افزایش جمعیت، رشد صنایع و مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی، شهرهای ایران ازجمله همدان را با بحران آلودگی هوا روبه‌رو کرده. این شهر سردسیر به‌دلیل محصور بودن میان ارتفاعات، در فصل‌های سرد گرفتار وارونگی دما و انباشت آلاینده‌ها می‌شود؛ مسئله‌ای که سلامت شهروندان و روند توسعه اقتصادی استان را در معرض خطر قرار داده است.
کارشناسان تأکید دارند مدیریت این وضعیت نیازمند رویکردی جامع است که هم‌زمان انرژی، حمل‌ونقل، صنعت و فرهنگ مصرف را دربر گیرد. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، حذف سوخت‌های آلاینده مانند مازوت، نوسازی ناوگان شهری، آموزش زیست‌محیطی و اجرای دقیق قانون هوای پاک از محورهای اصلی این راهبرد است. همچنین، مشارکت مؤثر سازمان‌های مردم‌نهاد و بهره‌گیری از فناوری‌های پایش هوشمند کیفیت هوا می‌تواند مسیر همدان را به‌سوی هوای پاک و توسعه‌ای پایدار هموار کند.
با توجه به اهمیت موضوع در این خصوص ابتدا با سید عادل عربی، معاون محیط‌زیست انسانی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان و سپس با دکتر حسن اصیلیان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس تهران، گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
* چه برنامه زمان‌بندی‌شده‌ای برای نظارت سخت‌گیرانه و انطباق واحدهایی مثل سوخت‌های غیراستاندارد (گازوئیل، نفت کوره، مازوت) در منابع ثابت صنعتی و نیروگاهی اطراف همدان با استانداردهای سوخت در آلودگی هوای زمستان دارید؟
بخش قابل توجهی از صنایع بزرگ کشور، ازجمله صنایع سیمان و نیروگاه‌ها، همچنان از سوخت‌های آلاینده سنگین مانند مازوت به‌عنوان سوخت دوم استفاده می‌کنند. در حال حاضر، برخی نیروگاه‌ها ازجمله نیروگاه شهید مفتح در سطح استان همدان، نیز در دوره‌های سرد سال به استفاده از مازوت روی می‌آورند. بر اساس اطلاعات موجود، سایر صنایع عمدتاً گازسوز هستند و از نظر تأمین سوخت محدودیت جدی ندارند، هرچند کیفیت سوخت مصرفی همواره مسئله‌ای چالش‌برانگیز بوده است.
در بخش منابع متحرک و حمل‌ونقل نیز خودروهای سنگین عمدتاً از گازوئیل یورو استفاده می‌کنند، اما خودروهای سبک هنوز با بنزین معمولی و غیر‌استاندارد کار می‌کنند. بنزین یورو، که از نظر کاهش آلاینده‌ها کیفیت بهتری دارد، تنها در کلان‌شهرها عرضه می‌شود و استان همدان در دو تا سه سال اخیر از آن بی‌بهره بوده است. به همین دلیل، ترکیب فعلی سوخت‌های مصرفی شامل گاز، مازوت و بنزین معمولی، به‌طور مستقیم موجب افزایش آلاینده‌های هوا در منطقه شده است.
از منظر قانون‌گذاری، قانون هوای پاک به‌صراحت تکلیف دستگاه‌های متولی را مشخص کرده؛ بر اساس ماده 13 قانون هوای پاک، وزارت نیرو موظف است، سوخت‌های تولیدی کشور را مطابق با استانداردهای ملی تهیه و توزیع کند.
اجرای این مواد در سطح ملی توسط سازمان حفاظت محیط زیست کشور پیگیری می‌شود و ادارات کل استانی موظف‌اند به‌صورت فصلی و گاه به‌صورت تصادفی (رندوم)، از نمونه‌های سوخت مصرفی صنایع برداشت کرده و جهت تجزیه و تحلیل و ارزیابی انطباق، به سازمان حفاظت محیط زیست ارسال کنند. سازمان حفاظت محیط زیست نیز نتایج را از طریق تعامل با سازمان ملی استاندارد بررسی کرده و تطبیق می‌دهد.
طبق ماده 18، وزارت نفت موظف است حداکثر تا سه سال پس از اجرای قانون، سوخت‌های تولیدی کشور ازجمله بنزین، نفت‌گاز، نفت‌کوره و نفت سفید را مطابق با استانداردهای ملی عرضه کند. همچنین طبق قانون ماده 13 قانون هوای پاک، تمامی مراکز صنعتی، تولیدی، معدنی، خدمات عمومی و کارگاهی اعم از دولتی و غیردولتی، مکلف‌اند حداکثر ظرف یک سال پس از لازم‌الاجرا شدن قانون (یعنی از سال 1397)، تنها از سوخت‌های استاندارد استفاده کنند.
در سطح استان، پایش کیفیت سوخت و میزان آلودگی صنایع به‌صورت مداوم و طبق روال عادی انجام می‌شود. این پایش در دو مرحله صورت می‌گیرد؛ مرحله نخست، بررسی مستقیم دودکش‌ها توسط اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان و مرحله دوم، بررسی تخصصی در آزمایشگاه‌های مورد تأیید سازمان حفاظت محیط‌زیست. این بررسی‌ها به‌طور دقیق میزان تطابق خروجی واحدهای صنعتی با معیارهای هوای پاک را نشان می‌دهند. در صورتی که میزان آلودگی بیش از حد استاندارد باشد، با واحد مربوط طبق مقررات سازمان حفاظت محیط‌زیست برخورد قانونی می‌شود.
در استان همدان، تعدادی از واحدهای صنعتی با آلودگی زیاد فعالیت می‌کنند. این آلودگی‌ها گاهی از دودکش‌ها به‌دلیل استفاده از سوخت نامناسب ایجاد می‌شود و گاهی از روند تولید که باعث پراکندگی گرد و غبار در هوا می‌شود. به‌طور کلی، آلودگی هوای صنایع از دو منبع اصلی سرچشمه می‌گیرد؛ بخشی از آن مربوط به آلاینده‌های خارج‌شده از دودکش‌ها و بخش دیگر مربوط به گرد و غباری است که در جریان تولید کارخانه‌ها در هوا پخش می‌شود.
*چه برنامه عملیاتی و بودجه مشخصی برای توسعه و تشویق بهینه‌سازی مصرف انرژی و عایق‌کاری ساختمان‌های قدیمی و دولتی در سطح شهر (به‌ویژه در بافت‌های فرسوده) تدوین کرده‌اید؟ این برنامه چگونه به شهروندان اطلاع‌رسانی و ارائه می‌شود؟
در بخش بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش آلاینده‌های ناشی از ساختمان‌ها، اگرچه ضرورت برنامه‌ریزی برای عایق‌کاری و نوسازی ساختمان‌های قدیمی و دولتی کاملاً پذیرفته شده، اما تدوین و تأمین بودجه‌ اجرایی این طرح‌ها در حیطه‌ وظایف مستقیم اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان قرار ندارد.
با این حال، سازمان حفاظت محیط زیست در چارچوب ماده 17 قانون هوای پاک، نظارت فعال بر عملکرد موتورخانه‌ها و سیستم‌های گرمایشی ساختمان‌های دولتی و مجتمع‌های بزرگ تجاری را برعهده دارد. طبق این ماده، تمام بررسی‌های فنی مربوط به خروجی موتورخانه‌ها توسط آزمایشگاه‌های مورد تأیید سازمان ملی استاندارد انجام و نتیجه آزمایش‌ها در سامانه ملی پایش آلودگی ثبت می‌شود. این اطلاعات به‌صورت دوره‌ای در اختیار اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان‌ها قرار می‌گیرد تا عملکرد واحدها از نظر تطابق با معیارهای آلودگی هوا ارزیابی شود.
در حال حاضر، تمرکز اصلی ما بر روی بررسی ساختمان‌های دولتی و مجتمع‌های بزرگ تجاری است. هدف از این بررسی‌ها، ارزیابی کارکرد موتورخانه‌ها و اندازه‌گیری آلودگی خروجی دودکش‌هاست اما در زمینه برنامه‌ریزی برای بهتر مصرف کردن انرژی و اجرای دستورالعمل‌های مربوط به مبحث 19 مقررات ملی ساختمان، مسئولیت مستقیم با دستگاه‌های دیگری مانند نهادهای مسئول انرژی و مسکن است.
*در راستای کنترل آلودگی ناشی از خودروهای فرسوده دیزلی (اتوبوس‌های قدیمی، کامیون‌ها) که در فصل سرما عملکردشان بدتر می‌شود، چه اقدام مشترکی با ناوگان حمل‌ونقل عمومی، پلیس راهور و اتحادیه‌های مربوطه انجام داده‌اید؟
اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان، علاوه بر نظارت بر اجرای دقیق معاینه‌فنی ادواری، به‌صورت میدانی نیز عملکرد مراکز معاینه فنی را ارزیابی می‌کند. به‌طور دوره‌ای، تجزیه و تحلیل‌های مقایسه‌ای میان نتایج مراکز معاینه فنی سنگین و آزمایش‌های مستقل سازمان انجام می‌شود.
کارشناسان محیط زیست به‌طور اتفاقی به یکی از مراکز معاینه فنی مراجعه می‌کنند و هم‌زمان، میزان آلودگی یک خودروی دیزلی را با دستگاه مخصوص اندازه‌گیری می‌کنند. نتایج این اندازه‌گیری با اطلاعات همان مرکز مقایسه می‌شود؛ اگر تفاوت زیاد و آشکاری بین دو گزارش وجود داشته باشد، احتمال تخلف مرکز مشخص شده و موضوع به رده‌های نظارتی بالاتر گزارش می‌شود.
این شیوه‌ مقایسه‌ای یک ابزار مؤثر برای سنجش صحت عملکرد مراکز معاینه فنی و میزان تطابق آزمون‌های آن‌ها با استانداردهای ملی است. خوشبختانه، در ارزیابی‌های انجام‌شده طی سال گذشته و سال جاری، هیچ تخلف قابل‌ذکری در مراکز معاینه فنی خودروهای سنگین استان همدان مشاهده نشده و نتایج آزمون‌ها با داده‌های آزمایشگاه‌های معتمد کاملاً هم‌خوانی داشته‌اند.
* آیا طرحی مثل اسقاط اجباری یا محدودیت تردد برای این خودروها در روزهای آلوده دارید؟
برای کنترل منابع آلاینده متحرک (خودروها) و بهبود کیفیت هوای شهر همدان، این شهر چند سالی است که یک طرح دو‌بخشی شامل محدودیت نوعی و محدودیت زمانی را اجرا می‌کند.
محدودیت نوعی به این معناست که ورود برخی از وسایل نقلیه به محدوده شهری کنترل می‌شود. طبق این طرح، خودروهای سنگین و دیزلی، به‌ویژه کامیون‌ها و کامیونت‌ها، اجازه ندارند آزادانه وارد مرکز شهر شوند. تنها استثنا در این بخش، اتوبوس‌های شهری هستند که با مجوز ویژه اجازه تردد دارند. این قانون به منظور کم کردن سهم آلودگی ناشی از سوخت دیزل و افزایش ایمنی در مرکز شهر اعمال شده است.
در کنار آن، محدودیت زمانی نیز در قالب طرح زوج و فرد خودروها و طرح ترافیک شهری از ساعت 8 صبح تا 9 شب در مراکز اصلی و مسیرهای پرتردد شهر اجرا می‌شود. این سیاست‌ها علاوه بر کاهش حجم ترافیک، نقش مؤثری در کاهش میانگین غلظت آلاینده‌های هوای زمستانی، به‌ویژه ذرات معلق ناشی از احتراق سوخت خودروها داشته‌اند.
*آیا سیستم پایش کیفی هوای همدان (ایستگاه‌های سنجش آلودگی) توانایی تشخیص و تفکیک دقیق سهم منابع مختلف آلاینده (مثلاً گرد و غبار، ذرات ناشی از احتراق ناقص سوخت‌های فسیلی) را دارد؟ برای توسعه و به‌روزرسانی این سامانه چه برنامه‌ای دارید؟
ایستگاه پایش هوای شهر همدان که زیر نظر مدیریت اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان است، از مهم‌ترین زیرساخت‌های نظارت بر کیفیت هوا در منطقه به‌شمار می‌رود. این ایستگاه توانایی اندازه‌گیری ذرات معلق با قطر کمتر از 2٫5 میکرون و تا 10 میکرون را دارد که اولی عمدتاً ناشی از احتراق خودروها و دومی محصول گرد و غبار طبیعی است. علاوه بر این، ایستگاه، غلظت گازهای اوزون (O₃)، دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و مونوکسید کربن (CO) را نیز پایش می‌کند؛ هر سه از شاخص‌های مهم تردد خودروهای دیزلی و سوخت‌های فسیلی هستند.
در کنار ایستگاه محیط زیست، دانشگاه علوم پزشکی همدان نیز سامانه‌ای ایرانی برای اندازه‌گیری ذرات 2.5 و 10 میکرون در اختیار دارد. شهرداری نیز در حال راه‌اندازی ایستگاه جدیدی با دامنه سنجش وسیع‌تر است تا پوشش پایش هوای شهر کامل‌تر شود. با آماده شدن این زیرساخت‌ها، داده‌های حاصل به سامانه ملی پایش آلودگی متصل شده و تحلیل دقیقی از سهم منابع آلاینده طبیعی و انسانی میسر خواهد شد.
بررسی داده‌های پایش کیفی هوا در همدان نشان می‌دهد که منشأ و نوع آلاینده‌ها در فصول مختلف سال، الگوی متفاوتی دارند. در فصل‌های سرد سال، ترکیب آلایندگی‌ها عمدتاً با غلبه‌ ذرات معلق کوچک‌تر از 2٫5 میکرون همراه است که مستقیماً از احتراق ناقص سوخت در خودروها و منابع گرمایشی ناشی می‌شود. این نوع آلودگی ماهیتی کاملاً انسان‌ساخت و ارتباط مستقیم با رفتار ترافیکی و کارکرد منابع متحرک دارد.
برخلاف آن، در فصول گرم سال، سهم اصلی آلودگی، مربوط به ذرات بزرگ‌تر (PM10) است که ناشی از گرد و غبار طبیعی، داخلی یا فرامرزی است. بر این اساس، آلودگی زمستانی را می‌توان با مدیریت تردد وسایل نقلیه، کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، اعمال طرح‌های محدودیت ترافیکی و توزیع سوخت استاندارد یورو 4 و یورو 5 تا حد زیادی کنترل کرد.
در حال حاضر خوشبختانه شهر همدان از نظر آلاینده‌های گازی مانند اوزون، دی‌اکسید گوگرد و مونوکسید کربن وضعیت بحرانی ندارد.
در این میان، ناوگان حمل‌ونقل عمومی نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود کیفیت هوا دارند. در روزهایی که پایداری جوی و وارونگی دما احتمال آلودگی را افزایش می‌دهد، افزایش بهره‌وری سیستم حمل‌ونقل عمومی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر کاهش میزان آلاینده‌ها داشته باشد. اقداماتی نظیر؛ افزایش تعداد اتوبوس‌ها و کاهش زمان انتظار مسافران، کوتاه‌کردن زمان توقف اتوبوس‌ها در ایستگاه‌ها، اجرای طرح رایگان‌سازی حمل‌ونقل عمومی در روزهای آلوده، ازجمله سیاست‌های تشویقی مؤثر برای کاهش استفاده از خودروهای شخصی و کنترل آلودگی هوا هستند.
مطابق با مواد 9 و 10 قانون هوای پاک، توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی از وظایف قانونی شهرداری‌هاست. امروز در سطح جهانی، سیاست‌های شهری به سمت استفاده از وسایل نقلیه برقی و هیبریدی حرکت کرده است. هرچند این مسیر نیازمند هزینه و زیرساخت‌های فنی جدید است، اما گریز از آن ممکن نیست؛ بنابراین، همدان نیز باید به‌تدریج با برنامه‌ریزی هدفمند، زیرساخت‌های موردنیاز برای توسعه ناوگان پاک شهری را فراهم آورد تا از تشدید روند آلودگی در سال‌های آینده جلوگیری شود.
در ادامه دکتر حسن اصیلیان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس تهران به پرسش‌های ما پاسخ دادند؛
*با توجه به جغرافیا و پدیده وارونگی دمایی شدید در دشت همدان، به‌نظر شما کدام‌یک از راهکارهای کاهش آلودگی (کاهش منابع متحرک، حذف منابع ثابت، مدیریت مصرف انرژی) اثربخشی سریع‌تری برای شکستن وارونگی و بهبود کیفی هوا در کوتاه‌مدت دارد؟
وارونگی که در نتیجه تفاوت دمای لایه‌های هوا شکل می‌گیرد، در هر شهر بسته به موقعیت جغرافیایی، ارتفاع و توپوگرافی منطقه تفاوت دارد. در برخی شهرها، مانند تبریز، ارتفاع لایه وارونگی حدود 150 تا 200 متر است؛ در حالی‌که در تهران این رقم تا حدود 1500 متر افزایش می‌یابد. این تفاوت به‌معنای آن است که شهرهایی با ارتفاع پایین‌تر، ظرفیت کمتری برای نگهداری و پراکندگی آلاینده‌ها دارند و آلودگی سریع‌تر به سطح زمین بازمی‌گردد. همدان نیز به‌دلیل قرارگیری در میان ارتفاعات و نزدیکی کوه، شرایطی مشابه دارد و در زمستان‌ها به‌ویژه در روزهای سرد و آرام، گرفتار وارونگی و انباشت آلاینده‌ها می‌شود.
وارونگی دمایی، به‌دلیل ماهیت اقلیمی، قابل حذف نیست، اما می‌توان با کنترل منابع تولید آلودگی، اثرات آن را کاهش داد. سیاست‌ها از مقابله پس از شکل‌گیری آلودگی به پیشگیری از تولید آلودگی در مبدأ تغییر یافته است. در منابع متحرک، استفاده از خودروهایی با مصرف سوخت کمتر، مجهز به فناوری‌های کاهش آلایندگی و تعویض منظم کاتالیز کانورتور، در کاهش حجم آلاینده‌ها نقش مهمی دارد.
در بخش منابع ثابت، مسیر حرکت به‌سوی استفاده از فناوری‌های نوین و تولید پاک است؛ فناوری‌هایی که اساساً آلودگی ایجاد نمی‌کنند یا میزان آن را به حداقل می‌رسانند. پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها باید از مصرف سوخت‌های سنگین مانند مازوت دوری کنند و به سوخت‌های گازسوز و فرآیندهای به‌روز دست یابند. صنایع بزرگ ازجمله فولاد نیز نیازمند جایگزینی فناوری‌هایی هستند که مصرف آب و انرژی پایین‌تری دارند و پساب و پسماند کمتری تولید می‌کنند. چنین رویکردی نه‌تنها از آلودگی هوا می‌کاهد، بلکه از فرسایش منابع طبیعی و آلودگی خاک و آب نیز جلوگیری می‌کند.
یکی از اصول اساسی در مدیریت آلودگی به‌ویژه در شهرهایی که شرایط اقلیمی آن‌ها زمینه‌ساز وارونگی دمایی است، الزام به کاهش آلاینده‌ها تا حد ممکن است؛ در چنین مناطقی، ازجمله دشت همدان، لازم است برای هر نوع آلاینده، اعم از آلودگی هوا، پسماند یا پساب، راهکارهایی عملی در نظر گرفته شود تا میزان آلودگی به پایین‌ترین سطح ممکن برسد و خروجی‌ها با استانداردهای زیست‌محیطی مطابقت داشته باشند.
وارونگی دمایی یکی از پدیده‌های طبیعی و اجتناب‌ناپذیر در فصول سرد سال است. این پدیده هنگامی رخ می‌دهد که دمای هوای لایه‌های بالایی کمتر از لایه‌های سطحی نباشد و در نتیجه، هوای آلوده قادر به صعود و پراکندگی نباشد. در این شرایط، ارتفاع لایه وارونگی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد؛ هرچه این ارتفاع پایین‌تر باشد، آلاینده‌های منتشرشده از سطح زمین به‌راحتی در همان محدوده محبوس می‌شوند و بازگشت آن‌ها به سطح زمین، خطرات بیشتری برای سلامت ساکنان به‌همراه دارد.
اگر پدیده وارونگی هوا ادامه پیدا کند، کیفیت زندگی و سلامت مردم به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد. به همین دلیل، کنترل آلودگی در منابع ثابت (مثل کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها) و منابع متحرک (مثل ماشین‌ها) کاملاً ضروری است.
در کارهای کنترلی، باید هدف اصلی ما این باشد که میزان آلایندگی را به کمترین حد ممکن برسانیم. تمام پروژه‌های جدید شهری و صنعتی باید با این هدف طراحی شوند که تولید آلودگی را به حداقل برسانند.
با این حال، مسئله آلودگی هوا تنها به فناوری‌های کنترل آلاینده محدود نمی‌شود؛ بلکه به ساختار فضایی و ظرفیت زیست‌محیطی هر شهر نیز وابسته است. در بسیاری از نقاط کشور، نظام آمایش سرزمین هنوز به‌صورت کامل اجرا نشده و در نتیجه، استقرار صنایع بدون توجه به توان اکولوژیکی مناطق انجام شده. در مواردی، تراکم بالای واحدهای صنعتی در یک شهر فراتر از ظرفیت قابل‌تحمل محیط زیست آن منطقه است؛ در نتیجه، حتی با انجام اقدامات کنترلی پیشرفته، باز هم مشکلات زیست‌محیطی پابرجا خواهد ماند.
برای حل ریشه‌ای این مسئله، برنامه‌ریزی بلندمدت و اصلاح پراکندگی جغرافیایی صنایع ضرورت دارد. باید بخشی از واحدهای صنعتی از مناطقی که از توان زیست‌محیطی پایین‌تر برخوردارند، به محل‌هایی با ظرفیت بالاتر انتقال داده شوند تا تعادل میان تولید، توسعه و پایداری بوم‌شناختی برقرار شود. تنها از طریق این رویکرد می‌توان سهم هر شهر را در تولید آلودگی با توان تحمل زیست‌محیطی آن متوازن کرد و به کیفیت هوای مطلوب و توسعه پایدار شهری دست یافت.
*راهکارهای نوین و کم‌هزینه‌ای مانند تشویق به گسترش سیستم‌های گرمایش مرکزی محله‌ای یا تعاونی‌های انرژی‌های تجدیدپذیر (مانند پنل‌های خورشیدی گرمایشی) چقدر برای همدان عملیاتی و مؤثر است؟ موانع اصلی اجرای آن چیست؟
منابع تجدیدپذیر شامل انرژی خورشیدی، انرژی باد و حتی استفاده از انرژی زیستی حاصل از پسماندهای کشاورزی و کود دامی هستند. این منابع در بسیاری از نقاط جهان با موفقیت به‌کار گرفته شده‌اند و در همدان نیز از نظر اقلیمی قابلیت اجرا دارند.
وجود تابش مناسب خورشید در بخش زیادی از روزهای سال و وزش باد در فصول مختلف، بستر مطلوبی برای نصب سامانه‌های خورشیدی و بادی فراهم می‌کند. از سوی دیگر، فناوری‌های بهره‌برداری از انرژی‌های پاک در دسترس هستند و در صورت برنامه‌ریزی و حمایت هدفمند، اجرای آن‌ها در مقیاس شهری یا محله‌ای کاملاً ممکن است.
با این حال، موانعی جدی نیز در مسیر پیاده‌سازی این طرح‌ها وجود دارد. یکی از چالش‌های اصلی، نوع سیاست‌گذاری در مصرف انرژی و نحوه توزیع سوخت‌های فسیلی است.
طی دهه‌های گذشته، گاز طبیعی به‌عنوان سوخت «پاک» و جایگزین مناسب برای سوخت‌های مایع معرفی شد و در نتیجه گازرسانی شهری به اغلب مناطق کشور گسترش یافتاما مشکل این است که استفاده گسترده از گاز در مقیاس خانگی و صنعتی، خود به تولید آلودگی منجر شده است.
در واقع، گاز طبیعی نیز به‌طور کامل «سوخت بی‌اثر» نیست؛ زیرا در ترکیب آن ناخالصی‌هایی مثل گوگرد وجود دارد که در فرآیند سوختن به تولید آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق و اکسیدهای نیتروژن منجر می‌شود.
از سوی دیگر، استفاده پراکنده از گاز در منازل، موتورخانه‌ها و صنایع کوچک عملاً باعث افزایش حجم کلی آلودگی در شهر شده در حالی که می‌توانست با سیاست‌گذاری متفاوت، همین گاز در نیروگاه‌ها مصرف شود تا برق پاک تولید و انرژی حاصل در مصارف خانگی استفاده شود. به این ترتیب، انتشار آلاینده‌ها تنها در یک نقطه (نیروگاه) متمرکز می‌شد و کنترل آن از طریق فیلترها و سیستم‌های تصفیه هوا بسیار آسان‌تر بود.
در نتیجه، اگرچه فناوری استفاده از سامانه‌های محله‌ای گرمایش مرکزی و انرژی‌های تجدیدپذیر مانند برق خورشیدی یا سیستم‌های حرارتی خورشیدی هم‌اکنون در دسترس است، اما موانع اصلی بیشتر در سطح مدیریتی و اقتصادی قرار دارند؛ ازجمله سیاست‌های یارانه‌ای نادرست در قیمت سوخت، نبود حمایت مالی برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و ضعف در آگاهی عمومی نسبت به مزایای بلندمدت این فناوری‌ها.
با رفع این موانع و حمایت از سرمایه‌گذاری‌های کوچک محلی، می‌توان بخش مهمی از گرمایش شهری را از طریق انرژی‌های پاک تأمین کرد. اجرای چنین طرح‌هایی نه‌تنها آلودگی هوا را کاهش می‌دهد، بلکه وابستگی به سوخت‌های فسیلی را نیز کم می‌کند و به سمت توسعه پایدار انرژی در شهرهایی مانند همدان گام بزرگی به‌شمار می‌آید.
*آیا مطالعه جامعی درباره الگوی مصرف سوخت در خانوارهای کم‌درآمد همدان انجام شده؟ بهترین راه برای ترغیب یا توانمندسازی این خانواده‌ها به انتقال از سوخت‌های آلاینده (نفت، گازوئیل) به گاز یا سیستم‌های پاک بدون تحمیل هزینه سنگین بر آن‌ها چیست؟
هرچند تاکنون مطالعه جامع و ملی در زمینه گسترش سامانه‌های خورشیدی در سطح خانوار انجام نشده، اما در برخی مناطق کشور حرکت‌هایی محلی و خودجوش در این زمینه شکل گرفته است. این تجربه‌ها، به‌ویژه در شهرها و روستاهایی که از تابش خورشید بالایی برخوردارند، نتایج مثبتی داشته و قابلیت توسعه گسترده را نشان می‌دهد.
در حال حاضر، بخش بزرگی از شهرهای ایران میزان بالایی از روزهای آفتابی در طول سال دارند؛ عاملی که در عصر گرمایش زمین، نه‌تنها چالش اقلیمی محسوب می‌شود بلکه می‌تواند به فرصت تبدیل شود. با فراهم کردن حمایت‌های دولتی و تسهیلاتی مانند وام‌های کم‌بهره می‌توان خانوارها را تشویق به نصب پنل‌های خورشیدی کرد تا انرژی مورد نیاز خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین کنند.
این سامانه‌ها علاوه بر تأمین انرژی مصرفی، این امکان را فراهم می‌سازند که مازاد تولید برق به شبکه سراسری فروخته شود. چنین سیاستی نه‌تنها موجب کاهش فشار بر شبکه ملی برق خواهد شد، بلکه برای خانوارها، به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌درآمد، می‌تواند به منبع درآمدی پایدار تبدیل شود.
هرچند اجرای این طرح‌ها در سطح ملی به‌صورت رسمی و سازمان‌یافته هنوز آغاز نشده، اما نمونه‌هایی از آن در برخی شهرها و روستاهای کشور مشاهده می‌شود. برای مثال، در تعدادی از روستاهای استان اصفهان طرح‌های خودجوش مردمی برای نصب پنل‌های خورشیدی اجرا شده. این طرح‌ها بدون حمایت مستقیم دولتی و بر پایه دانش و اقدام محلی شکل گرفته‌اند، اما نتایجشان نشان می‌دهد که اگر چنین سیاست‌هایی با هدایت و پشتیبانی نظام‌مند دنبال شوند، قابلیت گسترش به سراسر کشور را خواهند داشت.
شرایط اقلیمی کشور برای بهره‌گیری از انرژی پاک بسیار مطلوب است؛ بنابراین با برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری هدفمند، امکان توسعه مدل‌های مشارکتی خانوادگی و محلی در بخش انرژی خورشیدی وجود دارد، مدل‌هایی که علاوه بر کاهش آلودگی زیست‌محیطی، موجب تقویت اقتصاد خانوار و تحقق عدالت انرژی خواهند شد.
*فناوری‌های نوین پایش (حسگرهای کم‌هزینه ذرات) و مدل‌سازی پراکنش آلودگی در شهرهای متوسطی مثل همدان چقدر می‌تواند به شناسایی دقیق کانون‌های آلاینده داخلی شهر (حتی در سطح محله) کمک کند؟ آیا داده‌های موجود چنین تحلیلی را ممکن می‌سازد؟
مدل‌سازی آلودگی هوا یکی از ابزارهای اصلی برای شناخت و مدیریت کیفیت هوای شهری است. در بسیاری از شهرهای بزرگ، نصب گسترده دستگاه‌های سنجش آلودگی به‌دلیل هزینه زیاد، نیاز به زیرساخت‌های فنی و محدودیت فضا، کار آسانی نیست. بنابراین، استفاده از مدل‌های شبیه‌سازی آلودگی هوا می‌تواند راه‌کاری علمی و مؤثر برای ارزیابی وضعیت واقعی آلودگی در سطح شهر باشد.
مدل‌های پیشرفته کیفیت هوا نه‌تنها غلظت آلاینده‌ها در نقاط مختلف شهر را تخمین می‌زنند، بلکه با استفاده از داده‌های اقلیمی مانند سرعت و جهت باد، دما، رطوبت و ارتفاع لایه وارونگی، می‌توانند مشخص کنند که تا چه ارتفاعی آلاینده‌ها قابلیت صعود دارند و در چه محدوده‌ای احتمال انباشت وجود دارد. از این طریق، می‌توان درک دقیقی از الگوی انتشار و پراکندگی آلاینده‌ها را به‌دست آورد.
یکی از مزایای بزرگ مدل‌سازی این است که علاوه بر توصیف وضعیت فعلی آلودگی، می‌تواند منابع آلوده کننده را نیز تا حد زیادی مشخص کند. این منابع شامل منابع ثابت (مثل کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها، صنایع و سیستم‌های گرمایشی خانگی که سوخت فسیلی استفاده می‌کنند) و منابع متحرک (مثل خودروها و ماشین‌آلات شهری) هستند. به این ترتیب، مدل نقش یک ابزار تشخیصی اولیه را ایفا می‌کند؛ اما برای حل کامل مشکل، نمی‌توان تنها به نتایج مدل‌سازی تکیه کرد.
پس از شناسایی وضعیت آلاینده‌ها و منابع آن‌ها، باید وارد مرحله‌ کنترل فعال شویم. کنترل منابع آلاینده مهم‌ترین بخش چرخه‌ مدیریت کیفیت هوا است. در حوزه‌ منابع ثابت، کاهش آلودگی از طریق به‌کارگیری فناوری‌های نوین، ارتقای فرایندهای صنعتی و استفاده از فناوری تولید پاک امکان‌پذیر است. در این رویکرد، کاهش انتشار در منبع انجام و بدین‌ترتیب مشکل، پیش از وقوع، مهار می‌شود.
در مورد منابع متحرک نیز به‌روزرسانی ناوگان حمل‌ونقل شهری و استفاده از خودروهایی که مصرف سوخت پایینی دارند و استانداردهای جهانی را رعایت می‌کنند، از محورهای اصلی کنترل محسوب می‌شود. اجرای استانداردهای یورو 4، یورو 5 یا بالاتر، کاهش شدید انتشار گازهای آلاینده را دربر دارد. چنین رویکردی باعث می‌شود مصرف انرژی و سوخت فسیلی کاهش یابد و خروجی آلاینده‌ها از نظر نوع و مقدار به حداقل برسد.
*نقش سازمان‌های مردم‌نهاد و پویش‌های آگاه‌سازی محلی در کنار اقدامات حکومتی برای کاهش آلودگی هوا چیست؟ آیا نمونه موفقی از همکاری مؤثر سازمان‌های مردم‌نهاد با دستگاه‌ها در آموزش، پایش مردمی یا ارائه مشوق‌های اجتماعی برای کاهش مصرف سوخت در همدان یا شهرهای مشابه سراغ دارید؟
سازمان‌های مردم‌نهاد در سراسر جهان به‌عنوان بازوی اجتماعی و فرهنگی دولت‌ها، نقش مؤثری در ارتقای آگاهی عمومی، فرهنگ‌سازی و نظارت بر اجرای اصول زیست‌محیطی ایفا می‌کنند. درواقع، تجربه کشورهای پیشرفته نشان داده که بدون مشارکت مردمی سازمان‌یافته، اجرای سیاست‌های محیط‌زیستی کارآمد دشوار خواهد بود.
البته شرط اثرگذاری واقعی این نهادها، استقلال از منافع شخصی و مالی است. اگرچه در گذشته در برخی نقاط کشور، گروه‌هایی با شعار حفاظت از محیط زیست تشکیل شدند، اما در ادامه فعالیت آن‌ها گاه از مسیر اصلی خود منحرف شد و بیشتر به‌دنبال منافع اقتصادی یا سازمانی رفتند؛ موضوعی که اعتماد عمومی به این نهادها را تا حدی کاهش داد. بااین‌حال، الگوهای موفق جهانی نشان می‌دهد که نقش سازمان‌های مردم‌نهاد نه‌تنها قابل‌احیا، بلکه از ارکان اصلی در پایداری زیست‌محیطی است.
نمونه‌ برجسته‌ آن در کشور آلمان مشاهده می‌شود که این سازمان‌ها برخاسته از بطن جنبش‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی، توانسته‌اند نقشی تعیین‌کننده در سیاست‌گذاری ملی ایفا کنند. این جریان اجتماعی و سیاسی حتی در دهه‌های گذشته، در تصمیمات مهم زیست‌محیطی مداخله‌ مثبت داشته‌اند. به‌عنوان نمونه، هنگامی که دولت آلمان قصد داشت پسماندهای نیروگاه‌های هسته‌ای را در کپسول‌های غیرقابل نفوذ قرار داده و در اعماق اقیانوس‌ها رهاسازی کند، فشار و پیگیری همین جریان‌های مردم‌نهاد بود که موجب شد این طرح متوقف شود. چنین تجربه‌هایی بیانگر قدرت فرهنگ‌سازی و کنترل اجتماعی از طریق نهادهای مردمی آگاه و مستقل است.
در ایران نیز طی تقریباً بیست سال گذشته، سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) محیط زیستی به‌صورت پراکنده در استان‌های مختلف، به‌ویژه تهران و اصفهان، شکل گرفته‌اند. با این حال، فعالیت این نهادها در سال‌های اخیر نسبت به گذشته ضعیف‌تر شده است و ما به ندرت شاهد جنبش‌های گسترده یا برنامه‌های آموزشی مؤثر از سوی آن‌ها هستیم. در حال حاضر، اطلاعات دقیقی درباره وجود چنین سازمان‌هایی در دست ندارم.
*گام‌های استوار به‌سوی هوای پاک در همدان
همدان به‌واسطه‌ اقلیم سرد و پدیده‌ وارونگی دما در زمستان، با تمرکز آلاینده‌های انسانی روبه‌روست. منشأ اصلی این آلودگی، منابع متحرک و احتراق ناقص سوخت خودروها است؛ مشکلی که با توزیع سوخت استاندارد یورو و اعمال محدودیت هوشمند تردد قابل کنترل است. در چنین شرایطی، توسعه‌ ناوگان حمل‌ونقل عمومی پاک نقش کلیدی دارد. شهرداری می‌تواند با افزایش خطوط و اتوبوس‌ها، کاهش زمان توقف و اجرای طرح‌های تشویقی همچون رایگان‌سازی حمل‌ونقل عمومی در روزهای آلوده، شهروندان را از خودروهای شخصی به سمت رفتار سبز هدایت کند.
همدان اگر سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های وسایل نقلیه برقی و هیبریدی را آغاز کند، می‌تواند الگویی موفق برای مدیریت زیست‌محیطی در شهرهای سرد کشور شود. استمرار این مسیر با همراهی مردم و نظارت دقیق نهادهای مسئول، نویدبخش آینده‌ای است که در آن این شهر تاریخی، در چهار فصل سال نفس سالم‌تری خواهد کشید.

شهره کرمی