طراحی شهری بخش بسیار مهم و حساسی از هویت شهروندان یک شهر به‌شمار می‌رود، بدین معنا که چگونه می‌اندیشیدند، چه امکاناتی در دسترس داشتند، چه متخصصانی نبوغ خود را ارائه دادند تا شهری که در آن زندگی می‌کنیم ساخته شده است؟ زمانی که این عوامل را کنار یکدیگر قرار می‌دهیم تا ترکیبی از یک شهر را ارائه نماییم، سیمای شهر گویای فرهنگ و نگرش آن جامعه است. معیار فرهنگی، سلیقه شخصی، تفکر و امکانات نهادهای اجتماعی در یک کشور، تعیین‌کننده نمای ظاهری شهری و بالطبع طراحی شهری است.

به‌طور کلی سیمای شهری را می‌توان نمای ساختمان‌ها، باجه‌ها، ایستگاه‌های اتوبوس، نورپردازی معابر، فضاهای سبز و آب‌نماها، تبلیغات ثابت و متحرک، وسایل نقلیه عمومی، ویترین و تابلوی مغازه‌ها و کاربرد رنگ در فضاهای شهری عنوان کرد که در زیبایی شهر اثرگذار هستند.

اما آنچه مسلم است اینکه ارتقای سیما و منظر شهری، حلقه مفقوده مدیریت شهری است که متأسفانه در زد و بندها و وضعیت نابسامان مالی و اقتصادی شهرداری‌ها و عدم دستیابی به منابع درآمدی پایدار، باعث غفلت از پرداختن و اجرای پروژه‌های زیباسازی و تبعیت از الگوهای شهرسازی مدرن و همسو با معماری ایرانی اسلامی شده است.

ناهماهنگی، بدمنظری، عدم‌تناسب رنگ و نور، ازدحام و عدم تناسب فرهنگی برخی از مسائلی هستند که امروزه در شهر پایتخت تاریخ و تمدن شاهد آن در نمای خیابان‌ها هستیم.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

محمدرضا عراقچیان با بیان اینکه از چند بعد می‌توان به حوزه منظر شهری پرداخت، گفت: یکی از این ابعاد منظر فرهنگی است، به اعتقاد ما لباس هر کس پرچم کشور او است بنابراین در خصوص شهر نیز همین امر مصداق پیدا می‌کند یعنی وقتی شهر توسط شهروندان به گونه‌ای خاص آرایش می‌شود، تفکر اهالی شهر را می‌رساند.

وی با تأکید بر اینکه آرایش شهر بیانگر و نمای هویت فرهنگ، منش و شخصیت شهر است، تصریح کرد: به عقیده من این بعد اصلی‌ترین جایگاه اهمیت در منظر شهری را دارد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه داشتن شهری با تنوع گوناگون و نامتجانس بدان معنا است که به لحاظ فرهنگی ساکنان آن به هیچ وجه باهم هماهنگ نیستند گفت: در این شهر هرکس یک مدل فکر می‌کند و از نظر فرهنگی آشفته است.

عراقچیان در پاسخ به این سؤال که چرا باید به منظر شهری اهمیت داد؟ اذعان کرد: این امر بیانگر برنامه و شخصیت داشتن شهر است و هرکسی نمی‌تواند در این زمینه تصمیم‌سازی کند.

وی با اشاره به اینکه در دنیایی که برای آدم‌ها در بخش‌های مختلف از چهره گرفته تا پوشش و خودروها برنامه و ضابطه داریم مگر می‌شود برای شهر برنامه نداشت؟ افزود: این ضوابط در جزیره کیش نیز رعایت می‌شود یعنی ترد خودروی کثیف در شهر ممنوع بوده و با آن برخورد می‌شود.

وی با اشاره به اینکه البته این ضوابط طبق قانون بر همه شهرها حکمفرماست اما متأسفانه اجرا نمی‌شود تشریح کرد: در این شهرها چگونه انتظار می‌رود با داشتن چنین ضوابطی حتی برای خودرو‌ها، ما ساختمان‌هایی داشته باشیم که به لحاظ الگوی نماسازی چرک‌آلود است، تعمیر نشده، یا نما ندارد یا مستهلک است و یا در عین حال با الگوهای رفتاری ما در شهر همخوانی ندارد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه همه این موارد بیانگر آن است که شهر نیازمند یک شخصیت، نظام‌مندی و قانون‌مداری خاصی به لحاظ ظاهری است، تصریح کرد: در تعریف شهر آمده که مجموعه‌ای از انسان‌هاست که بر اساس یک قانون در یک نقطه معین زندگی می‌کنند.

عراقچیان افزود: گلایه‌مندی این است که چطور این قانون برای موضوع رانندگی خوب است اما برای نمای ساختمان‌ها مناسب نیست و یا اینکه چطور عرفی را برای نوع پوشش در شهر پذیرفتم اما نباید بپذیریم که برای شهر نمایی داشته باشیم؟

وی با بیان اینکه وجود قانون برای نمای شهری، نظم‌دهنده ساخت و سازهای شهری به لحاظ بصری است، خاطرنشان کرد: بدان مفهوم که باید در شهر به لحاظ سیما و منظر قانونی وجود داشته باشد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه موضوع بعدی به این مسئله بازمی‌گردد که سازمان‌های مسئول در مدیریت شهری همچون مسکن و شهرسازی، شهرداری، میراث فرهنگی و نیز دفتر فنی و عمرانی استانداری آیا برنامه ازپیش تعیین‌شده‌ای برای منظر شهری دارند یا خیر؟ افزود: از این برنامه می‌توان به نام طرح جامع سیما و منظر شهری یاد کرد.

عراقچیان با بیان اینکه این دستگاه‌ها و نهادها حتماً باید طرحی با این عنوان داشته باشند اظهار کرد: بنابراین اگر پاسخ به این سؤال منفی باشد بیانگر کوتاهی آن‌ها است.

وی با بیان اینکه در این طرح جامع، مبانی هویتی، دینی، فرهنگی، اقلیمی، تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی، فناوری، زیست‌محیطی و حتی مبانی گردشگری، جذابیت و زیباشناسی در شهر مورد توجه قرار می‌گیرند اظهار کرد: نکته بعدی اینکه اصولاً سیما و منظر شهری ما را چه چیزهایی می‌سازد؟ برخی شاید فکر کنند که سیما و منظر شهری فقط نشأت‌گرفته از ساختمان‌ها است.

وی با تأکید بر اینکه تنها درصدی از سیما و منظر شهری توسط ساختمان‌ها شکل می‌گیرد که این ساختمان‌ها را می‌توان در چند بخش تفکیک کرد گفت: در این تقسیم‌بندی ساختمان‌های خصوصی مسکونی سهمی 85 تا 90 درصدی و ساختمان‌های عمومی اعم از دولتی و خصوصی نیز سهمی حدود 10 تا 15 درصدی دارند.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه در عرصه ساماندهی سیما و منظر شهری باید مشخص شود مسئولیت ساختمان عمومی بر عهده کیست؟ ابراز کرد: به نظر می‌رسد مسئولیت این بخش را شهرداری بر عهده دارد و ضوابط مرتبط با آن را باید دستگاه‌هایی همچون راه و شهرسازی، میراث فرهنگی، شورای اسلامی شهر و غیره تدوین کنند اما متأسفانه در حال حاضر ما در شهر با تعدادی از ساختمان‌هایی مواجهیم که به لحاظ مسئولیت رها شده‌اند.

عراقچیان با گلایه‌مندی از این موضوع که حتی ساختمان‌های دولتی ما نیز به لحاظ منظر شهری بعد از گذشت چند سال از عمرشان، اگر به لحاظ بصری مورد توجه قرار نگیرند، به ساختمان‌های زشتی در دل شهر بدل خواهند شد گفت: البته همانطور که پیشتر عنوان کردم این ساختمان‌ها به طورکلی شاید 50 درصد سیما و منظر شهری را دربر بگیرند و مابقی شامل فضای سبز عمومی که مسئولیت آن‌ها با منظر شهری و فضای سبز خصوصی که شامل باغات خصوصی و فضای سبز داخل حیاط‌‌ها، مبلمان عمومی شهری (50 نوع) و خودروها است که متولیان هدایت و ساماندهی‌ها در منظر شهری نیز باید مشخص شود.

وی با اشاره به اینکه برای هر یک از بخش‌ها نیازمند داشتن قانون هستیم، اظهار کرد: علاوه برآنچه گفته شد اسکان انسان‌ها در شهر نیز همانطور که در بدو بحث مطرح کردم در سیما و منظر شهر تأثیر بسزایی دارند زیرا اگر ما شهر را خالی از انسان کنیم دیگر این م وضوع مصداق پیدا نمی‌کند و به شهر ارواح بدل خواهد شد.

وی با بیان اینکه این ساکنان شهر هستند که به شهر روح می‌بخشند تشریح کرد: درواقع این حضور متفاوت افراد در شهر است که سیما و منظر شهری را تشکیل می‌دهد.

این استاد شهرسازی در پاسخ به این سؤال که آیا طرح جامع سیما و منظر شهری را می‌توان در قالب سند راهبردی شهر و یا به تعبیر بهتر سند چشم‌انداز مورد توجه قرار داد، گفت: این مهم شدنی است زیرا وقتی برای شهر سند راهبردی و چشم‌انداز داشته باشیم که در آن افق شهر برای 10 تا 20 سال آینده تعیین شده بود یقیناً در آن شاخص‌های فراوانی به‌عنوان افق‌های زیردستی می‌بایست در آن وجود داشته باشند.

عراقچیان ادامه داد: برای مثال در این سند می‌بایست افق ارتفاعی شهر، افق توسعه افقی شهر، افق کاربری‌ها، خدمات و غیره مشخص شود که این امر توسط طرح جامع تعیین می‌شود.

وی با بیان اینکه در این بین تعریف افق سیما و منظر شهری یکی از موارد مهم است گفت: بدان مفهوم که باید در برنامه راهبردی شهری از دیدگاه‌های مختلف عنوان‌شده در قبل، مشخص شود که سیاست‌های کلی ما در خصوص سیما و منظر شهری در افق تعریف‌شده چیست؟

این استاد دانشگاه با بیان اینکه برای تعریف این سیاست‌ها لازم است یک شرکت معتقد به اصول انسانی و مبانی فرهنگی، به نگارش و تدوین طرح جامع سیما و منظر اقدام کند افزود: در واقع این طرح یکی از طرح‌های زیردستی سند راهبردی شهر محسوب می‌شود.

عراقچیان در پاسخ به این سؤال که طرح مذکور توسط چه کسی باید اجرایی شود؟ تشریح کرد: کمیته سیما و منظر استانی که در استانداری و کمیته سیما و منظر شهرستانی که در شهرداری تشکیل می‌شود موطف به مدیریت اجرای آن هستند.

وی با اشاره به اینکه متأسفانه در حال حاضر همدان فاقد این طرح جامع است تشریح کرد: البته کمیته‌ای با عنوان سیما و منظر به‌صورت دست و پا شکسته در سالیان مختلف از حدود 15 سال پیش در همدان وجود داشته و در آن نمایندگانی از شهرداری، شورای اسلامی شهر، استانداری، اداره کل راه و شهرسازی و میراث فرهنگی و ارشاد اسلامی و چند تن از کارشناسان خبره دانشگاهی حضور داشتند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه بنده تا یک سال پیش عضو این کمیته بوده و از چند و چون نحوه تصمیم‌سازی‌های این کمیته اطلاع دارم، گفت: بنا به دلایلی از عضویت این کمیته انصراف دادم.

عراقچیان با بیان اینکه دیگر کارشناس عضو این کمیته (استاد سروش) نیز بنا به همان دلایل از کمیته کناره‌گیری کرد گفت: از طرفی نماینده اداره کل ارشاد (استاد مددی) نیز فوت شده است بنابراین این کمیته در حال حاضر بدون نگاه کارشناسی تشکیل شده و تصمیم‌سازی می‌کند.

وی با اشاره به اینکه از نظر من سیما و منظر شهر کف، دیوار و سقف شهر را شامل می‌شود گفت: سیما منظر به لحاظ کف از کف‌پوش پیاده‌روها و پیاده‌راه‌ها شروع شده و تا هر آنچه روی آن وجود دارد و حرکت می‌کند، از رنگ آسفالت و آدم‌هایی که روی آن حرکت می‌کنند تا ساختمان‌ها، دیوارها و مبلمان عمومی، درختان و فضای سبز و سقف شهر نیز از کابل، سیم و بلندگوی شهری، پرچم گرفته تا هر آنچه بر در و دیوار شهر آویزان است را شامل می‌شود.