چند سالی است که شاهد ثبت رکود حداقلی شاخص‌های جمعیت‌شناختی هستیم، متأسفانه این وضعیت هشداردهنده و نگران‌کننده در حوزه جمعیت همچنان تداوم دارد به‌طوری‌که نرخ رشد جمعیت کشور به کمتر 0.7 درصد رسیده است که در طول تاریخ ایران بی‌سابقه بوده، یعنی نرخ باروری به کمتر 1/6 درصد به ازای هر زن رسیده که اتفاق نگران‌کننده و کم‌سابقه در طول تاریخ است.
حال آنکه در بین استان‌های کشور پایین‌ترین نرخ رشد در استان‌های همدان، خراسان جنوبی و چند استان دیگر ثبت شده و سال به سال جمعیت کل در این استان‌ها کاهش یافته است. معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان دکتر ترکمان اسدیدر گفت‌وگویی اردیبهشت ماه سال جاری اعلام کرد که بر اساس آخرین آمار، جمعیت استان همدان، یک میلیون و 673 هزار و 73 نفر است که 64 و نیم درصد از آن را جمعیت شهری و 35 و نیم درصد را جمعیت روستای تشکیل داده است. 32.9 درصد جمعیت استان را زنان 10 تا 54 ساله، معادل 551 هزار و 484 نفر، تشکیل داده‌اند که 61.6 درصد آن گروه سنی زنان همسردار معادل 338 هزار و 769‌ نفر هستند 20.3 درصد از کل جمعیت استان را زنان همسردار در سنین باروری تشکیل داده اند. میزان باروری کلی در استان از 2.7 فرزند به ازای هر زن در سال 1395، به 1.57 فرزند در سال 1402( طبق اطلاعات سامانه سیب) رسیده است، این موضوع متأثر ازکاهش آمار ازدواج، بالارفتن سن ازدواج، افزایش فاصله ازدواج تا تولد اولین فرزند، افزایش فاصله بین فرزندان، رواج رو به رشد بی فرزندی و تک فرزندی در خانواده‌ها، افزایش سقط جنین، افزایش میزان ناباروری و در نتیجه کاهش موالید است، براساس سرشماری سال 95، 683 هزار و 620‌ نفر معادل 37.7درصد از جمعیت کل استان بوده است که هم اکنون با توجه به تعداد میانسالان ثبت نام شده در سامانه سیب درصد این گروه سنی 45 درصد از جمعیت استان را تشکیل می‌دهد که بیانگر این است که استان همدان نیز در فرصت پنجره جمعیتی قراردارد.
این اعداد و ارقام خیلی دقیق و شفاف نشان می‌دهد همدان در آینده که خیلی هم دیر و دور نیست باید دست به عصا بشود بر این اساس با توجه به حاد بودن شرایط جمیعتی در استان همدان برآن شدیم تا در این باره و پیامدهای آن با دانش‌آموخته دکتری جمعیت‌شناسی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حاتم حسینی با ابراز اینکه نرخ رشد جمعیت استان همدان بر اساس آخرین سرشماری که داشتیم سال 95 در همه شهرستان‌ها غیر از همدان و ملایر منفی بوده گفت: در شهرستان همدان چون مهاجرپذیر است رشد جمعیت مثبت بوده به طوری که عدد آن 0.7 درصد و در شهرستان ملایر نیز 0.05 درصد بود اما در بقیه شهرستان‌های استان بدون استثنا رشد منفی جمعیتی را شاهد بودیم.
وی با اشاره به اینکه در مقایسه مناطق شهری و روستایی نیز رشد جمعیت در تمام مناطق روستایی استان منفی است، عنوان کرد: طبق آمار سال‌های 90 تا 95 رشد جمعیت مناطق شهری استان همدان 1.1 درصد بوده و در مناطق روستایی 2.3 درصد منفی بوده، این بدان معنا است که در استان شاهد از دست دادن جمعیت روستایی هستیم.
وی با اشاره به اینکه طبق آمار استانی بر اساس آمارهای رسمی سال 95 نرخ رشد جمیعیت استان همدان چنانکه گفته شد در کنار استان خراسان شمالی منفی بوده، اظهار کرد: این موضوع می‌تواند پیامدهای مختلفی در هر جمعیتی نه فقط در استان همدان داشته باشد که یکی از آن‌ها تسریع سالخوردگی جمعیت است.
این جمعیت‌شناس با اشاره به این نکته که همدان یک استان مهاجرفرست نیز هست و یکی از دلایل اصلی این رشد جمعیتی منفی در استان همین موضوع محسوب می‌شود گفت: کاهش موالید دلیل اصلی رشد منفی جمعیت استان همدان بلکه دلیل نخست آن مهاجرفرستی است.
حسینی اذعان کرد: بنده در این ارتباط مقاله‌ای نوشته‌ام که در انجمن جامعه‌شناسی ایران چاپ شده یعنی برخلاف آن چیزی که در آمارهای سرشماری گزارش شده که عنوان می‌کند از استان همدان بالغ بر 32 هزار نفر تا سال 95 مهاجرت کردند، من به روش‌های غیر به عددی بالغ بر 132 هزار نفر رسیدم و بارها نیز به بهانه‌های مختلف بر لزوم توجه به این مسئله حتی در استانداری و شورای راهبردی جمعیت استان تأکید کردم.
وی ادامه داد: اما متأسفانه در بدو امر به‌عنوان دلیل اصلی بر باروری پایین در استان همدان تأکید می‌شود؛ البته کسی منکر این نیست که در تمام ایران نرخ باروی پایین آمده اما سؤال این است که به لحاظ شاخص‌های توسعه همدان که توسعه‌یافته‌تر از استانی همچون کردستان است و حتی دارای شرایط باروری مثل هم بوده و تفاوت آماری معنی‌داری با همدیگر ندارند، پس چرا رشد جمعیت در استان همدان منفی شده است؟
وی با بیان اینکه دلایل این مسئله را باید در این موضوع جستجو کرد که میزان مهاجرفرستی در استان همدان به‌مراتب بیشتر از استان کردستان و سایر استان‌ها است و همین باعث شده که رشد جمعیت آن منفی شود گفت: استمرار این وضعیت که استان همدان از سال 1395 با آن دست به گریبان است علاوه بر پیامدهایی همچون سالخوردگی جمعیت، کاهش حجم و رشد جمعیت در سن کار (جمعیت 15 تا 65 سال) را در پی دارد.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه یکی دیگر از پیامد‌ها، کاهش حجم جمعیت استان همدان است یعنی از حدود یک میلیون و 700 نفر طبق آمار سال 95 اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، این رشد جمعیت کمتر می‌شود، این یک واقعیت انکارناپذیر است خاطرنشان کرد: البته در حال حاضر یکی از چالش‌هایی که در همه دنیا به‌ویژه کشورهای در حال توسعه ازجمله ایران وجود دارد، گسترش بی‌رویه جمعیت شهری است؛ یعنی اصلاً ما با پدیده‌ای به نام شهرنشینی در ایران مواجه نیستیم بلکه بیشتر شهرگرایی در ایران معنا پیدا می‌کند این در حالی است که زیرساخت‌های جامعه شهری ظرفیت لازم برای جذب جمعیت مهاجر و روستایی را ندارد اما مردم گرایش دارندکه در شهرها زندگی کنند.
حسینی با تأکید بر اینکه البته مسائل الحاق مناطق روستایی اطراف شهرها و افزایش جمعیت مناطق روستایی و تبدیل شدن آن‌ها به شهر را نمی‌توان در افزایش جمعیت شهری بی‌تأثیر دانست تصریح کرد: با این وجود به طور کلی شهرنشینی در جامعه ایران برنامه‌ریزی‌نشده است؛ یعنی به جای شهرنشینی باید از واژه شهرگرایی و گرایش به زندگی در جامعه شهری بدون توجه به زیرساخت‌های لازم برای زندگی مناسب نام برد.
وی ادامه داد: بنابراین من شخصاً بر این باورم که تعدیل رشد جمعیت مناطق شهری در تعادل‌بخشی بین حجم جمعیت شهری و به‌اصطلاح نیازهای ضروری و امکانات لازم برای تأمین رفاه و معیشت آن جمعیت در مناطق شهری کمک می‌کند.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا با ابراز اینکه صرفاً کاهش نرخ رشد در شهرها را نمی‌توان یک امر یا پدیده منفی و نامطلوبی دانست چراکه در این مسیر شاید فرصتی فراهم شود که بتوانیم جمعیت شهری را بازتوزیع کرده و از حجم جمعیت شهری بکاهیم به طوری که شاهد مهاجرت معکوس به روستاها باشیم گفت: امروز یکی از پیامدهای مهاجرت از روستا به شهر بایر شدن زمین‌های کشاورزی در مناطق روستایی است زیرا دیگر کسی نیست که بر روی آن زمین‌ها کشت و زرع کند.
حسینی با تأکید بر اینکه من کاهش نرخ جمعیت شهری را صرفاً نامطلوب نمی‌دانم گفت: رشد جمعیت بی‌رویه در شهرها مسائل و مشکلات بسیاری مثل آلودگی هوا ترافیک، گرانی مسکن و اجاره‌خانه و غیره را به‌دنبال داشته که نمونه آن را به‌وضوح می‌توان در شهری مثل همدان دید.
وی با اشاره به اینکه امروز حجم جمعیت شهری همدان متناسب با زیرساخت‌ها نیست تشریح کرد: در نظر بگیرید در کنار مهاجرفرستی شهر همدان مهاجرپذیر نیز هست و همین مسئله شرایط زیرساختی را با توجه به حجم جمعیت بغرنج‌تر کرده است.
وی یکی از پیامدهای افزایش جمعیت شهرها را رشد حاشیه‌نشینی اعلام کرد و گفت: مسلماً در پی نبود برنامه‌ریزی درست وقتی زیرساخت‌های شهری پاسخگوی حجم جمعیت نباشد ما شاهد شکل‌گیری پدیده‌ای همچون حاشیه‌نشینی خواهیم بود که در پی آن شاهد گسترش آسیب‌های اجتماعی روان‌شناختی و فرهنگی خواهیم بود.
این جمعیت‌شناس با تأکید بر اینکه افزایش و یا کاهش رشد جمیعتی به‌تنهایی منشأ تحول و رشد اقتصادی و اجتماعی و یا برعکس آن نیست، بلکه باید زیرساخت‌های لازم برای مدیریت این جمعیت در شهر‌ها فراهم شود حال آنکه ما در بیشتر شهرها فاقد این مدیریت جمعیتی هستیم.
حسینی با اشاره به اینکه باید دید مدیران، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران چه برنامه راهبردی برای جمعیت و استفاده از توانایی‌های آن دارند پس صرف اینکه جمعیت زیاد شود نمی‌توان گفت که این امر منجر به توسعه خواهد شد و برعکس، عنوان کرد: نکته مهم اینکه مدیران باید بتوانند با برنامه‌ریزی درست از جمیعت به‌عنوان یک عامل توسعه بهره ببرند، بدان معنا که اگر برنامه‌ریزی و برنامه برای مدیریت جمعیت نداشته باشیم، حتی در مقیاس کم جمیعتی نیز این عامل آسیب‌زا خواهد.
بر اساس آنچه گفته شد باید به این نکته توجه کنیم اگر بخواهیم ایران جوان بماند دل خوش کردن به برنامه‌های کم‌عمق و گزارش‌کاری اگر نگوییم خیانت است حداقل اهمال‌کاری است چراکه هیچ کشوری زنده نمی‌ماند مگر به نیروی جوان و جایگزینی به موقع نسل جدید، کشورها برای رونق اقتصادی، پیشرفت علمی، در امان ماندن از دست‌اندازی کشورهای دیگر، حتی برای سیر شدن، نیاز به نیروی جوان دارند لذا ما امروز وقت داریم که برای جوانی ایران کاری بکنیم و حتی لحظات هم باید مغتنم شمرده شود این یک واقعیت است نیروی کار جوان و سالم چرخ‌های توسعه و تولید ملی را به حرکت درآورده و درنهایت منجر به افزایش درآمد ملی خواهد شد. شاخص سالخوردگی از مهم‌ترین شاخص‌های مرتبط با تحولات جمعیتی محسوب می‌شود که ازطریق نسبت سالمندان بالای 65 سال به کودکان زیر 15 سال محاسبه می‌شود و چنانچه این نسبت روند صعودی را در پیش گیرد، جامعه با انفجار سالمندی و کاهش شدید عرضه‌ نیروی کار سالم مواجه شده و در شرایط بحرانی ناگزیر به واردات نیروی کار از کشورها دیگر خواهد شد که این موضوع خود چالش‌های فرهنگی و امنیتی فراوانی را به دنبال خواهد داشت بسیاری از میانسالان در خاطر دارند که روزگاری پزشکان در بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها هندی یا بنگلادشی بودند آن زمان به دلیل عقب‌ماندگی علمی با این مشکل مواجه بودیم و اگر جلوی کاهش جمعیت را نگیریم حتما به دلیل کمبود جمعیت باز با این مسئله مواجه خواهیم شد که البته تبعات بسیاری خواهد داشت.
البته در این میان باید به معضل کاهش فرزندآوری مهاجر فرستی ایران و به ویژه برخی استان‌ها را نیز اضافه کرد استان‌هایی که نیروی جوان و پویای خود را به دلیل کمبود امکانات و فرصت پیشرفت راهی استان و حتی کشور دیگر می‌کنند با دست خود سرمایه خویش را به دیگری هدیه می‌نمایند از سوی دیگر نمی‌توان از مردم به ویژه جوانان انتظار داشت که برای بهره‌مندی از موقعیت‌های بهتر به مناطق جدید مهاجرت نکنند ما اگر هنرمند هستیم باید با کمک خود آن‌ها شرایط بهتری ایجاد کنیم

طاهره ترابی مهوش