درست پنج سال و اندی است که از رخداد زلزله ویرانگر و تاثیرگذار ازگله کرمانشاه می‌گذرد در این حادثه دلخراش آسیب‌های بسیاری به سازه‌های شهری، درمانی و.. وارد آورده و مردمی بسیاری نیز جان‌باخته و یا مجروح شدند آمار نهائی تلفات و خسارت، جان‌باختن 621 نفر و تخریب 38 هزار واحد مسکونی و آسیب دیدگی 52 هزار واحد مسکونی بود.
دکتر علی بیت‌اللهی در مقاله‌ای نمای کاملی از وضعیت پیش آمده ارائه داده‌است که بخشی از آن را در ادامه می‌خوانید زلزله کرمانشاه علیرغم آسیب بسیار و دردناک بودن حادثه، خوشبختانه نقطه وقوع زلزله گستره‌ای با تراکم پائین جمعیتی بود و در غیر این صورت آمار تلفات جانی با توجه به بزرگی زلزله به مراتب بالاتر می‌رفت، متعاقب این زمین لرزه سترگ، خوشه‌های لرزه ای در جنوب سومار، تازه‌آباد، محدوده بین سرپل‌ذهاب و قصرشیرین نیز شکل گرفت که بیش از یکسال کماکان محدوده‌های مذکور را در معرض ارتعاشات مستمر قرار می‌داد که تا حال حاضر نیز هر از گاهی وقوع زلزله‌های کوچک در آن منطقه ادامه دارد.
اما نکته حائز اهمیت اینکه این زلزله بزرگ، درس‌های فراموش‌نشدنی را در بحث تاب‌آوری و در عین حال برگشت‌پذیری شهرها خسارت‌دیده برای مسئولان و کارشناسان به دنبال داشت ازبسته شدن جاده اصلی مسیر کرمانشاه به سرپل ذهاب به علت ریزش سنگ در تنگ پاطاق و طولانی شدن گشایش آن به علت وجود لوله نفت در کناره جاده و در یال دره در تنگ پاطاق بود که ماموران راهداری با هدف جلوگیری از آسیب احتمالی به آن، نمی‌توانستند قطعه سنگ‌های بزرگ را با ماشین‌آلات به پایین دره پرت کنند و این امر موجب کندی عملیات شده بود گرفته تا توقف سرویس‌دهی بیمارستان سرپل ذهاب با قطع کابل برق اضطراری و بیمارستان اسلام آباد غرب درواقع این 2سازه مهم، برعکس تصور، زودتر از سایر ساختمان‌ها از کار باز ایستادند
نکته بعدی حائز اهمیت عدم توجه به جانمایی و اثر خاک نرم و سست بود به دیگر سخن زلزله کرمانشاه اهمیت انتخاب سایت برای ساخت و سازو نیز نوع زمین و اهمیت پی و زمین شالوده بنا را به جامعه مهندسی و دست‌اندرکاران نشان دادچراکه در بازدیدهای میدانی خرابی‌های زلزله، در منطقه اسلام‌آباد غرب در زمین مسکن مهر شرف‌آباد، نشان داد که خاک نرم منطقه، که ظاهرا قبلا در این منطقه آب زیر سطحی داشته است در دو بلوک ساختمانی، طبقه نرم تشکیل شده و فروریزش ساختمان دو بلوک رخ داده است تاسف بارتر اینکه نمونه خاک برگرفته از گمانه‌های ژئوتکنیکی بعد از زلزله نشان می‌دهد که زمین منطقه حالت گلی و لجنی داشته و از نوع خاک بسیار نرم بوده است، خاک نرم منطقه موجب افزایش دوام ارتعاش زمین و اثر بیشتر ارتعاش زلزله به واسطه بزرگنمائی دامنه موج شده است در کوی فولادی شهر سرپل ذهاب نیز، اثر خاک نرم نقش برجسته‌ای داشت.
مسئله قابل توجه دیگر اینکه یکی از ویژگی‌های عمده زلزله کرمانشاه، نقش برجسته کیفیت بتن در استحکام بنا بود در آن زلزله، بتن ساختمان‌های مهم تخریب شده به ویژه در شهر اسلام‌آباد غرب، شتاب زلزله به مراتب کمتری را تحمل کرده بودند. در برخی موارد قطعات بتن جدا شده از ساختمان، با فشار دست نیز، می‌شکستند حال آنکه طبق مستندان آزمایشات بتن نشان داد که حد مقاومت آ‌نها حدود یک سوم و حداکثر، نصف حد استاندارد است. بررسی شیت‌های آزمایش بتن نشان داد که متاسفانه در برخی موارد اعداد غیر واقعی در برگه‌ها درج شده بوده است.
از دیگر نکات قابل توجه در بحث سازه‌ای توجه به استحکام دیوارهای جانبی و حائل و اجزای غیرسازه‌ای چرا که در زلزله کرمانشاه به طور متواتر مشاهده کردیم که آسیب‌دیدگی ساختمان‌ها اغلب شامل تخریب،ترک‌خوردگی و آسیب‌دیدگی دیوارهای جانبی و حائل بوده است و به دیگر سخن اتصال این دیوارها به تیرها، ستون‌ها، سقف و کف به خوبی انجام نشده بود و در اغلب ساخت‌و‌سازهای کشور نیز روال به همین گونه است. این امر موجب وحشت ساکنان، ناایمنی ساختمان‌ها به ویژه در پس‌لرزه‌ها می‌شود که لازم است به طور جدی تمهیدات مهندسی در مورد نحوه استحکام این دیوارها و اجزاء غیر سازه‌ای به کار برده شود، این ضعف به طور واضح در ساختمان مسکن مهر شهید شیرودی (ساختمان‌های هفت طبقه مسکن مهر که به نوعی نماد زلزله کرمانشاه شدند)، خود را نشان داد و چهره رعب‌آوری برای مردم به وجود آورد و یا توجه به اتصال مناسب سنگ‌های نما زیرا در زلزله کرمانشاه، ریزش سنگ نماها در بسیاری از ساختمان‌ها، به عنوان یک نقطه ضعف آشکار بار دیگر خود را نشان داد. سنگ‌نماها باید به شیوه‌های درستی به ملات پشت خود متصل شوند تا در موقع لرزش ریزش نکنند.
ازسو.ی دیگر زلزله کرمانشاه نشان داد که دست مدیریت بحران کشور در انتخاب شیوه مناسب اسکان موقت، خالی است زیرا از بعد زلزله رودبار تاکنون متاسفانه طرح مناسب و انبوه‌سازی شده مناسبی برای اسکان موقت در کشور اتخاذ نشده است که در این زمینه غفلت شده است این درحالی است که تاب آوری شهری به توانایی سیستم‌های شهری برای پاسخگویی به تنش ناشی از سوانح و بازسازی سریع پس از آن تعریف می‌شود. این توانایی، ظرفیت و شرایط ذاتی سیستم را شامل و جذب اثرات بحران و کنار آمدن با بلایا را تسهیل میکند. درواقع سیستم‌ها و جوامع شهری باید قادر به مقاومت در برابر استرس و زنده ماندن، انطباق و برگشت به حالت اولیه قبل از بحران و بلایا باشند بنابراین ظرفیت و توانایی برای انجام این کار را تاب آوری شهری گویند.
اما آنچه مسلم است در زلزله کرمانشاه نکته اصلی که زیر سوال رفت بحث تاب‌آوری شهری بود براین اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا دراین باره گفت‌وگویی را با اسماعیل دانشیاررشته برنامه‌ریزی محیط زیست دانشگاه تهران ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید:
دانشیار دانشگاه تهران با بیان اینکه بنده کلمه برگشت‌پذیری را به جای کلمه تاب‌آوری شهر ترجیح می‌دهم،گفت: برگشت پیری نه تنها درخصوص شهر بلکه در همه عرصه‌ها قابل بررسی است از آمادگی روانی فرد در مقابله با بلایا گرفته تا برگشت‌پذری شهرها در برابر بلایای طبیعی و انسان‌ساز و غیره.
اسماعیل صالحی با تاکید براینکه برگشت‌پذیری در فضاهای شهری یکی از مهمترین شاخص‌های کیفیت فضا محسوب می‌شود و به‌رغم‌آنکه این مهم در هر جامعه یک مسئلة پیچیده و دارای ابعاد متنوع و متعدد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است، اما در تأمین این نیاز نباید از تأثیر و نقش عوامل محیطی غافل شد گفت: علوم محیطی و شهرسازی با شناخت ویژگی‌های مؤثر مکانی و شرایط محیطی، در کنار سایر اقدامات دیگر می‌توانند شهر را در برابر اتفاقات برگشت‌پذیر کند.
وی با بیان اینکه شهرها اغلب محل تراکم بسیار زیاد جمعیت و پدیده‌های انسان‌ساخت هستند و به همین دلیل در صورت نبود آمادگی برای مقابله با بلایا احتمال بروز خسارات جانی و مالی بسیار است،اظهارکرد: موضوع اصلی این است که پس از وقوع یک بلای بزرگ، آن جامعه به چه میزان قادر است خود را به حالت اول بازگرداند.
دانشیاررشته برنامه‌ریزی محیط زیست دانشگاه تهران با بیان اینکه به زعم بسیاری از کارشناسان شهریک موجود زنده است ابراز کرد: درواقع تمامی سلول‌ها شهر زنده بوده و درعین حال رشد نمو کرده و دارای شریان‌های حیاتی است.
وی ادامه داد: درواقع شهر همچون یک موجود زنده روزی به دنیا آمده و ممکن است روزی هم از دنیا برود.
صالحی با اشاره به اینکه برای تشخیص برگشت‌پذیر بودن شهر باید دید یک شهر در برابر چه تنش‌هایی می‌تواند قرار گیرد،تشریح کرد: مهم‌ترین تنش‌ها را تنش‌های محیطی قلمداد کرد که می‌تواند حتی در صورت نداشتن امکان برگشت‌پذیری منجر به نابودی آن شود.
وی با اشاره به اینکه ما در طول تاریخ شهرهای بسیاری را داریم که بر اثر سوانح طبیعی از بین رفته‌اند و حتی ساکنین باقیمانده در آن‌ها نیز به دیگر نقاط کوچ کرده‌اند، تصریح کرد: اما در مقابل شهرهایی را داریم که در برابر بلایای طبیعی از برگشت‌پذیری بالایی برخوردار بوده و حتی پس از مواجهه با آن‌ها بهتر از گذشته به زندگی و بقای خود ادامه داده‌اند.
دانشیاررشته برنامه‌ریزی محیط زیست دانشگاه تهران با بیان اینکه البته برگشت‌پذیری شهر تنها منوط به بلایای طبیعی نیست بلکه حوادث انسان‌ساخت همچون جنگ و غیره را نیز شامل می‌شود، تشریح کرد: برای اینکه یک شهر برگشت‌پذیری و تاب‌آوری بالایی داشته باشد می‌بایست آسیب‌پذیری کمتر داشته باشد این بدان مفهوم است که بین برگشت‌پذیری و آسیب‌پذیری شهر رابطه معکوسی برقرار است.
صالحی،در این‌باره ادامه داد: آسیب‌پذیری یک شهری هم از بعد اجتماعی هم وابعاد اقتصادی وکالبدی و هم از بعد فضایی و زیرساختها روبنایی و زیر ساختی قابل بررسی است.
وی با بیان اینکه دراین بین در بعد پشتوانه‌های زیر بنایی و رو بنایی درشهرها مسئله فراهم بودن آب موضوع بسیار مهمی است تشریح کرد: شهری که نتواند برای ساکنان خود آب آشامیدنی سالم را به صورت دائمی و نیز در شرایط اضطرارفراهم کند نمیتوان به آن شهر برای زیست مطلوب اطمینان داشت.
دانشیار رشته برنامه‌ریزی محیط‌زیست دانشگاه تهران با اشاره به اینکه بعد از آب بحث انرژی در بعد زیربنایی برگشت‌پذیری شهر مطرح است،خاطرنشان کرد: در حوزه زیرساخت‌ها روبنایی امنیت درشهر از اهمیت بالایی برخوردار است.
وی با تاکید در پایداری شهر امنیت و ایمنی و نیز خدمات اجتماعی هر یک جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده‌اند تصریح کرد: کاهش آسیب‌پذیری در شهر درواقع سرمایه‌گذاری روی برگشت‌پذیری آن است.
صالحی بااشاره به اینکه برگشت‌پذیری شهر یک موضوع بین رشته‌ای است، تصریح‌کرد: این بدان معناست که تنها کالبد شهر را شامل‌نشده بلکه سایر جوامع همچون تعاملات اجتماعی و اقتصادی و غیره را نیز دربرمی‌گیرد.
وی با بیان اینکه در خصوص تاب آوری شهر باید از تخصص‌ها مختلف بهره برد،تشریح کرد: نکته حائز اهمیت اینکه برای هر شهر درحوزه برگشت‌پذری نیازمند طرح جامع خاص آن هستیم و نمی‌توان به صورت کلی درباره شرایط برگشت‌پذیری شهرها اظهار نظر کرد.
وی با بیان اینکه البته اخیرا بحثها در خصوص این موضوع مطرح شده بود که مسئله برگشت‌پذیری شهرها در طرح بالادستی شهر همچون طرح‌ها جامع و تفضیلی نیز گنجانده شود اما مسئله اینجاست که بازهم تنها نگاه مهندسی دراین باب وجود دارد حال آن ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهرها نیز باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی با اشاره به سابقه شهری همدان از این شهر به عنوان یک شهر پر قدرت در اعصار مختلف یاد کردو گفت: در بحث برگشت پذیری این شهر باید دید آیا بنا به نیاز و ظرفیتها و داشته‌های شهر تنش‌های و آسیبهای که شهر با مواجه است به ویژه در بحث پدافندی میزان آسیب پذیری این شهر که درغرب کشور میتوان از آن به عنوان زیباترین شهر یاد کرد به چه میزان است.
وی با اشاره به مولفه‌ها مختلف برگشت پذیری درحوزه اجتماعی تشریح کرد: اگر شهر رایک ظرف قلمداد کنیم فرهنگ و اجتماعی مظروف آن به حساب می‌آیند بنابراین شهر با شهروندان خود است که معنای شهر را یدک میکشد پس توجه به برگشت‌پذیری در بعد اجتماعی نیز ازجمه ابعاد قابل استناد در حوزه برگشت پذیری به حساب می‌آید حال آنکه این مهم از اهمیت بالایی درمیزان آسیب پذیری شهر برخوردار است.
مع االوصف با توجه به آنچه گفته شد برگشت‌پذیری شهر در مواجهه با بلایای طبیعی وانسان‌ساخت رویکردی نو در راستای ارزیابی و ارتقای ظرفیت مانایی و تحمل‌پذیری بنیان‌های توسعه در شهرهاست بنابراین تبیین و شناخت مؤلفه‌های مؤثر و پیش برنده آن می‌تواند راهگشای بسیاری از برنامه‌های مرتبط با مدیریت بحران و دفاع غیر عامل شهری باشد که با توجه به پیچیدگی‌ تهدیدهای امروزی امری بسیار ضروری است اما آنچه مسلم است اینکه در شهری همچون همدان گرچه در برخی موارد همچون اجرای پروژه‌ها مرتبط با آب‌های سطحی و غیره تا حدودی موفق عمل شده اما هنوز در ابعاد مختلف نه تنها دربعد شهری بلکه در بعد محله‌ای نیز شاهد برگشت‌پذیری شهر در مواجهه با بلایای طبیعی و انسان‌ساخت نیستیم از ورودی‌ها شهر گرفته تا خطر ساز بودن سازه‌های قدیمی و غیراستاندارد در مرکز شهر و از همه مهم‌تر نداشتن شریان‌های جایگزین برای معابر اصلی، بنابراین عدم توازن در پایایی زیرساخت‌های شریانی در مناطق شهری کلانشهر همدان، نبود مطالعات مدون و راهبردی مورد نظر برای ارزیابی تاب‌آوری در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی؛ نبود نهادهای تصمیم‌گیر در این راستا با توجه به عملکرد نامناسب آن در بروز بحران‌ها که در چند سال اخیر شاهد آن بوده‌ایم ضرورت پرداختن به مسئله برگشت‌پذیری را در پایتخت تاریخ و تمدن دو چندان می‌کند.

طاهره ترابی مهوش