گرمایش جهانی به‌عنوان چالشی بی‌سابقه با اثرات متنوعی از افزایش دمای هوا تا وقوع سیلاب‌های مکرر در شهرهای ساحلی و کم‌آبی گسترده، زندگی شهری و زیرساخت‌های حیاتی شهرها را به‌شدت تهدید می‌کند. این پدیده نیازمند بازنگری فوری در برنامه‌ریزی شهری است تا بتوان تاب‌آوری شهرها را افزایش داد.
گرمایش جهانی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات زیست‌محیطی قرن حاضر، تأثیرات عمیقی بر زندگی شهری و نحوه اداره شهرها گذاشته است. شهرها که به‌عنوان مراکز تجمع جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی شناخته می‌شوند، نه‌تنها بیشترین انتشار گازهای گلخانه‌ای را دارند بلکه بیشتر از هر منطقه دیگری تحت تأثیر تغییرات اقلیمی قرار می‌گیرند. افزایش دما، طوفان‌های شدیدتر، بالا آمدن سطح آب دریاها و موج‌های گرمایی، ازجمله پیامدهای گرمایش جهانی هستند که تهدیدی جدی برای سلامت، امنیت و زیرساخت‌های حیاتی شهرها محسوب می‌شوند. این وضعیت نیازمند بازنگری اساسی در نحوه برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است تا بتوان از خسارات مالی و جانی جلوگیری کرد و زندگی ساکنان شهرها را بهبود بخشید.
برنامه‌ریزی شهری هوشمند و مدیریت بحران مؤثر نقش کلیدی در سازگاری شهرها با شرایط جدید اقلیمی ایفا می‌کند. استفاده از فناوری‌های نوین، داده‌های به‌روز اقلیمی و رویکردهای جامع در طراحی شهرها می‌تواند به کاهش آسیب‌پذیری در برابر حوادث طبیعی کمک کند. تقویت زیرساخت‌های مقاوم در برابر گرما و سیل، توسعه فضای سبز شهری و ترویج فرهنگ آمادگی و واکنش سریع به بحران‌ها ازجمله راهکارهای مهمی هستند که می‌توانند به شهرها کمک کنند تا به سمت پایداری و تاب‌آوری بیشتر حرکت کنند. همکاری میان بخش‌های مختلف شهری، دولت‌ها و جامعه مدنی برای تدوین و اجرای سیاست‌های منسجم، شرط لازم برای رویارویی موفق با چالش‌های گرمایش جهانی است.
*پیامدهای گرمایش جهانی بر محیط‌های شهری
گرمایش جهانی تأثیرات گسترده و پیچیده‌ای بر شهرها دارد. افزایش دمای متوسط زمین باعث تشدید پدیده جزیره گرمایی شهری می‌شود، به این معنا که شهرها نسبت به مناطق روستایی اطراف خود دمای بالاتری را تجربه می‌کنند. این پدیده منجر به افزایش مصرف انرژی برای سرمایش، فشار مضاعف بر شبکه برق و افزایش هزینه‌های خانوارها و دولت‌ها می‌شود.
افزایش شدت و فراوانی بارش‌های شدید و طوفان‌ها، همراه با بالا آمدن سطح آب دریاها، شهرهای ساحلی و مناطق پست را با خطر سیلاب‌های گسترده روبه‌رو می‌کند. این رویدادها می‌توانند زیرساخت‌های حیاتی نظیر جاده‌ها، پل‌ها، خطوط انتقال برق و آب را تخریب کنند و منجر به آوارگی هزاران نفر شوند. در مناطق دیگر، کاهش بارندگی و افزایش تبخیر، منابع آب شهری را با بحران کمبود و کاهش کیفیت روبه‌رو و آلودگی منابع آب را تشدید می‌کند.
دماهای بالاتر منجر به تشدید آلودگی هوا می‌شود و سلامت عمومی را به‌ویژه برای سالمندان، کودکان و بیماران قلبی‌ریوی به خطر می‌اندازد. این روند می‌تواند فشار زیادی بر سیستم‌های بهداشتی و درمانی وارد کند و نابرابری‌های اجتماعی را تشدید کند.
زیرساخت‌های شهری در برابر حوادث شدید آب‌وهوایی مانند سیل، طوفان، موج گرما و خشک‌سالی آسیب‌پذیرتر می‌شوند. این آسیب‌ها می‌توانند خدمات اساسی مانند حمل‌ونقل، برق، آب و ارتباطات را مختل کنند.
*راهکارهای برنامه‌ریزی شهری
برای مقابله با پیامدهای گرمایش جهانی، برنامه‌ریزی شهری باید دو رویکرد اصلی کاهش اثرات و سازگاری را به‌طور همزمان دنبال کند. در حوزه کاهش اثرات، توسعه حمل‌ونقل پایدار نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. طراحی شهرها به‌گونه‌ای که محله‌ها پیاده‌محور باشند و شبکه گسترده‌ای از حمل‌ونقل عمومی کارآمد فراهم شود، باعث کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و در نتیجه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود و کیفیت هوای شهری را بهبود می‌بخشد. علاوه‌بر این، حمل‌ونقل پایدار می‌تواند موجب بهبود دسترسی گروه‌های کم‌درآمد به خدمات شهری و کاهش ترافیک و آلودگی صوتی شود.
اجرای استانداردهای ساختمان سبز و استفاده گسترده از انرژی‌های تجدیدپذیر در فرایند ساخت‌وسازها از دیگر راهکارهای مهم در کاهش اثرات گرمایش جهانی است. ساختمان‌های سبز با طراحی بهینه مصرف انرژی، استفاده از عایق‌های مناسب و بهره‌گیری از منابع طبیعی مانند نور و تهویه طبیعی، نیاز به مصرف انرژی برای گرمایش و سرمایش را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهند. از سوی دیگر، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی در ساختمان‌ها، علاوه‌بر کاهش هزینه‌های انرژی، انتشار آلاینده‌های محیطی را محدود و به استقلال انرژی شهری کمک می‌کند.
گسترش فضاهای سبز شهری از طریق کاشت درختان، ایجاد پارک‌ها و توسعه بام‌های سبز نیز تأثیرات مثبت چندجانبه‌ای دارد. این فضاها علاوه‌بر جذب دی‌اکسیدکربن و کاهش میزان گازهای گلخانه‌ای، به تعدیل دمای محیط کمک می‌کنند و اثر جزیره گرمایی شهری را کاهش می‌دهند. فضاهای سبز باعث بهبود کیفیت هوا، افزایش تنوع زیستی شهری و فراهم کردن فضای تفریحی و سلامت‌بخش برای ساکنان می‌شوند. مدیریت روان‌آب‌های سطحی نیز از طریق این فضاها بهبود پیدا می‌کند که می‌تواند از بروز سیلاب‌های ناگهانی جلوگیری و به حفظ منابع آبی کمک کند.
در حوزه سازگاری، ایجاد زیرساخت‌های مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی یک ضرورت حیاتی است. ساخت دیوارهای حفاظتی در مناطق مستعد سیلاب، توسعه سیستم‌های زهکشی پیشرفته و استفاده از مصالح نفوذپذیر در معابر و پیاده‌روها، به شهرها کمک می‌کند تا در برابر رخدادهای شدید آب‌وهوایی مانند سیلاب و گرمای شدید مقاومت بیشتری داشته باشند. این زیرساخت‌ها نه‌تنها از خسارات مالی و جانی جلوگیری می‌کنند بلکه منجر به حفظ کارکردهای حیاتی شهری نیز می‌شوند.
سرمایه‌گذاری در سامانه‌های هشدار سریع و پیش‌بینی دقیق رویدادهای شدید آب‌وهوایی، بهبود آمادگی و پاسخ سریع به بحران‌ها را تضمین می‌کند. این سامانه‌ها می‌توانند با اطلاع‌رسانی به‌موقع به مدیران شهری و شهروندان، از بروز آسیب‌های جدی جلوگیری کنند و فرایند مدیریت بحران را کارآمدتر سازند. مدیریت یکپارچه منابع آب از جمله افزایش بهره‌وری مصرف، بازیافت آب‌های خاکستری و کنترل روان‌آب‌ها، نقش مهمی در تأمین آب پایدار شهری دارد و باعث کاهش آسیب‌پذیری در دوره‌های خشک‌سالی می‌شود.
مشارکت فعال جوامع محلی و آموزش عمومی برای ارتقای تاب‌آوری شهری بسیار ضروری است. اطلاع‌رسانی صحیح و آموزش شهروندان درباره نحوه رویارویی با بحران‌ها، افزایش سطح آمادگی فردی و جمعی را به همراه دارد. تضمین دسترسی عادلانه به خدمات اضطراری و منابع حمایتی به‌ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر، از اصول بنیادین مدیریت بحران در شهرهای مدرن است. تنها از طریق همکاری همه‌جانبه بین مدیران شهری، سازمان‌های دولتی، بخش خصوصی و جامعه مدنی می‌توان شهرهایی مقاوم، پایدار و آماده در برابر چالش‌های گرمایش جهانی ساخت.
*مدیریت بحران برای کاهش خسارات
مدیریت بحران شهری باید بر کاهش ریسک بلایا و افزایش تاب‌آوری تمرکز کند. ادغام اصول کاهش ریسک بلایا در سیاست‌های شهری و مقررات ساخت‌وساز، به پیشگیری از خسارات آتی کمک می‌کند. این امر مستلزم اصلاح کاربری اراضی، تعیین مناطق پرخطر و تعیین استانداردهای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها است.
تقویت توانمندی‌های محلی از طریق آموزش و تجهیز نهادهای شهری و جوامع محلی، نقش مهمی در واکنش سریع و مؤثر به بحران‌ها دارد. ایجاد شبکه‌های ارتباطی و سامانه‌های امدادرسانی محلی، فرایند بازسازی و بازگشت به شرایط عادی را تسریع می‌کند. همکاری میان دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی برای مدیریت یکپارچه بحران و بسیج منابع، از اهمیت بالایی برخوردار است، همچنین سرمایه‌گذاری در اقدامات پیشگیرانه، بیمه و ساخت زیرساخت‌های مقاوم، هزینه‌های بلندمدت و خسارات ناشی از بحران‌ها را کاهش می‌دهد.