تأکید جمهوری اسلامی ایران بر تقویت روابط با همسایگان به‌ویژه در منطقه قفقاز و با کشورهایی که دارای مرز مشترک هستند، واضح و مشخص است، اما تحولات اخیر و اختلافات میان آذربایجان و ارمنستان طبیعتاً در این حوزه تاثیرگذار بوده و این همان نکته‌ای است که ایران نباید در سیاست راهبردی خود از آن غفلت کند.
ضرورت توجه به تحولات رخ داده در این منطقه بیش از گذشته احساس می‌شود و در صورتی که اقدام بازدارندگی و یا راهبردی اتخاذ نشود تبعات جبران‌ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.
اهمیت استراتژیک حوزه قفقاز هم اندازه سایر کشورهای دارای مرز مشترک برای ایران نیز بسیار مهم است. گرجستان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان در این منطقه با ایران مرز مشترک دارند. علاوه بر دارا بودن مرز مشترک، این منطقه مسیر ترانزیتی کالا از شرق به غرب و حتی شمال به جنوب است که منطقه اوراسیا و دسترسی پیدا کردن به اروپا بر اهمیت این منطقه افزوده است.
شاید به نظر برسد که ایران نسبت به اهمیت این منطقه غفلت کرده و آن هم به دلیل حضور رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای ایران به ویژه خاک آذربایجان است که می‌تواند تهدیدی علیه ایران باشد، اما در حقیقت جمهوری اسلامی ایران با توجه به گفت‌وگوهایی که با مقامات آذربایجان داشته نشان داده که این موضوع حائز اهمیت بوده و خط قرمزهای ایران باید مورد توجه باشد.
پروژه ایجاد ناامنی محتمل‌ترین سناریویی است که این روزها به ذهن می‌رسد تا کشورهای منطقه را هدف قرار داده و تحت تاثیر این تحولات امنیت و ثبات از منطقه دور شود.
سید محمدرضا دماوندی کارشناس مسائل حوزه قفقاز با بیان این که این پروژه ایجاد ناامنی منطقه کشورهای ایران، روسیه و چین را هدف قرار می‌دهد، اظهار کرد: شاید در شرایط فعلی بهتر باشد که این کشورها از طریق سازمان شانگهای به صورت عملی و جدی فعال شوند و همکاری های‌شان را از حالت گفت‌وگوهای دیپلماتیک تبدیل به همکاری‌های جدی و عملیاتی کنند زیرا همه این کشورها در این سازمان هستند و می‌توانند تصمیم جدی بگیرند.
وی خاطرنشان کرد: به طور خاص آنچه در مورد ایران مطرح می‌شود این است؛ بخشی که به قفقاز جنوبی بر می‌گردد کاملا متوجه مرزهای ایران است در حالی که رهبری در دیداری که در زمان سفر اردوغان به تهران انجام شد تاکید کردند که عدم تغییر مرزها جزو خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران است، در این شرایط باید تصمیم جدی و کاملا واضحی گرفته شود.
بنابراین غیر از مزیت ترانزیتی و حمل و نقل که خاص منطقه قفقاز جنوبی است، تهدیدات امنیتی و ایجاد ناامنی نیز جزو چالش‌هایی است که امروز منطقه قفقاز را تهدید می‌کند و باید در این زمینه با گفت‌وگو و از راه مذاکره مسائل و مشکلات بر طرف شوند تا بتوان امنیت موجود را حفظ کرد.
در این میان موضوع تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی به شدت نگرانی‌هایی را برای کشورهای منطقه‌ایجاد کرده به ویژه این که ایران نسبت به این تغییرات حساسیت ویژه‌ای دارد و به هیچ عنوان نمی‌پذیرد که چنین تغییراتی در این منطقه استراتژیک رخ دهد.
حجت‌الاسلام رئیسی، رئیس‌جمهور کشورمان نیز در دیدار با نخست‌وزیر ارمنستان در حاشیه اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل تصریح کرد که جمهوری اسلامی ایران بر حفاظت از مرزهای دوجانبه و بین‌المللی و احترام به حق حاکمیت کشورها و جلوگیری از هرگونه تغییر در جغرافیای سیاسی منطقه تأکید دارد.
رئیس جمهور کشورمان همچنین راه حل مشکلات میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان را مذاکره و گفت‌وگو دانست و افزود: همچنان که در اجلاس شانگهای تاکید کردیم، منطقه تحمل هیچ جنگ جدید را ندارد.
نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان نیز در جریان سخنرانی هفتاد و هفتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل گفت به رسمیت شناخته شدن یکپارچگی قلمروی ارمنستان در مرزهای بین‌المللی شناخته شده از سوی جمهوری آذربایجان می‌تواند به دو کشور در امضای معاهده صلح کمک کند.
وی سازش جامع درگیری قره‌باغ را به عنوان یکی از فاکتورهای کلیدی ثبات در منطقه عنوان کرد و افزود: ما خواستار حمایت از دسترسی ایمن و بی قید و شرط آژانس‌های بشردوست سازمان ملل به قره باغ با هدف ارزیابی اوضاع بشری و حقوق مردم و همچنین تضمین حمایت از میراث فرهنگی در منطقه هستیم.
همچنین حسین امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل در دیداری که با وزیر خارجه جمهوری آذربایجان داشت بر مخالفت صریح ایران با هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و مرزهای منطقه تاکید کرد.
وزیر خارجه جمهوری آذربایجان نیز ضمن رد ادعاهای مربوط به تغییرات در ژپوپلیتیک منطقه، علاقه‌مندی کشورش برای حل سریعتر مناقشات ارضی و مرزی با ارمنستان در چارچوب همکاری درون منطقه‌ای را مورد تاکید قرار داد.
حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل بین‌الملل نیز در این زمینه یادآور شد که رهبری در جریان سفر اردوغان به تهران تاکید کردند مخالف از بین بردن مرزهای تاریخی هستیم، مسئولان کشور نیز طی روزهای اخیر بارها به این مساله تاکید کرده‌اند، این موضوع به نفع آذربایجان هم نیست و مشکلات جدیدی را ایجاد می‌کند. بهترین راه این است که آذربایجان و ارمنستان بند 9 توافق نامه نوامبر مربوط به دسترسی آذربایجان و ارمنستان را از طریق مذاکره بررسی و حل کنند.
وی تصریح کرد: بعید است طرف ارمنی هم نقض حاکمیت ملی‌اش را بپذیرد، از طرفی برای ایران دسترسی به قفقاز جنوبی هم مهم است و این اتفاق روابط ایران و ارمنستان را به هم می‌زند. هم ایران نیاز به راه ارتباطی از طریق ارمنستان دارد البته از طریق آذربایجان با روسیه می‌تواند ارتباط داشته باشد هم از طریق ترکیه با کشورهای اروپایی بنابراین با توجه به این که کشورها به دنبال تنوع در راه ارتباطی از طریق مرزهایشان هستند این موضوع حائز اهمیت می‌باشد.
تغییر ناپذیری مرزهای شناخته شده بین‌المللی، عدم تغییرات ژئوپلیتیکی بر خلاف منافع حیاتی و درازمدت ایران در منطقه، آمادگی ایران برای کمک به دو همسایه شمالی برای دستیابی به صلح پایدار، لزوم گفت‌وگوهای منظم سیاسی میان کشورهای منطقه موضوعاتی است که همواره مسئولان کشورمان بر آن تاکید کرده‌اند.
سردار سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح کشورمان نیز در مراسم رژه نیروهای مسلح در تهران با تاکید بر این که «تغییر در مزهای کشورهای منطقه را تحمل نمی‌کنیم، گفت: به کشورهای آذربایجان و ارمنستان توصیه داریم مشکلات خود را از طریق گفت‌وگو حل کنند و تغییر مرزها با جنگ را بر نمی‌تابیم و ساکت نمی‌نشینیم.
با درک تمام این شرایط کشورهای منطقه نباید فراموش کنند مشکلاتی که در داخل این منطقه رخ می‌دهد باید توسط خود آن‌ها حل و فصل شود و دخالت سایر کشورها از جمله آمریکا نه تنها بدون درک منافع کشورهای منطقه بلکه تنها برای منافع خود تلاش می‌کنند. در جریان تنش اخیر میان آذربایجان و ارمنستان نیز شاهد سفر نانسی پلوسی رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به ارمنستان بودیم که خود دلیل روشنی بر دخالت‌های فرامنطقه‌ای آمریکاست.
ضمن این که در همین راستا آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا از دیدارش با نخست وزیر ارمنستان در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل خبر داده بود و اعلام کرد که در این دیدار درباره امنیت ارمنستان گفت‌وگو شده و همچنان از طرف‌ها خواسته‌ایم تا وارد مذاکرات صلح شوند زیرا راهکار نظامی برای درگیری میان باکو و ایروان کارساز نیست.
مناقشه آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ موضوعی است که از دهه 90 میلادی وجود داشته و این دو کشور در هر برهه‌ای بر سر این مساله با یکدیگر درگیری و چالش داشته‌اند، در سال 2020 این درگیری‌ها شدت یافته که در نهایت آذربایجان توانست بخش‌هایی از سرزمینش را تحت کنترل خود در آورد و نهایتا با وساطت روسیه برای دستیابی به صلح طرف توافقنامه آتش‌بسی را امضا کردند اما هر از چندی مجددا با یکدیگر درگیر شده و هر کدام دیگری را متهم می‌کنند.
در تنش اخیر نیز به نظر می‌رسد آذربایجان درصدد است تا از طریق ایجاد کریدور جدیدی راه ارتباطی با نخجوان را برای خود تعریف کند در حالی که این اقدام منافع حاکمیتی دو کشور همسایه یعنی جمهوری اسلامی ایران و ارمنستان را نقض کرده و تحت تاثیر قرار می‌دهد. زیرا اگر چنین اتفاقی رخ دهد طبیعتا ایران دیگر با ارمنستان هم مرز نبوده و راه ارتباطی به سمت اوراسیا و اروپا از بین می‌رود.
با این حال مسئولان کشورمان بر این مطلب تاکید کرده‌اند که خاک ایران همچنان به عنوان مسیر اصلی برای اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان در دسترس است و جمهوری اسلامی ایران از گفت‌وگوها و ابتکارات جاری صلح میان دو کشور آذربایجان و ارمنستان حمایت می‌کند.
بنابراین تحولات کنونی ارتباط ایران با منطقه قفقاز را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد و در پی این اقدامات مجموعه واحدی از کشورها به عنوان متحد در مرزهای ایران مستقر می‌شوند و در واقع فعل و انفعالاتی که در قفقاز اتفاق می‌افتد ممکن است ایران را در حصر استراتژیک از ناحیه قفقاز شمالی قرار دهد. انتظار می‌رود این مساله به‌طور جدی در قالب گفت‌وگوهای سه‌جانبه با دو کشور همسایه یعنی آذربایجان و ارمنستان پیگیری و حل شود.