سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : پدیده حاشیه‌نشینی به عنوان یکی از مهم‌ترین و جدی‌ترین معضل اجتماعی به صورت گسترده درشهرها و به ویژه در شهرهای استانها غربی است و متاسفانه رشد قارچ‌گونه این پدیده همچنان ادامه یافته به طوریکه کالبد شهر را دستخوش ناهمگونی و ناهنجاری‌های شدید کرده است به‌گونه‌ای که اغلب این مناطق از لحاظ کالبدی، اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی در سطح بسیار پایینی قرار دارد وقتی روستاها و شهرهای کوچک از امکانات کمتری برخوردار هستند و عدالت توزیعی در بخش خدمات و رونق اقتصادی و اشتغالزایی رعایت نشود به‌طور خودکار با حجمی از جمعیت مواجه هستیم که از زادگاه خود به سمت شهرهای بزرگ مهاجرت کرده و به دلیل گران بودن قیمت‌ها به ویژه هزینه مسکن حاشیه‌نشین می‌شوند، مواجه هستیم

عموما این مناطق که با عناونین مختلف از جمله سکونتگاه‌های غیر رسمی، مناطق کم‌برخوردار نامیده می‌شوند مستعد انواع آسیب اجتماعی خواهند بود و بالتبع کل شهر را تحت تاثیر کنش و واکنش خود قرار می‌دهند

پس در مطلب پیش‌رو بر آن شدیم ضمن بررسی و شناخت علل و عوامل فرایند شکل‌گیری مناطق حاشیه‌نشین به چگونگی توانمندسازی و ساماندهی این محدوده در قالب ارائه راهکارهای پیشنهادی پرداخته شود براین اساس بر آن شدیم تا گفتگویی را با محمد شیخی عضو هیئت علمی و نیز مدیر گروه آموزشی برنامه‌ریزی اجتماعی، شهری و توسعه منطقه‌ای، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبائی دراین باره تریب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی ضمن ارائه تعریفی درخصوص توانمندسازی محلات کم‌برخوردار،گفت: توانمندسازی و یا به تعبیر بهتر اقتداربخشی مردم بدین مفهوم است که به جای ارائه کمک از طریق فعالیت‌ها خیریه‌ای به دنبال آن باشیم که این مهم را از طریق بهره‌مندی از توان نهفته مردم منطقه و نیز از طریق امکاناتی که توسط همین مردم که سکونتگاه غیر رسمی را در مناطق حاشیه شهرها ایجاد کرده‌اند محقق سازیم.

محمد شیخی با تاکید بر لزوم بارور و متشکل کردن این توانمندی‌های مردمی دراین گونه مناطق تصریح کرد: این مهم یقینا در ساماندهی سکونتگاه‌های این چنینی کمک شایانی خواهد کرد.

وی با بیان اینکه اقتداربخشی به معنای این است که برای اهالی اینگونه مناطق شهری دامنه انتخاب را بالا برده و درعین حال فرصت و زمینه در اختیار آن‌ها قرار گیرد تا بتوانند در مباحث مختلف تصمیم‌گیری کنند، تشریح کرد: از این طریق امکان جلب مشارکت بیشتر در عرصه‌های مرتبط با زندگی را برای آن‌ها فراهم می‌کنیم.

شیخی با تاکید براینکه بسیاری از اقداماتی که با نام توانمندسازی به این تعبیر اتفاق می‌افتد عملا توانمندسازی نیست، ابراز کرد: بلکه همان شیوه‌های اداری و بروکراتیک موجود است که به اصطلاح برآن‌ها لعاب توانمندسازی زده می‌شود.

وی با اشاره به لزوم توجه مباحث زیرساختی دراین‌گونه مناطق کم برخوردار فارغ از بحث توانمندسازی به معنای اقتداربخشی به لحاظ جلب مشارکت اجتماعی، اظهارکرد: درواقع اجرای زیرساخت در مناطق این‌چنینی به معنای توانمندسازی نیست بلکه این مهم به معنای افزایش و ارتقای سطح تاب‌آوری این گونه سکونتگاه‌ها در برابر سوانح طبیعی، عوامل انسانی و نیز در برابر شرایط محیطی است.

وی با اشاره به معنای ارتقای تاب‌آوری در مناطق کم برخوردار،گفت: درواقع دراین‌گونه مناطق زیرساخت‌ها باید به‌گونه‌ای فراهم شود که بتوانند به سرعت خود را در برابر سوانح و اتفاقات بازسازی کرده و دوباره به حیات خود ادامه دهد.

شیخی با بیان اینکه درواقع تاب‌آوری را می‌توان در عرصه زیرساختی این بستر ایجاد کرد،گفت: درخصوص وظیفه مدیران در باب توانمندی‌سازی با رویکرد بهبود حیات زیستی در سکونتگاه‌های غیررسمی نخستین موضوع به لزوم به رسمیت شناختن اهالی آن مناطق باز می‌گردد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه در گام دوم مدیران شهری نباید خود را قیم اهالی این گونه مناطق قلمداد کنند،تشریح کرد: درواقع نباید اهالی این گونه مناطق را مسلوب‌الاراده قلمداد و درپی این اتفاق آن‌ها را افراد ناتوان دانست که باید همه کارها را مدیریت شهری برایشان انجام دهد.

شیخی با بیان اینکه باید مدیران شهری مجال و امکان لازم را برای مشارکت اهالی این مناطق فراهم کنند،ابراز کرد: درواقع مدیریت شهری باید به این درک برسد که اهالی این گونه مناطق در شهر نیز حق زیست دارند.

وی با بیان اینکه تصور این است که اگر مدیران شهری این اجازه را بدهند که این‌گونه مناطق با استفاده از مشارکت اهالی و به کارگیری نیروی انسانی ساکن دراین مناطق ساماندهی شوند این توانمندسازی به صورت واقعی اتفاق خواهد افتاد،تشریح کرد: دراین بین مسائل و امورجاری محله همچون جمع‌آوری زباله، تامین امنیت محله و نیز تامین روشنایی آن به راحتی از طریق جلب مشارکت اهالی قابل انجام است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اینکه مدیران شهری در راستای جلب مشارکت اهالی می‌بایست نسبت به تقویت تشکل‌های مردمی موجود و یا در حال تشکیل نیز اقدام کنند، ابراز کرد: درواقع باید دراین کانون‌های زیستی به دنبال نهادسازی باشیم.

شیخی بابیان اینکه درواقع کمک به ایجاد چنین نهادهایی در پیشبرد اهداف مدیریت شهری حتی در عرصه‌های عمرانی بزرگ درآینده این مناطق از طریق جلب مشارکت آن‌‎ها تاثیر گذار خواهد بود، اذعان کرد: در حوزه زیرساخت‌ها به معنای تاب‌آور کردن این گونه سکونتگاه‌ها نیز باید بگویم متاسفانه تصور ما در مدیریت شهری اغلب براین امر استواراست که این گونه سکونتگاه‌ها جزیی از شهر نیستند.

وی با تاکید براینکه لازم است این دیدگاه تغییر یابد،گفت:این مهم از آنجا نشات می‌گیرد که به روایت بسیاری از اندیشمندان و صاحبنظران در بسیاری از کشورهای توسعه‌نیافته جهان سومی نیم تا دو سوم شهرها در اختیار سکونتگاه‌های غیررسمی قرار دارد پس در وهله نخست باید بپذیریم این افراد شهروندان شهر و سکونتگاه‌ها نیز به لحاظ فیزیکی جزیی از شهر ما هستند.

شیخی با اشاره به اینکه وقتی این مطلب را بپذیریم نمی‌توانیم از زیر بار مسئولیت درخصوص لزوم ارائه خدمات و زیرساخت‌هادر عرصه مدیریت شهری شانه خالی کنیم زیرا اهالی این کانون‌های زیستی بخشی از شهروندان ما هستند،ابراز کرد: پس باید در این گونه مناطق نیز تمامی زیرساخت‌های شهر را در حد توان از راه دسترسی گرفته تا دیگر زیرساخت‌های شهری را فراهم کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه درواقع باید شکل غیر رسمی تامین خدمات دراین گونه مناطق از تاسیسات گرفته و دیگر زیرساخت‌های شهری تغییر یافته و درپی آن‌ها در مقابل دریافت این خدمات از اهالی این گونه مناطق نیز همچون دیگر شهروندان هزینه دریافت کرد،گفت: البته دراین گونه مناطق برای اجرای این زیرساخت‌ها ورود خیرین، مشارکت مردمی و درعین حال فعال بودن بخش خصوصی یک امر انکارناپذیر است.

شیخی با بیان اینکه یقینا ورود و جلب مشارکت نهادهای مردمی به جای اقدام علی‌الراس در ایجاد زیرساخت‌ها نتیجه بهتری را یقینا به همراه خواهد داشت، ابراز کرد: درواقع اجرای زیرساخت از طریق دولت به صورت مطلق بدون جلب مشارکت نهاد‌های مردمی دراین گونه مناطق توانمندسازی واقعی را به دنبال نخواهد داشت.

وی در پاسخ به این سوال که آیا به رسمیت شناختن منجر به افزایش و گشترش این گونه مناطق د ر حواشی شهرها نخواهد شد گفت: بله این انتقاد به جایی است اما در پاسخ به این مسئله باید گفت که آیا با عدم به رسمیت بخشی این گونه مناطق می‌توان از گسترش آن‌ها جلوگیری کرد یا خیر.

این استاد دانشگاه با تاکید براینکه بنده به عنوان کسی که سال‌ها دراین حوزه مطالعه و تحقیق و پژوهش کرده‌ام هیچ گاه به این مسئله اعتقاد ندارم که نباید به این گونه مناطق رسمیت بخشید گفت: به نظر می‌رسد باید برای عدم گسترش این گونه مناطق به ریشه و اصل ماجرا و مرتفع کردن آن همچون آسیب‌های اجتماعی اعتیاد، درآمد کم، عدم دسترسی به امکانات آموزشی، دسترسی به امکانات رفاهی، بیکاری در محل سکونت قبل، فراهم نبودن زمینه برای پیشرفت، پایین بودن ارزش کار، عدم زمینه مناسب برای فعالیت‌ها فرهنگی و اجتماعی، ضعف ارتباطات فرهنگی، فراهم نبودن زمینه برای رشد شخصیت افراد پرداخت اگر نه با عدم به رسمیت بخشی نمی‌توان با این معضل شهری مقابله کرد.

وی با بیان اینکه سکونتگاه‌ها غیررسمی همگی بازتاب فضای اقتصاد بیمارگونه و مدیریت ناتوان برنامه ریزی فضایی و در واقع معلول بی عدالتی‌های اجتماعی و اقتصادی در سطوح ملی، منطقه‌ای و محلی است گفت: در خصوص نحوه درست جلب مشارکت اجتماعی و درعین حال جلوگیری از بر برخی پیامدها آن در سکونتگاههای غیررسمی نیز باید بگویم این مهم که بر خواسته از آن است که این افراد به صورت واقعی بر خواسته از دل اهای این منطقه نیستند به صورت فرمایشی انتخاب شده اند و یا اینکه در انتخاب افراد جلب مشارکت حداکثری نبوده و درواقع این افراد نماینده بخشی از مردم دراین گونه مناطق هستند.

شیخی با اشاره به اینکه بخشی از مسئله نیز به عدم تعریف تکلیف و مسئولیت قانونی برای این قبیل افراد در قالب معتمدین و یا شورا یاری در این گونه سکونتگاه‌ها باز می‌گردد،گفت: باید برای نهادها مردم باید به هنگام تنفید اختیار برخی مسئولیت‌ها نیز طبق یک قاعده و قانون تعریف شود و درعین حال برای اجرای آن نظارت لازم ازسوی اهالی انجام شود که البته این مهم یعنی نظارت مردم بر مردم در صورتی محقق خواهد شد که در انتخاب افراد مشارکت حداکثری انجام پذیرد.