وجود اینترنت در زندگی درعین‌حال که مزایای بسیاری دارد در کنار خود کژکارکردها و معایبی نیز به همره داشته اما با این حال اثرگذاری آن بر روی همه افراد یکسان نیست. به‌عنوان مثال، نمی‌توان تأثیرگذاری اینترنت بر روی نوجوانان که در مرحله هویت‌یابی و بلوغ قرار دارند و به‌راحتی محصور فضای مجازی شده و تمام کمال زندگی خود را در قالب آن در می‌آورند با سایر گروه‌های سنی مقایسه کرد.

نزدیک به یک‌چهارم کاربران اینترنت در ایران اعتیاد به اینترنت دارند و این میزان بین سنین 15 تا 18 تا سال در مقایسه با سایرین بیشتر است و بنابراین با توجه به عواقبی که اینترنت برای فرد دارد، مثل تغییر دادن سبک زندگی به‌منظور صرف زمان بیشتر در اینترنت، کاهش عمومی فعالیت بدنی، بی‌توجهی به سلامت خود در نتیجه کار با آن، اجتناب از فعالیت‌های مهم زندگی، کاهش روابط اجتماعی، نادیده گرفتن خانواده و دوستان، مشکلات مالی ناشی از هزینه‌های استفاده از اینترنت، مشکلات تحصیلی و غیره، ‌به نظر می‌رسد لازم است مسئله اعتماد به اینترنت و ابعاد آن مورد بررسی دقیق قرار گیرد.(1)

در حال حاضر بخش عظیمی از اوقات فراغت نوجوانان همچون تماشای فیلم و سریال آنلاین، گوش دادن به موسیقی، بازی‌های آنلاین، وبگردی، حضور در شبکه‌های مجازی مانند اینستاگرام، فیس بوک و توییتر و... وابسته به اینترنت است. در کنار این‌ها باید به مواردی همچون دستیابی به اطلاعات درسی و ورزشی، کلاس‌های آنلاین آموزشی را نیز اضافه کرد که وابستگی آنان به این فضا را دوچندان می‌سازد.

به عقیده اغلب روان‌شناسان نوجوانی مهم‌ترین دوره زندگی هر فردی محسوب می‌شود زیرا نخستین تجارب زندگی در این دوران رخ می‌دهد، آینده‌نگری، استقلال، انقلابی‌گری و شورش، میل به خودابرازی، عشق، پذیرش خویش، رابطه جنسی، تلاش برای ورود به دنیای بزرگسالان و حضور در اجتماع، تحصیل و شغل آینده و شکل‌گیری و تثبیت هویت در این دوران اتفاق می‌افتد. در این میان اینترنت با تأثیرگذاری بر روی افکار عمومی، ترندسازی‌ها و فراهم ساختن امکاناتی که پیش از این نیازمند حضور افراد در مکان و هزینه انرژی و وقت بود مهم‌ترین عامل اثرگذار است. در چنین شرایطی آیا زندگی نوجوانان بدون اینترنت ممکن است؟

امروزه اینترنت در شکل‌دهی به فرهنگ، هویت و باورها و ارزش‌های اجتماعی یک عنصر بسیار مهم و نقش‌آفرین است. به تعبیر گیدنز در گذشته هویت افراد و روابطشان با دیگران وابسته به فضای مادی‌ای بود که در آن زندگی می‌کردند و مکان عنصری تعیین‌کننده بود. اما در حال حاضر به‌واسطه ظهور فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، محدودیت‌های زمان و مکان از بین رفته و فرد دیگر به مکان محلی و بومی خود وابسته نیست ازاین‌رو اینترنت با ازجاکندگی زمان و مکان امکان تعامل را در هر فضا و هر زمانی برای افراد به وجود آورده است.(2)

  اینترنت لازمه زندگی دنیای امروز

از پیامدهای مثبت اینترنت می‌توان به بهبود وضعیت تحصیلی و آموزشی آنان اشاره کرد. این روزها کلاس‌های آموزشی آنلاین بسیاری برای نوجوانان تدارک دیده می‌شود که آن‌ها می‌توانند از این طریق عقب‌ماندگی‌های درسی خود را جبران کنند به‌ویژه نوجوانانی که به دلایل مختلف همچون بیماری و... ممکن است چند روزی را از فضای درس دور بمانند. علاوه برآن با استفاده از اینترنت امکان همفکری و همکاری‌های گروهی دانش‌آموزان نیز در خارج از مدرسه برای آنان فراهم می‌شود. آموزگاران با استفاده از فضای مجازی تکالیف و وظایف دانش‌آموزان را به اشتراک می‌گذارند و از این طریق زمینه مناسبی برای ارتباط والدین پرمشغله با مسئولان مدارس فراهم شده است.

همچنین نوجوانان می‌توانند با استفاده از این فضا به‌راحتی از فستیوال‌ها، جشنواره‌های علمی، کارگاه‌های درسی، تربیتی، هنری و ورزشی با خبر شوند و در کنار همه این‌ها باید فضای بی‌نهایت جست‌وجو در اینترنت را نیز افزود که با استفاده از آن افراد می‌توانند در کمترین مدت پاسخ سؤالات خویش را بیابند.

  روی دیگر سکه اینترنت

نوجوانان امروز خواه در مدرسه، خواه در خانه و یا در مسیر حرکت در محاصره رسانه‌های دیجیتـالی چون کامپیوتر، اینترنت، بازی‌های ویـدئویی، تلفـن همـراه و دیگـر وسـایل ارتبـاطی هسـتند. مـارک برنسکی نویسنده و طراح بازی‌های رایانه‌ای، کودکان و نوجوانان امروز را فرزندان رسانه دیجیتال می‌نامد. آن‌ها در دنیای دیجیتال متولد شده و کل زندگیشان را احاطه کرده است. در مقایسه با والدین آن‌ها، که از کودکی با دنیای دیجیتال آشنا نبوده‌اند، این فرزندان دیجیتال از اوایل زندگی، خـود را با فناوری انطباق داده، نیازی به راهنمـای آموزشـی جهـت اسـتفاده از تلفـن همـراه یـا دوربـین دیجیتال ندارند و بدون گوگل و ویکی‌پدیا هیچ مفهومی از زندگی ندارند.(3)

مهم‌ترین آسیب وابستگی نوجوانان به اینترنت به خطر افتادن سلامت روانی کودکان و نوجوانان است؛ وابستگی نوجوانان به اینترنت کم‌تحرکی و کم‌کاری آنان را به همراه دارد. امروزه بسیاری از والدین مجبورند برای جلوگیری از چاقی فرزندان و در پی آن مبتلا شدن به انواع بیماری‌ها همچون مشکلات قلبی و عروقی در بزرگسالی، پوکی استخوان، مشکلات تنفسی و کلیوی و... برای آنان کلاس‌های ورزشی مختلفی را تدارک ببینند این در حالی است که تا همین 10 سال پیش به‌ندرت نوجوانی مشاهده می‌شود که از اضافه‌وزن رنج ببرد.

وابستگی به فضای مجازی کودکان و نوجوانان را از جمع‌های دوستانه، بازی‌های گروهی و فعالیت‌های جمعی مناسب سن آنان جدا کرده و کم‌کم سر و کله افسردگی، انزوا، ترس از صحبت کردن و حضور در جمع، ناتوانی در برقراری ارتباط با همسالات، اضطراب، پرخاشگری و عدم عزت‌نفس در آن‌ها پیدا می‌شود. ارتباطات اجتماعی از طریق اینترنت ضعیف‌تر از ارتباط‌های واقعی است و در درازمدت به انزوای اجتماعی، افسردگی و به مخاطره افتادن سلامت روان افراد می‌انجامد. نوجوانان وابسته به اینترنت هرگز نمی‌توانند در فضای واقعی، همانند فضای مجازی خود را ابراز کنند ازاین‌رو در بزرگسالی دچار مشکل در برقراری ارتباطات شغلی، اجتماعی و عاطفی می‌شوند.

کسی که در روابط واقعی بین فردی توفیق چندانی نداشته، اکنون از طریق وب‌ها قادر می‌شود بدون آنکه چهره خود را برملا کند و هویت خود را بگوید روابط گسترده‌ای را برقرار و احساساتی از خویش بروز دهد که این امر منجر به ایجاد توهم صمیمیت می‌شود و وقتی واقعیت خارج در دنیای واقعی و نه مجازی اینترنت محدودیت‌های خود را نشان می‌دهد، واکنش‌های ناامیدانه ای را در فرد ایجاد می‌کند.(4)

از سوی دیگر این افراد با والدین و خانواده خویش کمتر وقت می‌گذرانند که برای آنان کاهش اهمیت خانواده و گسسته شدن پیوندهای خویشاوندی را به همراه دارد. ازاین‌رو افراد با کاهش احساس تعلق جمعی و احساس پذیرش اجتماعی و افزایش احساس انزوا و تنهایی مواجه می‌شوند.

در کنار موارد یاد شده باید نامحدود بودن فضای وب و امکان دستیابی به انواع صفحات غیر قانونی و مبتذل اشاره کرد که می‌توان گفت مخرب‌ترین تأثیر اینترنت محسوب می‌شود. اعتیاد نوجوانان به پورنوگرافی که برای آنان به‌سرعت اتفاق می‌افتد افتادن در دام ابتذال، سوء استفاده‌های جنسی، ابتلا به انواع انحرافات و... را نیز به همراه دارد.

پرخاشگری نیز یکی دیگر از تبعات دامن‌گیر اینترنت است که به‌وفور در میان نوجوانان مشاهده می‌شود. نوجوانی که در یک بازی رایانه‌ای دائم در حال کشتن افراد است، با روحیه پرخاشگر بزرگ می‌شود. بسیاری از این بازی‌ها به رفتار خشونت‌آمیز، افزایش ترس و افزایش رفتار ضد اجتماعی و پرخاشگری آن‌ها می‌انجامند.

  محدود کردن دسترسی نوجوانان به وب راهکار نیست

این نکته را نیز نباید از یاد برد که فضای مجازی، فضایی است که در عین داشـتن تهدیدها و محدودیت‌ها، می‌تواند فرصت‌ها و قابلیت‌های زیادی را نیز همراه داشته باشد. سیاست‌گذاران باید در درجه اول نیازهای جوانان را به‌خوبی شناسایی و در درجه دوم این فضا را به‌درستی مـدیریت کنند و به سمت تولید محتوای مناسب و سالم در قالب‌های جذاب و متناسب با ذائقه جوانان بروند. تا زمانی که به لحاظ فرهنگی، اقدامی عملی صورت نگرفته و برنامه‌ریزی مدونی برای اوقات فراغت جوانان وجود ندارد، نباید انتظار داشت که جوانان از تهدیدهای مربوط به استفاده از فنّاوری‌های جدید مصون بمانند. در نتیجه دراین‌بین سه امر ضروری است: شناخت نیازهـای جوانـان، آگاه‌سازی آنان، تدبیر و برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت آن‌ها.(5)

با توجه به آنچه در خصوص مزایا و معایب اینترنت برای نوجوانان برشمرده شد، مدارس و مراکز آموزشی باید فضاهایی را فراهم سازند تا فارغ از فضای مجازی و به‌دوراز دنیای اینترنت، تفریحات و اوقات فراغت سالم و سازنده‌تری را در اختیار نوجوانان قرار دهد. نوجوانان می‌توانند فضای خالی خود را در کتابخانه‌ها، کانون‌های پرورش فکری، محل‌های فرهنگی همچون فرهنگسراها، آموزشگاه‌های فرهنگی و هنری و... سپری کنند و همه این‌ها در حالی است که هزینه حضور در این مکان‌ها کاهش یابد و سهولت شرکت در آن‌ها برای همگان فراهم شود در غیر این صورت فضای وب با کمترین هزینه‌ای و دسترسی آسان همچنان بیشترین جذابیت را برای نوجوانان خواهد داشت.

لازم است همچنین باشگاه‌های فرهنگی ورزشی محلی، خانه‌های کودک و نوجوان، گروه‌ها و تشکل‌های دانش‌آموزی و فعالیت‌های فوق‌برنامه مدارس نیز موردتوجه خانواده‌ها و مسئولان قرارگرفته و ضمن فراهم ساختن فضایی امن برای آنان محیطی خلاق، پویا و شاد را ایجاد سازد.

منابع: (1) معیدفر، سعید حبیب پور گتابی، کرم؛ گنجی، احمد؛ (1386). مطالعه پدیده استفاده از اینترنت در بین نوجوانان و جوانان - 15 - 25 سال - شهر تهران. مجله جهان رسانه، شماره 4.

(2) گیدنز، آنتونی (1394) پیامدهای مدرنیته، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز.

(3)(5) سعدی‌پور، اسماعیل (1394) اثرات رسانه و اینترنت نوجوان‌ها با تأکید بر هویت. مجله جامعه، فرهنگ و رسانه، دوره 4 شماره 16.

(4) فیروزآبادی، علی (1382). پیامدهای اعتیاد مدرن وابستگی به اینترنت. ماهنامه گزارش، شماره 147، ص 100