یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد شرایط ژئوتکنیکی شهر همدان، وجود شبکه‌ای از قنات‌ها است. محدوده و حریم فعلی شهر همدان دربرگیرنده صدها متر و یا به تعبیری چند ده کیلومتر قنات است که طی سالیان دراز و به‌تدریج به قصد تأمین آب حفر شده‌اند و گاه به علل مختلف ازجمله ریزش و لزوم ایجاد مسیرهای انحرافی، دارای مسیرهای متعدد اصلی و فرعی و انحرافی در کنار یکدیگر هستند.

قنات یکی از قدیمی‌ترین و اقتصادی‌ترین روش‌های استخراج آب‌های زیرزمینی است که همواره در ساخت سکونت‌گاه‌ها و درنتیجه پیدایش تمدن‌های بشری نقشی اساسی داشته است.

حفر بی‌رویه چاه، عدم توجه به اجرا شدن عمل لایروبی، اجرای برنامه‌های عمرانی از قبیل احداث شهرک‌ها، معابر بدون توجه به وجود قنات‌ها و خشک‌سالی، ازجمله اتفاقاتی هستند که باعث خشک شدن یا مرگ قنات‌ها می‌شوند؛ اما این تنها تهدیدی نیست که قنات‌ها را به کام مرگ می‌‌کشاند.

برخی اتفاقات ازجمله ورود فاضلاب شهری و خانگی به داخل قنات‌ها نیز باعث تخریب کیفی می‌شوند. درحال حاضر بخش قابل توجهی از قنات‌های شهر همدان با این معضل دست به گریبان‌ هستند، دراین‌بین می‌توان به قنات‌های منطقه جولان که اهمیت بالایی دارند، اشاره کرد که امروزه به‌خاطر ورود پسماندها و پساب‌های خانگی و شهری به داخل آن، کیفیت آب خود را از دست داده و حتی در برخی مواقع با کور شدن مسیر قنات با هربار بارندگی در پی ساخت‌وساز مساکن بر روی رشته‌های اصلی و فرعی این منابع آبی، بالازدگی آب در این مناطق خود به معضلی بزرگ تبدیل می‌شود.

بر این اساس طی سال‌های اخیر بارها و بارها به انحای مختلف با متولیان امر ازجمله مدیر بحران شهرداری گفت‌وگو کرده و خواهان رسیدگی به وضعیت قنات‌های سطح شهر شدیم که در آخرین صحبت‌ها خبر از عقد قرارداد با دانشگاه بوعلی سینا ابن‌سینا برای طراحی ربات قنات‌نورد شد؛ اما گویی طی چند ماه اخیر حوزه رسیدگی به مباحث قنوات به معاونت عمرانی و فنی و زیربنایی منتقل شده است و مدیری مجزا برای قنوات درنظر گرفته‌اند، بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی را با اکبر تنهایی، مسئول قنوات شهرداری همدان و نیز علی‌اصغر سمساریزدی، پژوهشگر در زمینه دانش بومی آب ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مسئول قنوات شهرداری همدان با بیان اینکه چیزی حدود دو ماه است که مباحث مرتبط با حوزه قنوات به معاون فنی و عمرانی شهرداری منتقل شده است، گفت: طی چند هفته اخیر نقشه‌های موجود پیشین مورد بررسی قرار گرفت، از وضعیت حال و گذشته قنوات اطلاعاتی را کسب کردیم تا در پی آن برنامه‌ریزی لازم صورت پذیرد.

اکبر تنهایی افزود: بر این اساس مکاتبات لازم با مناطق چهارگانه شهرداری صورت پذیرفت تا هرآنچه از اطلاعات و نقشه‌های قنوات طی پنج سال گذشته داشته‌اند را برای ما ارسال کنند.

وی با بیان اینکه یقیناً قنات‌ها بر اثر بارندگی‌ها و ساخت‌وسازها و غیره نیازمند لایروبی، بازسازی و ترمیم هستند، تشریح کرد: در مکاتبات و جلساتی که با شهرداری‌های مناطق چهارگانه داشته‌ایم، نقشه‌های پیشین را به آن‌ها ارائه داده و خواسته‌ایم تا نقشه‌های جدید را نیز به داشته‌های قبلی بیفزایند.

تنهایی با اشاره به اینکه خوشبختانه پیرو مکاتبات انجام‌شده یکی از شهرداری‌ها نقشه و اطلاعات جدید را به معاونت فنی و عمرانی ارسال و نقشه‌های موجود را در راستای برنامه‌ریزی برای رفع مشکلات قنوات دریافت کرده است و دیگر مناطق نیز به‌صورت تدریجی درحال ارسال اطلاعات هستند، عنوان کرد: درواقع داشته‌های پیشین و نقشه‌های جدید پنج سال گذشته که از مناطق جمع‌آوری می‌شوند، بستر برای برنامه‌ریزی در حوزه سامان‌دهی قنوات و درعین‌حال تصمیم‌سازی درخصوص عقد قرارداد با دانشگاه بوعلی‌سینا در بحث بهره‌مندی از ربات قنات‌نورد خواهد بود.

وی با بیان اینکه طی دو هفته اخیر با مسئولان دانشگاه بوعلی‌سینا در حوزه طراحی ربات قنات‌نورد جلسه‌ای برگزار کردیم، عنوان کرد: پیش از انتقال مسئولیت قنوات به معاونت عمرانی شهرداری توسط مدیریت بحران با دانشگاه بوعلی‌سینا (طرف قرارداد) یک‌سری مراحل مقدماتی (پیش‌قرارداد) تنظیم شده و برخی شاخص‌ها نیز به‌عنوان پیوست در این پیش‌قرارداد مدنظر قرار گرفته بود.

مسئول قنوات شهرداری ادامه داد: با توجه به ضرورت و اهمیت موضوع قرار شد مسئول قراردادهای معاونت عمرانی مطالعه‌ای بر روی پیش‌قرارداد تنظیم‌شده داشته و درعین‌حال یک جلسه داخلی درخصوص چگونگی این قرارداد برگزار کرده و درنهایت با دانشگاه بوعلی‌سینا برای طراحی و ساخت این قنات‌نورد به توافق نهایی برسیم.

تنهایی با اشاره به اینکه ربات قنات‏نورد قرار است ما را در مسیر شناسایی قنوات یاری کند، ابراز کرد: این ضرورت از آنجا نشأت می‌گیرد که قنات‌های همدان متفاوت از قنات‌های موجود در دیگر شهرها هستند.

وی با بیان اینکه اغلب قنات‌ها در دیگر شهرها دارای یک نقطه شروع و یک نقطه پایانی است، عنوان کرد: مشکل این است که قنات‌های همدان این‌گونه نیستند، بلکه به چند دسته متفاوت تقسیم می‌شوند.

مسئول قنوات شهرداری همدان ادامه داد: با توجه به شرایط توپوگرافی و شیب‌دار بودن اراضی همدان، برخی از قنات‌های موجود در این شهر برای جمع‌آوری آب‌های سطح احداث و برخی نیز برای مصارف شرب طراحی و اجرا شده‌اند، به‌گونه‌ای که در مواردی شاهد طول و عمق 30 تا 40 متری یک قنات هستیم، اما در برخی دیگر طول قنات به یک‌هزار متر هم می‌رسد.

تنهایی با اشاره به اینکه به‌زعم بنده برخی از قنات‌های با طول اندک برای آبیاری تعدادی باغ در یک منطقه بنا به نیاز احداث شده‌اند، افزود: اغلب قنات‌ها که در هسته مرکزی (جولان، باباطاهر) شهر همدان طراحی و ساخته شده‌اند، دارای مصارف شرب و کاربردی توسط خانوارها بوده‌اند.

وی با بیان اینکه متأسفانه درحال حاضر قنات‌های هسته مرکزی شهر به‌دلیل وارد کردن فاضلاب به داخل آن‌ها (70 درصد به فاضلاب تبدیل شده‌اند) و نیز ساخت‌وسازهای جدید به یک معضل تبدیل شده‌اند، عنوان کرد: درنظر بگیرید در ساخت‌وسازهای جدید اغلب ساختمان‌ها دارای طبقات منفی هستند که این مهم یقیناً قنات‌های موجود در بستر را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

تنهایی با بیان اینکه بیش از یک‌هزار قنات در شهر همدان وجود دارد، گفت: بر این اساس به دنبال آن هستیم که از طریق ربات قنات‌نورد چند قنات شاخص را بررسی کرده و از اطلاعات آن‌ها برای سامان‌دهی دیگر قنات‌ها در بخش‌های مختلف چون طول مسیر، چگونگی سرچشمه‌ها و غیره بهره ببریم.

وی با اشاره به اینکه طی چند سال اخیر در برخی قنات‌ها شاهد نوکنی و کپل‌گذاری بوده‌ایم، اذعان کرد: متأسفانه در برخی موارد شاهد ریزش قنوات بوده و یا اینکه در آن‌ها نیازمند تغییر مسیر هستیم و حتی در برخی موارد هیچ اطلاعاتی از آن‌ها در دسترس نیست، بنابراین امید است طی ماه‌های آتی بتوانیم از طریق ربات قنات‌نورد اطلاعات بهتری درخصوص شناسایی قنات‌ها به‌دست بیاوریم.

یک پژوهشگر دانش بومی آب نیز با بیان آنکه یقیناً در شهری همچون همدان وجود یک‌هزار رشته قنات قابل تردید است، گفت: یقیناً برای مشخص شدن تعداد واقعی قنات‌ها می‌بایست به مستندات محققین دراین‌باره استناد کرد.

علی‌اصغر سمساریزدی افزود: قنات‌ها را می‌توان در سه بخش قنات‌های کوهستانی و دشتی‌های نیمه‌کوهستانی و دشتی مورد بررسی قرار دارد.

وی با تأکید بر اینکه برخی از قنات‌ها نیز در دامنه کوهستان حادث ‌شده‌اند که قنات‌های همدان (دامنه الوند) نیز از این‌دست محسوب می‌شوند، گفت: در بخش‌های قنات‌های دشتی می‌توان به قنات‌های دشت رفسنجان، مشهد و اردکان اشاره کرد.

این پژوهشگر با بیان آنکه یقیناً قنات‌های همدان که جزء قنات‌های نیمه‌کوهستانی به حساب می‌آیند نیازمند مراقبت‌های خاصی هستند، اذعان کرد: بازهم می‌توان برای قنات‌های همدان تقسیم‌بندی دیگری را نیز درنظر گرفت؛ قنات‌هایی که در حوزه و داخل شهر قرار دارند و قنات‌هایی که در روستاها و بیرون شهر قرار گرفته‌اند.

سمساریزدی با تأکید بر اینکه اغلب قنات‌های که در روستاها وجود دارند و روستاهای همدان نیز از این ظرفیت یقیناً برخوردار است توسط سهام‌داران و با حمایت سازمان جهاد کشاورزی مرمت، احیا، بازسازی و لایروبی می‌شوند، گفت: اما متأسفانه قنات‌ شهرها این‌روزها از مدار بهره‌برداری خارج شده و اراضی آن‌ها تغییر کاربری داده و به اراضی شهری و مسکونی بدل شده‌اند.

وی ادامه داد: با خارج شدن قنات‌ها از مدار بهره‌برداری، متأسفانه متصدیان، مالکین و بهره‌برداران قنات‌ها نیز توجه لازم را به آن‌ها نداشته و به‌تدریج از حیز بهره‌برداری خارج می‌شوند که تعدادی از قنات‌های همدان نیز چنین سرانجامی را درک کرده‌اند.

این پژوهشگر دانش بومی آب با تأکید بر آنکه نمی‌توان از شهرداری به‌تنهایی انتظار داشت که به کلیه قنات‌های سطح شهر رسیدگی کند، اظهار کرد: این عدم امکان از آنجا نشأت می‌گیرد که مباحثی همچون شناسایی، مرمت و لایروبی قنات‌ها هزینه بسیار بالایی را می‌طلبد که یقیناً از توان شهرداری خارج است.

سمساریزدی افزود: برای نمونه احیا و بازسازی یک رشته قنات قاسم‌آباد که حتی در حوزه قنات‌های شهری نیز قرار ندارد و بیشتر در حاشیه شهر همدان قرار گرفته، طی پنج سال گذشته هزینه گزافی را دربرداشته است.

وی ادامه داد: بهترین راه حل در راستای سامان‌دهی قنات‌ها این است که طی گام نخست در مورد قنات‌های شهری در شهری همچون همدان که از پیشینه بالایی در حوزه قنات بهره‌مند بوده و این قدمت را می‌توان در کتب تاریخی نیز یافت و حتی در یک مقطع تاریخی آب کل شهر همدان از طریق این سیستم تأمین می‌شده است، متولیان امر (شهرداری، میراث فرهنگی، معاون عمرانی استانداری و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی) نسبت به تدوین طرح جامع شناسایی قنوات اقدام کنند.

سمساریزدی با تأکید بر اینکه در طرح مذکور می‌بایست علاوه‌بر شناسایی قنات‌ها به همراه مسیرهای عبوری آن‌دسته از قنات‌هایی که در اولویت بهره‌برداری و استفاده در بخش‌های مختلف کشاورزی و آبیاری فضای سبز قرار دارند از سوی مسئولان در صف نخست احیا و بازسازی قرار داده شوند، عنوان کرد: درخصوص مشکل ورود فاضلاب به برخی قنات‌ها نیز باید بگویم در شهری که از زیرساخت و شبکه فاضلاب برخورد است، این اتفاق قابل باور نیست.

وی ادامه داد: درصورت مشاهده چنین مواردی می‌بایست راهکار متناسبی برای رفع معضل مذکور اندیشیده شود.

* قنات‌های همدان فرصت استثنایی برای مدیریت آب

این کارشناس حوزه قنات‌ها با تأکید بر آنکه وجود سیستم قنات در شهری همچون همدان به‌دلیل شرایط بارندگی مطلوب یقیناً یک فرصت استثنایی برای مدیریت آب‌های سطحی و بهره‌مندی از منابع آبی است، تشریح کرد: با این تفاسیر مطمئناً درصورت احیای قنات‌ها می‌توان از آن‌ها بهره‌برداری کرد و این درحالی است که در قنات‌های بخش فلات مرکزی اگر برنامه احیای قنات نیز به اجرا درآید، به‌دلیل بارندگی اندک امکان بهره‌مندی از قنات فراهم نیست.

سمساریزدی با اشاره به احیای قنات قاسم‌آباد به همت اهالی و دولت به‌عنوان نمونه، گفت: همچنان که دیدیم با احیا و بازسازی قنات خشک قاسم‌آباد درحال حاضر خوشبختانه این قنات فعال شده و مقدار قابل توجهی آب در آن در جریان است.

این پژوهشگر دانش بومی آب در واکنش به این سؤال که متأسفانه پایه برخی از خانه‌ها در شهر همدان بر روی حریم و یا داخل قنات قرار گرفته و یا آنکه در ساخت‌وسازهای جدید شاهد کور شدن مسیر قنات‌ها هستیم بنابراین در این زمینه آیا قانونی وجود دارد که بتوان با استناد به آن با متخلفان برخورد کرد؟ افزود: در قانون قنوات که مصوب سال 1308 بوده، برای قنات‌ها حریم تعریف و تعیین شده است.

وی ادامه داد: بر این اساس می‌بایست در بحث ساخت‌وساز‌های حوزه شهری در هر طرف قنات حریم 6 متری حفظ و در آن ساخت‌وسازی صورت نگیرد.

سمساریزدی با تأکید بر اینکه بنا به ضرورت می‌توان در این حریم معبر و یا فضای سبز شهری ایجاد کرد، گفت: این ممنوعیت بر آن اساس اعمال می‌شود که بتوان به میله چاه‌های قنات دسترسی داشت.

این پژوهشگر آب ادامه داد: حال تصور کنیم که به حریم قنات تجاوز شده و یا اینکه برحسب ساختار شهری این ساخت‌وسازها ضرورت پیدا کند، به نظر می‌رسد این مهم می‌بایست با همکاری کارشناسان میراث فرهنگی به‌صورت موردی و با هماهنگی کارشناسان سازه بررسی شده و با استحکام‌بخشی لازم صورت پذیرد تا در پی آن هم قنات در حاشیه امن قرار گیرد و هم ساختمان مورد نظر از شالوده و استحکام لازم برخورد باشد.

وی با بیان اینکه در شهر یزد درصورت مشاهده چنین مواردی ابتدا راه‌آبه قنات بازسازی و روی آن دال بتنی کار گذاشته و سپس ساختمان جدید بنا نهاده می‌شود، گفت: بنابراین می‌توان گفت راه حل برای حفظ حیات قنات‌ها با وجود ساخت‌وساز روی آن‌ها، وجود دارد؛ اما نکته قابل تأمل این است که برای همه قنات‌ها نمی‌توان نسخه یکسانی پیچید، بلکه متناسب با هر قنات باید راهکار ارائه کرد.

سمساریزدی با تأکید بر اینکه تحقیقاتی که بنده درخصوص سوابق تاریخی قنات‌های همدان داشتم بیانگر آن است که این قنات‌ها از قدمت طولانی برخوردار بوده و از آن‌ها در کتب تاریخی بسیاری یاد شده است، اذعان کرد: در این کتاب‌ها آمده است که آب به طرق مختلف از الوند به شهر همدان منتقل شده که یکی از این راه‌ها همین گالری و سیستم قنوات است.

*در طرح‌های توسعه‌ای شهر، قنات‌ها فراموش نشوند

وی ادامه داد: بنابراین انتظار می‌رود حفظ، احیا و بازسازی این قنوات که درواقع نماد قدمت شهر نیز به حساب می‌آیند، به‌عنوان یک ضرورت در دستور کار مدیران، مهندسان مشاور و طراحان قرار گیرد.

این پژوهشگر با بیان آنکه این مهم در تدوین طرح‌های شهری نیز می‌بایست مورد توجه باشد، گفت: در طرح‌های توسعه شهری توجه به قنات‌ها می‌بایست به‌عنوان یک اولویت از سوی مهندسین مشاور مدنظر قرار گیرد.