طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار از طرح‌های آماری جدید مرکز آمار ایران است که با هدف شناخت فعالیت‌ها و رفتارهای فرهنگی خانوارها و استفاده از آن برای برنامه‌ریزی‌های فرهنگی کشور طراحی شده است. این آمارگیری در سال ١٣٩٩، برای افراد ١٥ ساله و بیشتر به‌گونه‌ای طراحی شده که نتایج به تفکیک تمام استان‌ها قابل ارائه است.

در این آمارگیری به ٤٣ هزار و 700 خانوار شهری و ١٨هزار و 860 خانوار روستایی و در کل به ٦٢ هزار و 560 خانوار مراجعه شده و اطلاعات مرتبط با حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی و... افراد ١٥ ساله و بیشتر اخذ شده است.

طبق این گزارش مرکز آمار ایران، در سال ١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد ١٥ساله و بیشتر با سواد در ماه به‌طور متوسط هشت ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد که به‌عبارت‌دیگر ١٦ دقیقه و ٣٦ ثانیه در روز بوده است. از این مقدار 6 ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک ساعت و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه نشریات بوده است.

به‌طورکلی، 62.9 درصد افراد با سواد ١٥ ساله و بیشتر در سال ١٣٩٩ یک نوع مطالعه غیردرسی اعم از کتاب غیردرسی، روزنامه یا نشریه داشته‌اند. ‏54.5 درصد از افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر، در یک سال قبل از آمارگیری، مطالعه کتاب غیردرسی اعم از چاپی یا الکترونیکی داشته‌اند. 22.4 درصد از افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، روزنامه اعم از چاپی یا الکترونیکی مطالعه کرده‌اند.

8.9 درصد از افراد باسواد ١٥ ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، نشریه (چاپی یا الکترونیکی) مطالعه کرده‌اند. از 6 ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیر درسی در ماه، دو ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه قرآن و ادعیه و چهار ساعت سرانه مطالعه سایر کتب غیر درسی بوده است.

‏از افراد ١٥ ساله و بیشتر که در سال ١٣٩٩ مطالعه کتاب غیردرسی داشته‌اند، 33.2 درصد حداقل یک عنوان کتاب، 52.7 درصد دو تا چهار عنوان، 7.5 درصد پنج تا هفت و 6.5 درصد بیش از هفت عنوان کتاب مطالعه داشته‌اند.

‏نتایج آمارگیری نشان می‌دهد اولویت مطالعه افراد به ترتیب مطالعه قرآن و ادعیه، رمان و داستان‌های کوتاه بزرگ‌سالان، روان‌شناسی و تربیتی و موضوعات دینی (به‌جز ادعیه و قرآن) بوده است.

اما دراین‌بین، نگاهمان به سطح مطالعه اهالی روستا چگونه است؟

آذرماه سال گذشته بود که معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با بیان اینکه حدود 97 هزار روستا در کشور وجود دارد،‌ گفت: 94 هزار روستا زیر یک‌هزار و 500 نفر جمعیت دارند، یک‌هزار و 600 روستا جمعیت بین یک‌هزار و 500 تا دو هزار و 500 و در حدود یک‌هزار و 50 روستا جمعیت بالای دو هزار و 500 نفر دارند. نهاد کتابخانه‌ها بر اساس سیاست‌های مصوب خود در روستاهایی که دارای جمعیت بالای دو هزار و 500 نفر هستند می‌تواند کتابخانه ‌ایجاد کند.

مهدی رمضانی ادامه داد: بر این اساس عدد قابل توجهی از روستاها از داشتن کتابخانه محروم شده و هیچ‌گاه صاحب کتابخانه نمی‌شوند. برای حل این مشکل، نهاد، دو برنامه ایجاد پیشخوان کتاب و کتابخانه سیار را در دستور کار خود دارد.

وی با تصریح بر اینکه کتابخانه‌های روستایی تنها پایگاه فرهنگی روستا است و مرکز مبادلات اجتماعی محسوب می‌شود، عنوان کرد: با تغییر رویکردی که در نهاد به وجود آمده و آن تبدیل شدن کتابخانه‌های عمومی به پایگاه فرهنگی و اجتماعی است، بسیاری از خدمات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی همچون آموزش، سرگرمی، بهره‌برداری از ظرفیت کتابخانه‌ها برای ایجاد اشتغال و غیره در کتابخانه‌های روستایی با محوریت کتاب صورت می‌گیرد.

معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشو با بیان این موضوع، به افتتاح نخستین پیشخوان کتاب نهاد در هفته کتاب جاری اشاره و عنوان کرد: کتابخانه سیار با گستره خدمات‌دهی خود، بسیار اثرگذار است، این کتابخانه‌ها حتی در دوره کرونا پربازده‌ترین کتابخانه‌های عمومی هستند. در استان‌ها اگر زمینه ایجاد کتابخانه سیار پیگیری شود، اعتبارات ویژه برای تجهیز کتابخانه‌های سیار اختصاص داده می‌شود.

اما حال با این تفاسیر باید دید که وضعیت روستاهای همدان چگونه است؟ آیا در روستاهای با جمعیت مناسب توانسته‌ایم کتابخانه‌ای درخور ایجاد و در روستاهای با جمعیت کمتر وارد بحث‌های کتابخانه سیار و پیشخوان کتاب شویم یا خیر؟

در سند راهبردی و عملیاتی سه‌ساله استان همدان در خصوص توسعه و وضعیت کتابخانه‌های استان تنها به چند مورد محدود شامل تکمیل کتابخانه مرکزی (دانشگاه علوم پزشکی همدان)، تکمیل کتابخانه استاندارد اسدآباد، توسعه کتابخانه‌های عمومی شهرستان کبودرآهنگ و تکمیل کتابخانه عمومی شهدای گمنام (شماره دو) اشاره‌ شده است.

در این زمینه با تعدادی از دهیاران در روستاهای شهرستان‌های نهاوند؛ جمشید صادقی مجد؛ دهیار چولک قپانوری، یاسر سلگی؛ دهیار روستای بالاجوب، حسین ترکاشوند؛ دهیار روستای گنبد کبود، احد امیری؛ دهیار روستای توانه در شهرستان نهاوند گفت‌و‌گویی ترتیب داده شد که در ادامه متن این صحبت‌ها را می‌خوانید:

   کتابخانه نداریم

چولک قپانوری، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان نهاوند در استان همدان ایران است. این روستا در دهستان طریق‌الاسلام قرار دارد و بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385، جمعیت آن 456 نفر (132 خانوار) بوده است.

دهیار روستای چولک قپانوری نهاوند در گفت‌و‌گو با خبرنگار سرویس کافه کتاب سپهرغرب در خصوص وضعیت کتابخانه‌های این روستا مطرح کرد: متأسفانه در روستای ما کتابخانه‌ای وجود ندارد.

جمشید صادقی‌مجد با بیان اینکه جمعیت این روستا در حال حاضر، حدود 450 نفر است، اظهار کرد: روستای ما نه کتابخانه سیار دارد و نه ساختمان کتابخانه‌ای داریم.

   کتابخانه سیار یا ثابت در روستای ما وجود ندارد

بالاجوب، روستایی از توابع بخش زرین‌دشت شهرستان نهاوند در استان همدان است. این روستا در دهستان گرین قرار دارد و بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395، جمعیت آن 358 نفر (98 خانوار) بوده است.

یاسر سلگی؛ دهیار روستای بالاجوب در گفت‌و‌گو با خبرنگار سرویس کافه کتاب سپهرغرب با بیان اینکه در حال حاضر جمعیت این روستا در حدود 400 نفر است، اظهار کرد: متأسفانه در روستای ما کتابخانه‌ای به‌صورت سیار و یا ثابت وجود ندارد.

   کتابخانه‌ای جزئی داریم

گنبدکبود، روستایی از توابع بخش زرین‌دشت شهرستان نهاوند در استان همدان است و یکی از قبایل این روستا، ایل بزرگ ترکاشوند است. این روستا در دهستان گرین قرار دارد و بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395، جمعیت آن 1968 نفر (578 خانوار) بوده است.

دهیار روستای گنبد کبود با بیان اینکه یک کتابخانه روستایی داریم اما در مسجد قرار دارد، عنوان کرد: این کتابخانه جزئی است و جوانان روستا به‌دنبال مکان مناسبی برای این کتابخانه هستند.

حسین ترکاشوند با تصریح بر این موضوع، مطرح کرد: صحبت‌هایی شد تا طبقه پایین خانه معلم را کتابخانه کنیم، اما قبول نکردند.

وی با بیان این موضوع، جمعیت فعلی روستا را بیش از دو هزار و 300 نفر و بالغ‌بر 750 خانوار عنوان کرد.

   حتی کتابخانه سیار هم نداریم

توانه نام روستایی است تاریخی و پرجمعیت در جنوب غربی شهر نهاوند از استان همدان. این روستا مرکز دهستان گرین است. شغل اهالی آن کشاورزی، دامپروری و اکثراً کارگر و پیمانکار ساختمانی است.

دهیار روستای توانه در شهرستان نهاوند در گفت‌و‌گو با خبرنگار سپهرغرب با بیان اینکه این روستا جمعیت ساکنی در حدود دو هزار و 700 نفر دارد، عنوان کرد: جمعیت روستای توانه نهاوند با مهاجران به چهار هزار و 500 نفر می‌رسد.

احد امیری با تصریح بر اینکه در این روستا با این جمعیت متأسفانه کتابخانه‌ای وجود ندارد حتی به‌صورت سیار هم وجود ندارد تصریح کرد: گاهی مواقع، پایگاه، کتاب‌هایی را در اختیار مردم قرار می‌دهد که مطالعه کنند.

وی در پاسخ به اینکه آیا به‌منظور اینکه مکانی برای کتابخانه در نظر گرفته شود، تابه‌حال وارد رایزنی شده‌اید یا خیر؟ اظهار کرد: بله یک سری صحبت‌ها انجام و مکانی هم مشخص شد اما به نتیجه نرسید.

درحالی‌که جوانان و افراد تحصیلکرده بسیاری این روزها در روستاهای نهاوند ساکن هستند اما گویی جوانان این روستا همچنان باید چشم‌انتظار کتابخانه باشند.

این در حالی است که روستاها ظرفیت‌هایی پویا و پایدار هستند که اگر خدمات مناسب را به سمت آن‌ها سوق دهیم می‌توانیم گام‌های بلندی در مسیر مهاجرت معکوس برداشته و اثرات مهاجرت به شهرها را به‌شدت کاهش دهیم؛ به‌راستی این روزها با توجه به شرایط اقتصادی و مشکلات شغل‌یابی بسیاری از افراد به روستاهایشان بازگشته‌اند و از جهتی دیگر، بسیاری از جوانان روستایی این روزها تحصیل‌کرده‌اند و علاقه‌مند به مطالعه اما آیا توانسته‌ایم زمینه را برای آن‌ها مهیّا سازیم؟

در کشور حدود 25 درصد کتابخانه‌های عمومی روستایی هستند به‌نوعی که عنوان شده است؛ از مجموع سه هزار و 500 کتابخانه نهاد کتابخانه‌های عمومی، 764 کتابخانه روستایی است و از این میان 665 کتابخانه نهادی، 95 کتابخانه مشارکتی و چهار کتابخانه مستقل در روستاها فعالیت می‌کنند. از ظرفیت‌های دیگر نهاد، کتابخانه سیار است که در شروع دوره جدید مدیریت نهاد در سال 1392، تعداد 9 دستگاه کتابخانه سیار بود و امروز به 33 دستگاه رسیده است. برنامه‌ریزی نهاد کتابخانه‌های عمومی این است که این ظرفیت توسعه و گسترش یابد.

حال در این نوشتار، نگاهی به وضعیت تعدادی از روستاهای شهرستان نهاوند با جمعیت‌های مختلف انداختیم و این موضوع را مطالبه می‌کنیم که استان همدان برای روستاهای خود برنامه‌ریزی جدی در این عرصه داشته باشد؛ چه به‌صورت شبکه کتابخانه‌های روستایی، چه به‌صورت کتابخانه‌های سیار و چه‌بهتر که به‌صورت کتابخانه‌های ثابت و دائم این امر محقق شود تا در کنار توسعه فرهنگی، رونق کتابخوانی، این فرهنگ جا بیفتد و کتاب بخشی از سبد خانوارهای روستایی شود.

به‌راستی کتابخانه‌های روستایی تنها پایگاه فرهنگی روستاها هستند که می‌توانند مکانی برای ارتقای روابط و سرمایه اجتماعی و فرهنگی باشند بدین‌سان، امید است تا این روند به بحث‌های اعتباری برخورد نکند و با استفاده از طرح‌های مشارکتی بتوان اهالی روستا را نیز دخیل در این روند کرد تا با همین پتانسیل‌ها شاهد کتابخانه‌هایی از جنس بدنه روستا در مسیر اعتلای روستاهایمان باشیم.