز در کشوری همچون ژاپن استانداردهای محصولات کشاورزی در کلاس بین‌المللی درنظر گرفته می‌شود، اظهار کرد: این بدان معنا است که آنقدر روی ارتقای استانداردهای داخلی خود کار کرده‌اند که در حال حاضر برای جمعیت حدود 120 تا 130 میلیون نفری برخی قواعد داخلی محصولاتی منطبق با قواعد بین‌الملی و حتی گاهی بیشتر محصول تولید می‌کند.
رضاپناه با تأکید بر اینکه برحسب آنچه گفته شد این عرف یک استان، منطقه و یا کشور است که می‌تواند سطح استاندارد‌سازی محصولات کشاورزی را ارتقا دهد اذعان کرد: بنابراین در این مقوله مهم‌ترین مبحث تلاش برای عرف‌سازی و نهادینه کردن این الزامات است نه اینکه رسیدن به استانداردها را سخت کرده و در نتیجه آن‌ها به مقررات غیر قابل اجرا بدل شوند که با تقلب بتوان آن‌ها را دور زد.
وی ادامه داد: برای مثال برای تولید محصول ارگانیک در بدو امر لازم است این امر در جامعه کشاورزی ما نهادینه شود نه نهادسازی.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور با ابراز اینکه نهادینه‌سازی نیازمند آن است که این مسئله در بین مردم و جامعه بهره‌برداران تبیین شده و به امر عادی بدل شود، افزود: مسلماً طی کردن این فرایند ورود به این عرصه را سهل کرده و بهانه‌جویی را در پی عدم اجرا سلب می‌کند یعنی دیگر کسی نمی‌تواند به بهانه مقررات یا هر بهانه واهی دیگر از اجرایی شدن این امر در حوزه کشاورزی به‌عنوان یک عرف و امری نهادینه‌شده جلوگیری کرده و یا خود در این عرصه ورود نکند.
رضاپناه با تأکید بر اینکه در این زمینه تکیه بر رسانه به‌ویژه رسانه ملی با توجه به برد رسانه‌ای آن از اهمیت بالایی برخوردار است اذعان کرد: می‌بایست تولید و استفاده از محصولات استاندارد به یک فرهنگ در بین مردم بدل شود تا در آینده بتوان روی آن به‌عنوان یک ظرفیت در عرصه اقتصادی کشاورزی نگاه کرد.
در ادامه عضو هیئت‌علمی دانشگاه گروه اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس نیز با بیان اینکه استاندارد محصولات کشاورزی طبیعتاً از برخی تعاریف بین‌المللی پیروی می‌کند، گفت: در کشورهای مختلف استانداردهای متفاوتی در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین ممکن است با محصولی مواجه شویم که استاندارد اروپا را دارد اما قادر به پاس کردن استاندارد‌های کشوری همچون آمریکا نباشد.
حامد نجفی علمدارلو با تأکید بر اینکه هر یک از کشورها در تولید انواع محصولات کشاورزی از محصولات مرتبط به حوزه دام گرفته تا گیاهی برحسب تولید و سیستمی که از آن تبعیت می‌کنند استانداردهایی را تبیین کرده و برحسب آن دست به تولید می‌زنند، ابراز کرد: بر این اساس استانداردهای متفاوتی برای واردات و صادرات در نظر گرفته می‌شود، درواقع یک متولی یا یک هماهنگ‌کننده برای حوزه کشاورزی وجود ندارد؛ مثلاً در حوزه محصولات دامی همچون گوشت، دامپزشکی و یا در محصولات گیاهی سازمان حفظ نباتات است که استانداردها را تعیین می‌کند.
وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه برای همه محصولات به‌ویژه محصولاتی که مصرف آن‌ها تازه‌خوری است مثل فلفل، خیار و گوجه و برخی از میوه‌جات در حال حاضر اصلاً متولی برای تعیین استاندارد محصول وجود ندارد، یعنی کسی نمی‌تواند ادعا کند که برای این محصولات متولی تعیین استاندارد خاصی وجود دارد، بنابراین ما نیازمند طی کردن مسیر طولانی برای رسیدن به استانداردهای بین‌المللی هستیم.
وی با تأکید بر اینکه در نبود همین متولیان و یا متولیان متعدد در عرصه کشاورزی طی چند سال اخیر بارها و بارها شاهد برگشت محصولات کشاورزی از مرزهای کشور بوده‌ایم اذعان کرد: تأسف‌بارتر اینکه استانداردهای داخلی امروز نه به‌عنوان یک رکن و دغدغه در تولید بلکه به‌عنوان یک بروکراسی اداری در فرایند تولید محصولات کشاورزی نقش ایفا می‌کند یعنی از استاندارد به‌عنوان یک فرایند اداری مؤثر در صادرات یاد می‌شود نه یک دغدغه برای تولیدکننده یا متولی حوزه کشاورزی؛ بنابراین اثربخشی چندانی در عرصه تولیدات محصولات کشاورزی ندارد.
این دانشیار اقتصاد کشاورزی با اشاره به اینکه امروز ما در کشور با سازمانی به نام سازمان استاندارد نیز مواجهیم که متأسفانه هنوز نتوانسته با دستگاه‌های متولی حوزه استانداردسازی جهاد کشاورزی همکاری مؤثر داشته باشد، اذعان‌ کرد: با این تفاسیر وجود این سازمان نیز در نبود این همکاری‌ها به پیچیدگی‌های استاندارد محصولات کشاورزی می‌افزاید.
نجفی علمدارلو با بیان اینکه امروز هر بهره‌بردار کشاورزی باید چندین مرحله را باید برای دریافت یک استاندارد طی کند گفت: بنابراین یکی از مسائل و موانع پیش روی استانداردسازی محصولات کشاورزی همین بروکراسی اداری و جزیره‌ای بودن فرایند دریافت تأییدیه‌ها است.
وی ابراز کرد: پیشتر دفتری با عنوان دفتر محیط زیست و توسعه پایدار در وزارت کشاورزی وجود داشت که یکی از وظایف تعریف‌شده آن ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌های ذی‌مدخل در عرصه استانداردهای محصولات کشاورزی بود که امروز با نام دیگری اما با همان شکل و شمایل وجود دارد اما کارآمدی چندانی ندارد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: این در حالی است که این دفتر قرار بود در حوزه محصولات کشاورزی هماهنگی‌های لازم را مثلاً با سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت و دستگاه‌های زیرمجموعه وزارتخانه از دامپزشکی گرفته تا سازمان حفظ نباتات، تولید بذر، دفع آفات و غیره انجام دهد اما آنگونه که باید عمل نکرد.
نجفی علمدارلو با بیان اینکه برای پیدا کردن بازارهای بین‌المللی محصولات کشاورزی می‌بایست بر پایه روندی که در اقتصاد جهانی دنبال می‌شود طی طریق کرد گفت: صادرات یکی از زمینه‌های بسیار مهم در اقتصاد نوین است و بازار گسترده‌تری برای فروش محصولات فراهم می‌کند.
وی ادامه داد: صادرکنندگان معمولاً با چالش‌های فراوانی ازجمله ریسک اقتصادی، مطابقت با قانون هر بازار، قوانین توزیع و کنترل مرزی، برنامه تجاری و غیره موجه هستند. از نظر فنی برای غلبه بر چنین مشکلاتی، یک سیستم قابل اطمینان برای پایش و رهگیری محصولات غذایی در تمام مراحل، کشت، فراوری، جابجایی، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی مورد نیاز است.
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه بلاکچین یک فناوری امیدبخش است که می‌تواند زنجیره تأمین محصولات غذایی را متحول کند، خاطرنشان کرد: این فناوری یک پایگاه اشتراک داده برای تمام اعضای شبکه اطلاعاتی و به‌منظور رهگیری محصول از مزرعه تا سفره است.
نجفی علمدارلو ادامه داد: طبیعتاً هر کالا اگر استانداردهای جهانی را پاس نکند صرف نظر از اینکه چقدر می‌تواند آسیب محیط زیستی و بهداشتی به‌دنبال داشته باشد یقیناً زیان‌های اقتصادی بالایی را نیز به جای می‌گذارد اذعان کرد: در برخی موارد حتی ممکن است تمامی آن محصول از بین بروند چراکه در فضای اقتصادی همواره بازخوردهای منفی اشاعه بیشتری دارند یعنی اگر هفت نفر از خوب بودن یک محصول تعریف می‌کنند در صورت عدم مرغوبیت همان کالا حداقل 13 نفر درباره نامرغوب بودن آن محصول صحبت می‌کنند.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ مبحث استاندارد و سلامت محصولات کشاورزی موضوعی مهم است که نیازمند همکاری مسئولان در بخش‌های تولید، پایش، نظارت و فرآیند عرضه محصولات است.
از طرفی هم نیازمند فراهم شدن بستری برای متخصص‌پذیری در عرصه کشاورزی است تا تولید خام محصولات کشاورزی در فرآیندی تخصصی صورت گیرد چراکه امروزه در حوزه صادرات احتمال آلودگی به نیترات در محصولات بزرگتر از سایر استاندارد وجود دارد و در تولید محصولات نوبرانه به‌دلیل احتمال عدم رعایت دوره کارنس (فاصله استاندارد عرضه محصول و مصرف نهاده‌ها) احتمال وجود این آلاینده‌ها بیشتر است.