سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : یکی از موضوعات اساسی در مبحث حفاظت خاک و آبخیزداری نقش و تأثیر پوشش گیاهی در افزایش نفوذ آب باران به خاک و کاهش میزان روان‌آب و فرسایش خاک است که در طرح‌های آبخیزداری نیز به آن توجه ویژه‌ای می‌شود.

دراین‌بین آنچه مسلم است اینکه حفظ و نگهداری خاک و جلوگیری از رخداد و تشدید فرسایش از مهم‌ترین کارکردهای اکوسیستم‌های طبیعی به حساب می‌آید این موضوع به‌ویژه در مناطق پرشیب و کوهستانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ براین اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این شماره از صفحه زیست‌بوم به نقش پوشش گیاهی در حفظ منابع آب‌وخاک گفت‌و‌گویی را با ر‌ئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

داود نیک‌کامی با اشاره به اینکه کشور ما در کمربند خشک کره زمین واقع شده و در چنین شرایطی مسلم است که میزان بارش سالانه معمولاً اندک باشد، گفت: در شرایط خشک و نیمه‌خشک بارش‌ها به‌صورت دفعی صورت می‌پذیرد و درعین‌حال دریک زمان کوتاه دوره بارش به اتمام می‌رسد.

وی افزود: حال با نگاهی به سنوات قبل مشخص می‌شود میزان بارندگی اندک نیز به‌صورت سینوسی داریم به‌طوری‌که دوره‌های کم‌بارشی را نسبت به متوسط درازمدت مشاهده می‌کنیم.

وی با تأکید براینکه اگر این نوسانات به‌صورت طولانی‌مدت تجربه شود (کسری ورود آب) منجر به تغییراتی در حوزه‌های نزول باران می‌شود، اذعان کرد: یکی از مهم‌ترین این تغییرات بحث پوشش گیاهی است.

استاد تمام آبخیزداری با اشاره به اینکه پوشش گیاهی تأثیر بسزایی در محیط‌زیست انسانی دارد گفت: یکی از اصلی‌ترین تأثیرات به کاهش فرسایش خاک از طریق تقویت پوشش گیاهی بازمی‌گردد؛ درواقع یکی از مهم‌ترین نقش‌های اصلی پوشش گیاهی حفاظت از خاک به‌عنوان بستر حیات است.

  کاهش هوموس خاک نتیجه نبود پوشش گیاهی

نیک‌کامی با اشاره به اینکه در نبود پوشش گیاهی میزان هوموس خاک و پتانسیل باروری آن کاهش‌ پیدا می‌کند ابراز کرد: در پی این اتفاق میزان رویش و تولید در خاک کم می‌شود.

این استاد تمام دانشگاه با تأکید براینکه همزمان با کاهش هوموس خاک چسبندگی ذرات آن به یکدیگر نیز کاهش می‌یابد افزود: درواقع خاک ساختار سازمانی و ساختمانی خود را تقریباً از دست داده و در نتیجه میزان ذرات پخش‌شده ریزدانه‌ها در سطح خاک افزایش، میزان نفوذ خاک کاهش و باعث افزایش میزان ضریب روان‌آب و یا هرز‌آب‌ها می‌شود.

  فرسایش خاک دو میلیارد تنی در سال

نیک‌کامی با اشاره به اینکه موارد عنوان‌شده بر افزایش میزان فرسایش خاک تأثیرگذار هستند، ابراز کرد: طبق آخرین بررسی در خصوص میزان فرسایش خاک که توسط پژوهشکده حفاظت از خاک، آب و آبخیزداری کشور انجام شده برآوردها نشان‌دهنده متوسط فرسایش 16 تنی در هکتار به‌صورت سالانه است که در سطح ملی چیزی حدود دو میلیارد تن خاک را شامل می‌شود.

وی افزود: این در حالی است که طبق منویات مقام معظم رهبری اهمیت حفظ خاک حتی از آب نیز بیشتر است؛ زیرا امکان انتقال آب وجو دارد اما امکان تجدید خاک بنا به طولانی بودن روند تشکیل آن تقریباً غیرممکن است.

  تولید یک لایه خاک 350 سال زمان نیاز دارد

این استاد حوزه آبخیزداری کشور با بیان اینکه زادآوری خاک در مدت طولانی اتفاق می‌افتد تصریح کرد: در برخی از مناطق خشک این زمان به بیش از 300 تا 350 سال به طول می‌انجامد تا یک لایه قابل مشاهده روی خاک تشکیل شود.

نیک‌کامی با اشاره به اینکه این زمان در مقام مقایسه با عمر انسان که در حال حاضر چیزی کمتر از 100 سال است تجدیدناپذیر بودن خاک را نشان می‌دهد، اذعان کرد: ارزش این منبع غیر قابل تجدیدپذیر در چنین شرایطی مشخص می‌شود.

وی با بیان اینکه یکی از تبعات خشک‌سالی تغییر شکل پوشش طبیعی منطقه است تصریح کرد: در حال حاضر به دلیل کاهش میزان بارش، تیپی از پوشش گیاهی که در دامنه‌های زاگرس حاکم است متأسفانه از حالت کلیماکس (آخرین نوع اکوسیستم است که در پایان توالی در یک منطقه استقرار می‌یابد) منطقه خارج شده و در حال مهاجرت به سمت ارتفاعات است.

این استاد تمام دانشگاه با بیان اینکه تغییر پوشش طبیعی، از بین رفتن بایو‌دایوریستی (تنوع زیستی) منطقه را در پی خواهد داشت ابراز کرد: در صورت تغییر شکل تنوع زیستی، تأثیر آن در محیط خاک، حیات‌وحش و در نهایت در رفاه اجتماعی ما انسان‌ها به‌مرور نمایان می‌شود.

نیک‌کامی با تأکید براینکه با چنین تغییراتی رفاه اجتماعی انسان در محیط، شیب منفی می‌یابد، ادامه داد: درواقع همه آنچه عنوان شد برآیندی از نتایج خشک‌سالی و در ادامه تغییر پوشش گیاهی است.

وی با تأکید براینکه خشک‌سالی بر میزان نزول باران در عرصه نیز تأثیر منفی می‌گذارد، ابراز کرد: با کاهش میزان بارشی که قبلاً به‌طور متوسط طولانی‌مدت وجود داشت، منابع آب سطحی و زیرسطحی نیز دستخوش تغییر می‌شوند.

وی با اشاره به اینکه برآیند آنچه عنوان شد تغییر در محیط‌زیست، تحول در نوع فعالیت انسان در محیط (به دلیل کاهش میزان آب در دسترس در عرصه‌ها) است ابراز کرد: تغییر نوع فعالیت، در میزان رفاه اجتماعی مردم منطقه تأثیرگذار خواهد بود؛ به‌عنوان‌مثال تغییر کشت آبی به دیم کاهش میزان تولید، درآمد و افزایش سطح زیر کشت برای درآمدزایی بیشتر را در پی دارد که نتیجه آن بازهم افزایش فرسایش خاک و کاهش راندمان تولید در عرصه خواهد بود زیرا میزان فرسایش در کشت دیم بیش از نوع آبی است.

این استاد دانشگاه، با بیان اینکه حتی برخی بنا به شرایط به دامداری روی می‌آوردند که این مهم نیز منجر به افزایش فشار دام بر عرصه‌های طبیعی و مرتعی می‌شود ابراز کرد: حتی در پی این اتفاقات شاهد مهاجرت فعالان عرصه تولید و کشاورزان به مناطق حاشیه شهرها که تبعات اجتماعی فراوانی را در پی دارد خواهیم بود.

  احیای پوشش گیاهی منوط به مطالعه و تحقیق

نیک‌کامی در پاسخ به این سؤال که در صورت تغییر پوشش طبیعی و بومی آیا جایگزین کردن گونه گیاهی جدید می‌تواند به حفظ خاک و آب کمک کند، تصریح کرد: این مهم منوط به آن است که همراه با مطالعه و بررسی انجام و در انتخاب گونه، شرایط جدید اقلیم در منطقه مد نظر قرار گیرد.

وی با بیان اینکه در حال حاضر چنین رویکردی (جایگزین کردن گونه جدید) همراه با مطالعه در کنار برخی کارهای تکمیلی موفقیت‌آمیز خواهد بود، عنوان کرد: مسئله اینجاست که طی یک دوره خشک‌سالی و تغییر فعالیت انسان بر روی عرصه نفوذپذیری آب در خاک تغییر می‌کند.

  دهه 90 وقوع دو هزار سیل در کشور

وی با بیان اینکه اگر موضوع سیل را بررسی کنیم در دهه 40 چیزی که در آمارها ثبت‌شده، نشان‌دهنده بروز 200 مورد وقوع سیل است، گفت: تأمل‌برانگیزتر اینکه این مهم در دهه‌های بعد افزایش یافت طوری که در دهه 90 بالغ‌بر دو هزار مورد سیل به ثبت رسیده است.

این استاد دانشگاه افزود: جالب‌تر اینکه با درنظر گرفتن روند بارش‌ها، شاهد کاهش آن طی سال‌های اخیر بوده‌ایم اما درعین‌حال فرسایش خاک و میزان تبخیر و تعرق افزایشی بوده است که این مهم تناقض شگرف را به ذهن متبادر می‌کند.

نیک‌کامی با بیان اینکه این روند نتیجه فعالیت‌های غیر عالمانه بر روی سرزمین است گفت: در واقع با دست‌کاری انسان و حتی برخی فعالیت‌های احیاگونه بدون مطالعه در طبیعت و کاهش پوشش گیاهی، به جای نفوذ آب در خاک شاهد آن هستیم که بر سطح زمین جریان پیدا کرده و سیل‌ها را به‌وجود آورده و از حوزه خارج می‌شوند.

این استاد تمام آبخیزداری تأکید کرد: فعالیت‌های تکمیلی به موضوع آبخیزداری بازمی‌گردد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به‌نظر می‌رسد حفظ و بهره‌برداری صحیح از منابع آب‌وخاک خصوصاً در‌ اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک ازجمله اولویت‌های مدیریتی عرصه‌های طبیعی است؛ بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی فعلی حاکم بر کشور و به‌ویژه مناطق کوهستانی انتظار می‌رود فعالیت‌های آبخیزداری و درعین‌حال کشت گونه‌های گیاهی بر اساس مطالعه و تحقیق در اولویت کاری مدیران این حوزه در راستای تقویت پوشش گیاهی به‌منظور حفظ منابع آب‌وخاک قرار گیرد زیرا چنانکه عنوان شد یکی از دلایل کاهش منابع آب زیرزمینی فرسایش خاک است که در نبود پوشش گیاهی و یا کاهش آن ایجاد می‌شود.