مسجد پایگاه انسجام و یکپارچگی مسلمانان است و نماز جماعت و تشکیل صفوف به‌هم‌فشرده نمازگزاران به‌خوبی بیانگر هماهنگی و انسجامی بوده که حضور در مسجد فراهم می‌آورد؛ در اینجاست که افراد نمازگزار همچون قطره‌های آب به یکدیگر می‌پیوندند تا دریایی از اتحاد را به نمایش درآورند. همه کنار یکدیگر در برابر پروردگار یکتا رو به سوی یک قبله می‌کنند و لب به حمد و ثنای آن یگانه نازنین می‌گشایند و هماهنگ با یکدیگر سرود توحید را زمزمه می‌کنند.مسجد، سهمی از باغ‌های بهشت است که به زمینیان هدیه شد. قدمگاه جبرئیل و محمد و علی است که درهای استرجاع را به روی بندگان خالص می‌گشاید.

پیامبر اکرم (ص) پایه‌گذار مسجد است، او مکانی را پایه‌گذاری کرد که علاوه‌بر عهده‌دار بودن نقش روحانی و معنوی، کانون فعالیت‌های اجتماعی مسلمانان نیز به‌شمار می‌رفت. به همین دلیل مسجد در طول تاریخ اسلام از ویژگی برجسته‌ای برخوردار بود؛ در گذشته همه امور مسلمین در ابعاد مختلف، ازجمله فعالیت‌های فرهنگی، عبادی، سیاسی و اقتصادی در مساجد انجام می‌شد.

با بررسی آیات قرآن، درمی‌یابیم که نگاه قرآن به مکان مقدسی چون مسجد، ژرف و شکوهمند است؛ چراکه خداوند، مساجد را مکان‌هایی برای اوج گرفتن و رسیدن به قله قرب الهی می‌داند و به ره‌پویان وصال، مکانی چون مسجد را معرفی می‌کند تا از آن به‌عنوان مکان پرواز به سوی خدا استفاده کنند؛ در آیه 36 سوره نور چنین آمده است: خانه‌هایی مانند مساجد خداوند رخصت داده که بلندی یابند و در آن‌ها ذکر نام خدا شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «مساجد، انوار خدا هستند»؛ ایشان در سخن دیگری فرمود: «بهترین زمین ها، مساجد هستند.» و «مساجد، جایگاه پیامبران است». آن حضرت در کلامی دیگر می‌فرماید: «مساجد، بازاری از بازارهای آخرت است که در آن بر سفره آمرزش می‌نشینند و با هدیه بهشتی بدرقه می‌شوند».

امام حسن علیه‌السلام نیز می‌فرماید: «اهل مسجد، زائران خدایند و بر صاحب خانه است که به زائرش هدیه‌ای دهد».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از هجرت و ورود به شهر مدینه، در نخستین گام در راستای تحقق حاکمیت دین، اقدام به تأسیس نهادی اجتماعی- دینی کرد که مسجد نام داشت؛ پایه‌های حکومت اسلامی در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله در این مکان بنیان نهاده و اصول و مبانی دین اسلام، از این پایگاه مقدس به مردم جهان عرضه شد.

پیامبر با این کار خویش، ادبیات سیاسی جدیدی را پایه‌گذاری کرد؛ ادبیاتی که در آن حکومت‌کننده «امام» و حکومت‌شونده «امت» و مقر حاکمیت «مسجد» بود.

در فرهنگ اسلامی، احترام زیادی برای مسجد بیان شده و همگان را به تکریم و بزرگداشت این مکان و پاکیزه نگه داشتن آن توصیه کرده‌اند. در پاسخ به علت این بزرگداشت به این روایت زیبا توجه می‌کنیم: ابوبصیر می‌گوید که از امام صادق علیه‌السلام علت تعظیم مساجد را پرسیدم، فرمودند: «به این دلیل به تعظیم مساجد امر شده که آن‌ها خانه‌های خدا در زمین‌اند».

در‌این‌باره روایت دیگری از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بیان شده که حضرت فرمودند: «خداوند تبارک و تعالی فرموده است مساجد خانه‌های من در زمین به‌شمار می‌آیند؛ آن‌ها برای اهل آسمان می‌درخشند، همان‌طور که ستارگان برای اهل زمین درخشش دارند.

حضرت امام راحل عظیم‌الشأن می‌فرمودند: این مساجد، سنگرهای اسلام است. مسجدها را محکم نگه دارید و پُرجمعیت کنید؛ نهضت را، از راه مساجد که دژهای محکم اسلام‌اند، زنده نگه دارند.

مقام معظم رهبری حضرت امام خامنه‌ای می‌فرمایند: مساجد، پایگاه‌های محکم انقلابند. قیام مردمی برای پیروزی انقلاب، از مساجد آغاز شد؛ خدمت به مساجد، باید کاری همگانی و مردمی شمرده شود.

کارکرد اجتماعی مسجد به‌گونه‌ای است که می‌توان گفت تمام جنبش‌های اجتماعی مسلمانان، در مسجد سازمان یافته‌اند. در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، کارکرد سیاسی و اجتماعی مسجد به اوج رسید؛ مسجد در جامعه جدید ایران، یعنی در دوران منتهی به تأسیس نظام جمهوری اسلامی، جایگاه و کاربردهای نخستین خود را بازیافت و در برهه‌هایی از انقلاب اسلامی، به‌ویژه در جنگ تحمیلی، ظرفیت بی‌نظیر این نهاد عبادی- اجتماعی برای همگان آشکار شد.

مسجد محل پرستش خدا و ستیز بی‌امان با دشمنان است که محرابش محل حرب بوده و مهر نمازش بوی خون شهید دارد. مسجد، تبلور معنویت اسلامی بر زمین است؛ به‌گونه‌ای که از طبیعت که می‌تواند بهانه غفلت و فراموشی آدمی شود، مکانی می‌سازد که حضور الهی را همواره طنین‌انداز شود.