حسین حجت‌پناه گفت: فیلسوفان پدیدارشناس می‌گویند یک جهان طبیعی وجود دارد که قواعد فیزیک و زیست‌شناسی بر آن مترتب است و جهانی داریم که مورد درک ذهن انسان قرار می‌گیرد یعنی بین جهان ذهن انسان و جهان واقعی تفاوت وجود دارد. مثلا در زبان فارسی به محل فرود هواپیما «فرودگاه» می‌گوییم و اعراب به آن «مطار» می‌گویند یعنی دو نامگذاری بر دو مبنای متفاوت برای یک محل و هر دو نامگذاری هم درست است.

وی افزود: تفاوت فردی، ساختار ژنتیکی و ساختار اجتماعی و تفاوت روانی مهمترین دلیل تفاوت در تفاسیر مختلف از یک واقعیت هستند؛ برای مفاهمه بین‌الاذهانی بهترین راه گفت‌وگو است. فیلسوفان انسان را حیوان ناطق می‌نامند و انسانیت انسان با گفت‌وگو محقق می‌شود. این گفت‌وگو آنقدر مهم است که خدا هم آن را از انسان سلب نکرده است؛ در سوره بقره گفت‌وگو بین خدا، فرشتگان، آدم و ابلیس صورت می‌گیرد؛ خدا می‌فرماید من می‌خواهم انسان خلق کنم و فرشتگان معترض می‌شوند و خدا نمی‌گوید شما چرا پرسیدید، ولی می‌فرماید من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید و بعد از آن‌ها می‌خواهد سجده کنند و این سجده با اقناع فرشتگان یعنی به دلیل اعطای علم اسماء به انسان انجام می‌شود، ولی شیطان، رجیم می‌شود، چون بعد از گفت‌وگوی خدا سجده نکرد. اجنه نیز مانند شیطان مخالف خلقت انسان بودند، ولی خدا بدون گفت‌وگو نه رجیم و نه کریم می‌کند و هر اتفاقی بعد از گفت‌وگو رخ می‌دهد.

حجت‌پناه بیان کرد: دیوید بوهم، فیزیکدان شهیر انگلیسی - آمریکایی متوجه شده فیزیکدانان، ایده اصلی خود را در گفت‌وگو و نه آزمایشگاه به دست می‌آورند و گفت‌وگوست که دلایل اقناعی ایجاد می‌کند. همچنین مورخان تاریخ فلسفه، شروع فلسفه را از یونان باستان می‌دانند، ولی به این معنا نیست که قبل از آن فلسفیدن وجود نداشته است بلکه به این دلیل است که کتابت فلسفه با اثر «جمهور» افلاطون شروع می‌شود. او 41 کتاب دارد و شش عنوان مجعول است و جز یکی از آن‌ها شخصیت اصلی داستان، سقراط استاد افلاطون است.

وی تصریح کرد: سقراط نیز روش دیالوگی و گفت‌وگو دارد و همه فلاسفه، سقراط را نمونه و الگوی گفت‌وگو مطرح می‌کنند. همچنین در دنیای مدرن هم نظریه‌پردازانی، چون پاختین و شلر و... درباره گفت‌وگو، نظریه‌پردازی کرده‌اند. بهترین کسی که ویژگی‌های گفت‌وگو را طرح کرده هابرماس است؛ او می‌گوید گفت‌وگویی درست است که دو طرف الزاما راست و همه راست را هم بگویند و طرفین منظور همدیگر را به درستی درک کنند.

وی افزود: هابرماس به عقلانیت جامعه امروز شک دارد و هایدگر علم امروز را فاقد عقلانیت می‌داند؛ علم امروز محاسبات دقیق را دارد، ولی در درک نسبت خود با جهان، فاقد عقلانیت است و به تعبیر هابرماس جامعه امروز نسبت خود را با جهان درک نکرده و نیهیلیسم همچنان باقی است. امروز ما نیاز به زیست جهانی داریم که طرفین در آن آزادانه گفت‌وگو کنند، صادقانه صحبت کنند و سعی در مفاهمه داشته باشند گرچه ضمانت اجرا ندارد و این ضعف نظریه هابرماس است.

حجت‌پناه اضافه کرد: آنتونی گیدنز، جامعه شناس انگلیسی نیز ایده رهایی‌بخش را کنار گذاشت و از مقوله «سیاست زندگی» نام می‌برد یعنی ما نمی‌توانم ساختار اجتماعی را تغییر دهیم، ولی می‌توانیم شرایط را تغییر دهیم، البته پست‌مدرن‌ها هم که در قله آن فوکو قرار دارد می‌گوید هیچ دیالوگی نیست مگر تحت تاثیر یک گفتمان؛ در گفت‌وگو عنصر قدرت غایب و طرفین در مقام مساوی به بحث می‌نشینند، ولی گفتمان ایده‌هایی است که به ما القاء می‌شود بنابراین از منظر وی، همه گفت‌وگو‌ها تحت تاثیر قدرت است. براساس نظرات پست مدرنیسم، ظاهرا بشر نمونه موفقی از گفت‌وگو نداشته، زیرا همه گفت‌وگو‌ها مبتنی بر قدرت بوده است. به همین دلیل هنوز هم که هنوز است سقراط را استاد گفت‌وگو می‌دانند.

 حقیقت‌طلبی؛ مهمترین ویژگی گفت‌وگو

دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی با بیان اینکه اولین ویژگی گفت‌وگوی آرمانی آن است که حقیقت‌طلبانه باشد و حقیقت بر واقعیت غلبه داشته باشد، گفت: ویژگی دیگر گفت‌وگوی آرمانی زمینه برای طرح پرسش است؛ امام علی (ع) فرمودند: سَلُونِی قَبْلَ‏ أَنْ‏ تَفْقِدُونِی (از من بپرسید، پیش از آنکه مرا از دست بدهید)؛ هر حکومت، گروه، فرد، همسر و... که خط قرمز برای پرسش قائل باشد، باطل است چنانچه دادگاه تفتیش عقاید در اروپا در قرون وسطی خط قرمز برای پرسش گذاشته بود. گفت‌وگوی آرمانی نسبت به پرسش متعهد و مسئول است یعنی یا باید بگوید نمی‌دانم و اگر دلیل می‌آورد باید دلیل اقناعی بیاورد.

وی افزود: قرآن کریم فرموده است که شکست باطل، وعده قطعی قرآنی است که در آن خلافی وجود ندارد و شاخص شناخت باطل هم این است که برای پرسش خط قرمز ایجاد و یا آن را تحریف کرده و تنزل می‌دهد، برعکس حق، مسئولیت پاسخگویی دقیق و اقناعی از پرسش را برای خود احساس می‌کند. 

در سیره امام علی (ع)، یک مورد نمی‌بینیم که ایشان در برابر پرسش موضع تندی بگیرند و یا رفتار بدی داشته باشند و این روش در سیره 14 معصوم (ع) وجود دارد. امام علی (ع) در جنگ صفین، وقتی مبارزی از او درباره اختیار و جبر می‌پرسد جواب می‌دهد؛ چون پیرو علی (ع) یک شمشیر هم نباید بدون اقناع بزند؛ گفت‌وگوی آرمانی احاله به آینده ندارد.

حجت‌پناه تصریح کرد: در عیون اخبارالرضا (ع) که گفت‌وگو‌های امام هشتم بیان شده است، ایشان دنبال اقناع دیگران است؛ در همه گفت‌وگوها، امام اینطور شروع می‌کند که شما می‌پرسید یا من بپرسم در حالی که سقراط ابتدا خود پرسشگر است نه در معرض پرسش؛ امام (ع) در بیان برهان و استدلال، براهین را براساس مطالب مورد قبول طرف گفت‌وگو می‌آورد. یکی از مواردی که نشان می‌دهد یک گروه، حکومت و ساختار باطل است این است که حاضر نیست براهین خود را بر اساس مبانی گفت‌وگو کننده بیاورد.

 امام گفت‌وگو

وی با بیان اینکه نمونه چنین گفت‌وگویی را در هیچ کجای عالم در هیچ دوره‌ای نمی‌توان یافت، اظهار کرد: امام رضا (ع) امام گفت‌وگو هست و ما برای گفت‌وگو نیاز به الگو داریم، زیرا مغلطه‌ها و آفات زیادی داشته و قدرت در آن دخالت منفی کرده است. تنها الگوی موجود در این عرصه الگوی 14 معصوم و به خصوص سخنان امام رضا (ع) است.

وی اضافه کرد: امروز جامعه‌ای داریم که متاسفانه در آن امر طلاق از ازدواج پیشی گرفته و کسانی هم که زیر یک سقف زندگی می‌کنند اکثرا عادتی است و یا در طلاق عاطفی به سر می‌برند؛ براساس تحقیقات صورت گرفته میانگین گفت‌وگو و مکالمه میان زن و شوهر در تهران، 13 دقیقه است، البته بماند که این گفت‌وگو چه کیفیتی دارد و آیا عناصری از محبت دارد یا خیر؟

 چرا طلاق زیاد است؟

حجت‌پناه اظهار کرد: امروز اصلی‌ترین مشکل در خانواده‌های ایرانی نبود مهارت گفت‌وگوست؛ معتقدم اگر این مهارت در ما تقویت شود بیشتر مشکلاتمان حل خواهد شد و یا ایجاد نخواهد شد. ائمه (ع) وقتی گفت‌وگو می‌کنند روبرو و در مقابل نیستند بلکه کمک می‌کنند تا حقیقت مکشوف شود؛ اگر هدف گفت‌وگو اظهارفضل و نشان دادن برتری ما بر دیگران است، دیکتاتورترین افراد هم نمایش گفت‌وگو را دارند، ولی واقعی نیست، زیرا با اینکه نمی‌دانند و اشتباه هم می‌کنند هیچ وقت به آن معترف نیستند؛ مثل قذافی که از این نمایش‌ها زیاد داشت.

وی افزود: تفاوت ائمه (ع) با دیگران حقیقت‌جویی و صداقت در گفت‌وگوست که دیگران ندارند و یا کم دارند و هر کسی باید به فراخور این مسئله را در خود تقویت کند، اگر هدف، حقیقت است پس اشکالی ندارد ما در راه حقیقت کنار برویم؛ من با شبه روشنفکران ایرانی گفت‌وگو زیاد دارم، ولی از گفت‌وگوی صادقانه گریزان هستند، زیرا گفت‌وگوی صادقانه با ادای گفت‌وگو تفاوت دارد.

حجت‌پناه در پایان با بیان اینکه امام رضا (ع) خودشان فرمودند که اگر کسی یک بار به زیارت من بیاید من سه بار به زیارت او خواهم رفت، گفت: زائر امام (ع) لزوما کسی نیست که جسمش در مشهد حاضر شود بلکه اگر کسی دلش با امام باشد زائر است و مشمول این لطف امام (ع) خواهد بود.