جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک بازیگر فعال منطقه‌ای از یک‌سو و تأثیرپذیر از هرگونه تغییرات و تحولات جدید این منطقه از سوی دیگر، رویکردها و سیاست خاص خود که مبانی آن برگرفته از موضع مقام معظم رهبری در مورد عدم تغییر مرزهای شمال غربی کشور قفقاز است را دنبال می‌کند.
رویکرد و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قِبال تحولات قفقاز با نقد و واکنش مختلفی در محافل مختلف مردمی، رسانه‌ای و نخبگانی روبه‌رو بوده است. در این راستا در یک نظرسنجی که از میان 384 نفر از نخبگان دانشگاهی (دانشگاه‌های تهران، علامه طباطبایی، تبریز، گیلان، شیراز و رازی کرمانشاه)، پژوهشگران و تحلیگران سیاست خارجی آگاه به مسائل قفقاز انجام گرفته، نتایج زیر به‌دست آمده است:
   تحرکات بازیگران منطقه‌ای عنصر کلیدی تحولات
52 درصد از پاسخ‌دهندگان در پاسخ به تشدید دور جدید تنش در منطقه قفقاز، تحرکات بازیگران فعال منطقه‌ای را دلیل تشدید دور جدید تنش بیان کرده‌اند. 31 درصد نیز درگیری روسیه در پرونده اوکراین را موجب کاهش نقش توازن بخش این کشور و درنتیجه تشدید منازعه در قفقاز عنوان کرده‌اند. مابقی پاسخ‌دهندگان عدم پایبندی یکی از طرفین یا هردو طرف به توافقات و همین‌طور مداخله قدرت‌های بزرگ را دلیل تشدید تنش‌ها در دور جدید دانسته‌اند.
   ترکیه و رژیم صهیونیستی بازیگر اصلی دور جدید تحولات
41 درصد از پاسخ‌دهندگان سیر و روند تحولات جدید منطقه را در راستای منافع کشور ترکیه می‌دانند. 34 درصد نیز این تحولات را در راستای منافع کشور آذربایجان عنوان می‌کنند و مابقی نیز این روند را به سبب سایر بازیگران می‌دانند. نکته قابل توجه دیگر این است که 57 درصد از پاسخ‌دهندگان ترکیه را دارای بیشترین تأثیرگذاری بر سیاست‌های دولت آذربایجان می‌داند، درحالی که 24 درصد رژیم صهیونیستی را دارای بیشترین تأثیرگذاری بر سیاست‌های دولت آذربایجان بیان می‌کنند و مابقی پاسخ‌دهندگان بازیگران دیگر را در این میان مطرح می‌کنند.
   اولویت ایران در منطقه ژئوپلیتیک و تمدنی است
در پاسخ به پرسش از اولویت و جایگاه منطقه قفقاز در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، 43 درصد از پاسخ‌دهندگان بر اولویت منافع ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی و 26 درصد بر اهمیت فرهنگی و تمدنی این منطقه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تأکید کرده‌اند. این درحالی است که 18 درصد بر اقتصاد و تجارت و 13 درصد بر اهمیت از منظر سیاسی و امنیتی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تأکید داشتند.
   ملاحظه امنیتی ایران تثبیت مرزهای ژئوپلیتیک منطقه است
53 درصد از پاسخ‌دهندگان مخالفت با تغییر مرزها و ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی را بخش مهمی از ملاحظات امنیتی و استراتژیک ایران در قِبال تحولات جدید منطقه می‌دانند. 18 درصد از پاسخ‌دهندگان ممانعت از حضور تهدیدمحور بازیگران فرامنطقه‌ای دولتی، 15 درصد تأمین منافع ژئواکونومیک ایران و 14 درصد مخالفت با تحرکات قوم‌مدارانه و تجزیه‌طلبانه را به‌عنوان بخش مهمی از ملاحظات امنیتی و استراتژیک ایران در قِبال تحولات جدید بیان می‌کنند.
  لزوم تغییر جهت‌گیری سیاست خارجی ایران فعالانه بر مبنای اولویت دیپلماسی سیاسی
نکته قابل توجه دیگر در این نظرسنجی بود که تأکید 57 درصد از پاسخ‌دهندگان بر اولویت دیپلماسی سیاسی از سوی دستگاه‌های مرتبط با سیاست خارجی ایران شد. در پاسخ به سؤال نوع جهت‌گیری دستگاه دیپلماسی برای تأمین ملاحظات استراتژیک در منطقه قفقاز نیز 21 درصد بر دیپلماسی اقتصادی و 17 درصد بر دیپلماسی فرهنگی اشاره کرده‌اند.
از سویی دیگر 43 درصد از پاسخ‌دهندگان اقدامات جمهوری اسلامی ایران در قِبال تحولات اخیر منطقه قفقاز را در قالب سیاست بی‌طرفی منفعلانه صورت‌بندی می‌کنند. این درحالی است که 31 درصد این اقدامات را در دیپلماسی چندجانبه صورت‌بندی می‌کنند. مابقی پاسخ‌دهندگان نیز اقدامات جمهوری اسلامی ایران در قِبال تحولات اخیر منطقه قفقاز را در قالب دیپلماسی پنهان و سیاست بی‌طرفی فعال صورت‌بندی می‌کنند.
39 درصد پاسخ‌دهندگان در مورد تأثیر اقدامات تاکنون انجام‌گرفته دستگاه دیپلماسی کشور در روند تحولات منطقه قفقاز بیان می‌دارند که این امر موجب القای انفعال ایران در میان سایر بازیگران شده است. 36 درصد بر بی‌تأثیر بودن اقدامات دستگاه دیپلماسی کشور در روند تحولات منطقه قفقاز تأکید دارند. این درحالی است که 19 درصد نیز قائل به کمک جمهوری اسلامی ایران به مدیریت تنش هستند.
46 درصد از پاسخ‌دهندگان ناکارآمدی نهادهای مؤثر بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را عامل وضعیت کنشگری کنونی کشور در این منطقه عنوان کرده‌اند. درحالی که 33 درصد بر برتری رقبای منطقه‌ای به‌عنوان عامل تشدید شرایط کنونی تأکید کرده‌اند؛ 11 درصد نقش تحریم‌ها و 10 درصد نیز نگرانی از تنش‌های قومی را دلیل شکل کنشگری کنونی کشور در منطقه قفقاز دانسته‌اند.
   اقدامات امنیتی - نظامی بازدارنده توصیه نخبگان ایرانی
نکته مهم و قابل توجه این نظرسنجی، تأکید 43 درصد از پاسخ‌دهندگان بر اقدامات امنیتی و نظامی بازدارنده جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان اولویت اقدامات ایران برای مقابله با تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز است. 28 درصد از پاسخ‌دهندگان نیز بر همکاری سه‌جانبه جمهوری اسلامی ایران، روسیه و ارمنستان به‌عنوان اولویت اقدامات ایران برای مقابله با تغییرات ژئوپلیتیکی تأکید دارند. مابقی نیز همکاری نظامی با ارمنستان و همچنین دیپلماسی سیاسی با آذربایجان را به‌عنوان اولویت اقدامات ایران برای مقابله با تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز عنوان کرده‌اند.
نظرسنجی فوق در مهرماه 1401 از سوی مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران و در راستای اولویت‌های پژوهشی و مطالعاتی خود در حوزه امنیت بین‌الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران انجام گرفته است.