کمبود آب یکی از مشکلات اساسی در کشور ما است که طی چند دهه اخیر به بحرانی تبدیل شده که از طرفی خطر خشک‌سالی را با خود به همراه دارد و از طرف دیگر نه‌تنها تهدیدی در زمینه کاهش میزان آب شرب به‌شمار می‌آید، بلکه بسیاری از فعالیت‌های وابسته به آب ازجمله کشاورزی و صنعت را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد به طوری که چندی پیش علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، در خصوص وضعیت آبی کشور هشدار داد که «چراغ‌های قرمز وضعیت تأمین آب کشور روشن شده است».
در این بین آنچه مسلم است اینکه اگرچه کمبود آب به اندازه کافی معضل بزرگی است، اما باید توجه داشت که اقداماتی همچون بهره‌برداری‌های بی‌رویه و مداوم از آب‌های زیرزمینی، که در جهت جبران کمبود منابع آبی صورت می‌گیرد، از دیگر عواملی است که این بحران را تشدید می‌کند.
از طرفی احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک‌سالی، پیرامون همین مسئله در گفت‌وگو با رسانه‌ها عنوان کرده بود «بهره‌برداری‌های بی‌حد و حساب از منابع زیرزمینی باعث شده که ذخیره این آب‌ها نیز افت بسیاری پیدا کند و خیلی از دشت‌های آبی کشور به دشت‌های ممنوعه تبدیل شود؛ این بدین معناست که منابع آبی در این مناطق ته کشیده و قابل بهره‌برداری نیست و زمین در حال فرونشست است.»
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره گفت‌وگویی را با عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور و دانش آموخته هیدرولوژی و منابع آب ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
جهانگیر پرهمت با بیان اینکه ما در سطح کشور با شرایط اقلیمی متفاوتی مواجهیم، گفت: در حوزه‌های آبخیز مختلف کشور با مقدار مشخصی از بارش روبه رو هستیم که منابع آبی تجدیدشونده را شامل می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه این میزان بارش در حوزه‌های آبخیز دارای ظرفیت محدودی است، خاطرنشان کرد: درواقع این میزان بارش سالانه، تعیین‌کننده میزان برداشت از منابع آبی است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با بیان اینکه برداشت بی‌رویه از منابع آبی باعث می‌شود از برخی نقاط کشور آب شور وارد آبخوان‌ها شده و منابع آب باکیفیت را تخریب کند، افزود: علاوه بر این برداشت بی‌رویه در موارد بسیاری، منجر به خشک شدن چشمه‌ها می‌شود این در حالی است که چشمه‌ها منابع آبی پایداری هستند که رودخانه‌ها را تشکیل می‌دهند.
پرهمت ادامه داد: وقتی ما در بالاست از یک آبخوان آب بیش از حد برداشت می‌کنیم این زهکشی که در پایین‌دست تبدیل به چشمه خواهد شد دیگر امکان‌پذیر نخواهد بود.
وی با اشاره به اینکه در این حالت دبی آب رودخانه و قنوات پایین‌دست آبخوان ‌مورد نظر کاهش پیدا می‌کند، تشریح کرد: مسئله‌ای که طی دو دهه اخیر این بحث را به موضوع حاد بدل کرده مواجهه با خشک‌سالی است.
این دانش آموخته‌رشته هیدرولوژی و منابع آب ادامه داد: علاوه بر مشکل فوق موضوع این است که طی سه سال گذشته به‌صورت متوالی با خشک‌سالی شدید مواجهیم.
پرهمت با بیان اینکه امسال در خصوص بارندگی با کاهش 30 درصدی بارندگی در مقایسه با عدد میانیگین مواجهیم، تشریح کرد: سال گذشته نیز همین موضوع را با شدت بیشتری تجربه کردیم.
وی با بیان اینکه با وضع موجود در خصوص آب و تأمین و تخصیص آن به بخش‌های مختلف باید یک برنامه‌ریزی جامع داشت ابراز کرد: اگر این برنامه‌ریزی را نداشته و در عین حال همین روند مصرف را دنبال کنیم می‌بایست از ذخایر موجود در آبخوان‌ها استفاده کنیم زیرا دیگر جریان آب‌های سطحی را در چنته نداریم.
عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با بیان اینکه برداشت بی‌رویه از دخایر زمینی نتیجه‌ای جز افت سطح آب و کاهش کیفیت آن را به‌دنبال نخواهد داشت، افزود: این شرایط به معنای واقعی بحرانی است.
پرهمت با تأکید بر اینکه باید در مناطق مختلف با برآورد وضعیت آبی و مشخص کردن میزان آب موجود در آن نسبت به سوق جمعیت و ایجاد صنعت در آنجا اقدام شود گفت: متأسفانه در حال حاضر در مرکز ایران که شرایط اقلیم گرم و خشک دارد، نسبت به ایجاد صنایع آب‌بر اقدام شده که به تبع آن جمعیت زیادی به این مناطق سوق پیدا کرده‌اند، اگر در استقرار صنایع تابع برنامه آمایشی عمل می‌کردیم شاهد افت شدید منابع آب زیر زمینی در این مناطق نبودیم.
وی خاطرنشان کرد: برای توزیع عادلانه آب و بازگرداندن حق‌آبه کشاورزان نیاز به برآورد دقیق‌تری از بیلان آبی حوزه و منابع در دسترس است تا با برنامه‌ریزی دقیق‌تر و مبتنی بر بیلان آبی مشکلات موجود را با چشم باز حل کرد.
وی با تأکید بر اینکه علاوه بر مناطق مرکزی متأسفانه در نبود برنامه آمایشی در بحث مدیریت آب استانی همچون همدان بدون توجه به ظرفیت آبی آن در برخی مناطق به قطب صنعتی تبدیل شده که این هم باعث شده تا برای تأمین آب مورد نیاز برخی از این صنایع نسبت به حفر چاه آن هم به‌صورت بی‌رویه اقدام کنند، افزود: این صنایع نیاز به آب و برق دارند؛ رفع چنین نیازی در خصوص چگونگی بهره‌برداری از منابع آبی باید مدیریت‌شده باشد اما در نبود این مدیریت زمین‌های کشاورزی در این مناطق با کم‌آبی مواجه شده‌اند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با ابراز اینکه این آب حق همه صنایع، کشاورزان و مردم است اما تماماً به صنایع اختصاص پیدا می‌کند و همین باعث می‌شود زمین‌های کشاورزی با قدمت طولانی کشت، خشک شوند و بدون آب بمانند ابراز کرد: به دلیل عدم مدیریت صحیح، آب موجود در آبخوان‌ها صرف صنایع می‌شود که نمونه آن را در نیروگاه حرارتی واقع در دشت کبودراهنگ شاهد بودیم.
پرهمت در پاسخ به این اینکه در مواجهه با فرونشست‌های متعدد ایجادشده و پایین رفتن و تخریب آبخوان‌ها چه راهکاری پیش رو است؟ بیان کرد: ما چاره دیگری جز مدیریت منابع آبی کم نداریم، به‌وضوح می‌بینیم که ریشه این مشکل در مدیریت آب و تخصیص منابع است که مسائل فرهنگی و اجتماعی مردم در نظر مدیران نبوده و کشاورزی با سابقه فعالیت چند 100 ساله بی‌آب مانده است.
وی تصریح کرد: در ابتدای امر صرفه‌جویی مصرف برای افزایش کارایی آب می‌تواند بهترین اقدام باشد اما لازم است که بهره‌وری آب را افزایش دهیم تا بتوان از منابع موجود پاسخگوی نیازهای فعلی بود.
وی با بیان اینکه دولت باید برای افزایش بهره‌وری آب و استفاده از سیستم‌های راندمان بالا برای بازچرخانی، تصفیه آب و پساب، استفاده از زه آب کشاورزی، افزایش کارایی و بهره‌وری آب کشاورزی و غیره حمایت‌های لازم را به عمل آورد، گفت: تغذیه آبخوان از طریق آب بازچرخانی‌شده در دشت‌های مورد نظر، گزینه خوبی است البته عملیات آبخیزداری و انتقال آب حاصل از سیلاب‌ها که بیشتر برای کشور ما خسارات جانی و مالی بسیاری را به‌دنبال دارد در این گونه مناطق نیز بی‌تأثیر نخواهد بود.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد فضای مدیریت آب در ایران نیازمند پیاده‌سازی برنامه دقیق و اجرای آمایش سرزمینی در این بحث است حال آنکه آمایش سرزمین به‌دنبال آن است که بتواند به مطلوب‌ترین، عادلانه‌ترین و پایدارترین شکل از منابع جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی سرزمین استفاده و ارتباط بین عوامل انسانی، اقتصادی و محیطی را تنظیم کند. آمایش سرزمین به‌دنبال تحقق اهدافی همچون توسعه متعادل و متوازن سرزمین با رعایت توان اکولوژیک، حفظ وحدت و یکپارچگی سرزمین، توجه ویژه به ظرفیت‌ها، کاهش اختلاف در بهره‌مندی نواحی مختلف کشور از مواهب توسعه، ارتقای بهره‌وری و کارایی اقتصادی، ارتقای کیفیت زندگی ساکنان همه مناطق کشور و غیره است.
بنابراین توجه به قرارگیری کشور ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان و همچنین روندهای جهانی تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب در دسترس، توجه به موضوع آب به‌عنوان یکی از موضوعات کلیدی و مؤثر در افق 20 ساله کشور بسیار مهم و ضروری است.

طاهره ترابی مهوش